Աննշան
տեղեկութիւններ
չէ
որ
կը
հաղորդուին
հետեւեալ
բազմանիւթ
նամակին
մէջ:
Հիմնագրիս
պատմութենէն
ծանօթ
է
որ
1718էն
ի
վեր`
Աւստրիացւոց
գրաւած
այսօրուան
Պելկրատ
քաղաքը`
Մխիթարայ
աշակերտաց
առաքելական
գործունէութեան
գլխաւոր
կեդրոններէն
մին
դարձած
էր:
Հ.
Եղիա
կը
յաջորդէր
Ստեփանոս
եւ
Բարդուղիմէոս
անուամբ
երկու
հայ
վարդապետներու,
որոնցմէ
գոհ
չէր
եղած
ո'չ
ժողովուրդը,
ոչ
Ս.
Աթոռը:
Շատ
հետաքրքրական
են
թղթիս
մէջ
նկարագրուած
ազգային
սովորոյթներն
ու
բարքերը:
Գերայարգեցելոյ
եւ
վսեմագունի
տեառն
տեառն
Մխիթարայ
Աբբայ
Հօրն
մերում
Յիսուսաւանդ
ողջունիւ
եւ
բազմակւ
կարօտիւ
յայտ
լիցի,
զի
յամսեանն
յուլիսի
31երորդի
աւուրն
չուեալ
ի
Վէնայու,
ի
օգոստոսի
ամսոյն
11,
բարւոք
եւ
խաղաղութեամբ
հասաք
ի
Պէլկրատ
եւ
ի
հասանելն
իմ
աստ`
«Ընդ
ումեմն
անձի
ազդ
արարի
Ճանազիզին,
զի
եկեսցէ
աստ
առ
իս,
այսինքն
ի
նաւն:
Եւ
իբրեւ
եհաս
լուրն
առ
նոսա,
իսկոյն
եկին
ոմանք,
եւ
իբրեւ
զծարաւիս
առ
աղբիւրս
հոգեւորի
ջրոյ`
սիրով
մեծաւ
վերընկալան
զնուաստութիւնն
իմ,
եւ
վաղվաղակի
վերոգրեալ
անձն
պատրաստեաց
ի
տան
իւրում
զխուց
մի,
եւ
յոյժ
ուրախ
եղեւ
ժողովուրդն
վասն
գալստեան
իմոյ
ասելով,
թէ
ահաւասիկ
ի
վաղուց
հետէ
սպասէաք
այցելուի:
Եւ
յետ
խօսակցութեանց
բազմաց
գնացաք
ընդ
տէր
Մանուէլին
առ
վիգարն
տեղւոյս,
եւ
մատուցաք
նմա
զգիրն
սրբոյ
ժողովոյն,
նունցին
եւ
եպիսկոպոսին,
եւ
մինչ
նա
ընթերցաւ
զգիրն
եպիսկոպոսին`
ասաց
ազդ
առնել
հայոց,
զի
յեկեղեցիս
իւրեանց
հաւաքեսցին,
եւ
ես
փութով
եկեալ
ծանուցից
ժողովրդեանն
եւ
յանձնեցից
քեզ
զեկեղեցին,
եւ
արար
այնպէս
ըստ
որում
ասաց,
եւ
յորժամ
նա
եկն
ի
յեկեղեցին
հայոց`
ունէր
ընդ
իւր
զմի
քանոնից`
եւ
զսէկրիթարն
եպիսկոպոսին,
եւ
զգրեանս
իմ
առաջի
ժողովրդեանն
ընթերցաւ,
եւ
ասաց
նոցա
թէ
սա
է
հովիւն
ձեր
եւ
պարտիք
նմա
հպատակիլ…:
Իսկ
ի
յերկրորդում
աւուրն
գնացաք
առ
մարքէզ
Փօթան,
որ
է
յոյժ
անուանի
եւ
է
փոխանորդ
բրինծին
եւ
ճէնռալին,
զի
սոքա
ոչ
են
աստ
այլ
ի
Վէնա…:
Եւ
յետ
այսորիկ
գնացեալ
գտաք
զՅովհաննէս
եպիսկոպոսն,
որ
է
ժիր
եւ
առողջ,
եւ
ոչ
նստի
ի
տան
իւրում,
այլ
շրջի
այսր
եւ
անդր,
եւ
ըստ
մեծն
մասին
ուտէ
ի
տան
մեծամեծաց,
թէ
ի
մէջ
հայոց
եւ
թէ
ի
մէջ
ֆռանկաց,
ոչ
ունի
զկեղտ
անուն…:
Իզմիրցի
տէր
Մանուէլն
ասաց
ինձ.
լաւ
է
որ
յաւուր
վերափոխ(մ)ան
Աստուածածնայ
պօնսինեօրն
թագիւ
պատարագիցէ ..
նա
եւ
մի
տիրացու
եցոյց
ինձ
զտետրակ
մի
ասելով,
թէ
զսոյն
երգս
եպիսկոպոսն
է
շարադրեալ`
փոխանակ
Առաւօտ
լուսոյին,
զնա
եւս
արգիլեցի:
3,
4
տիրացու
ունին,
որոց
մինն
աճէմ
եւ
մնացեալքն
են
տեղացի,
սոքա
ամենեքեան
լաւ
ձայն
ունին,
սակայն
այնպէս
պոռան,
որ
ոչ
երբէք
ուրեք
տեսեալ
էի…
զձայնաւոր
պատարագն
եւ
փառք
ի
բարձունն
ծնծղայիւք
եւ
զանկակօք
առնեն,
աստ
է
համբերելի
եւ
տանելի,
երկայն
շուրջառով,
երկայն
շապկով
առնեն
թէ
զթիւ
պատարագն
եւ
թէ
զձայնաւորն…:
Ժողովուրդն
միայն
աւուր
կիրակէի
եւ
տօնի
գան
յեկեղեցին,
այն
եւս
յառաւօտն
եւ
ոչ
յերեկոյին,
երբեմն
Լցաք
առաւօտուէն
սկսին,
երբեմն
Փառք
ի
բարձրունէն,
եւ
երբեէմն
Տէր
զի
բազումէն…:
35
տուն
հայք
գոն
աստ,
25
եւս
պէքառ…
Հայոց
տունն
ոմն
այս
ինչ
եւ
ոմն
այն
ինչ
տեղի,
ոմանք
կարի
յոյժ
հեռի
են
ի
յեկեղեցւոյ,
ամառն
թօղ,
եւ
ձմեռն
սաստիկ
չամուռ
լինի…….
տեղւոյս
կանայք
խիստ
բաց
են,
թէ
արք
եւ
թէ
կանայք
խիստ
գինեսէր
են,
նա
եւ
առանց
ջրոյ
ըմպեն
զգինին,
ղառբուզով,
լոկ
սեխով,
պոռկով,
խիըյարով,
եւ
ոչ
հացով
գինի
եւ
ռախի
խմեն:
Պատրոց
վանքն
գնացաք
ի
խըյարէ
թուռչի
տեսաք,
պարզ
գինի
տուին
եւ
մէզէյի
տեղ
հաց
տուին,
հացն
մանտրեն
եւ
ի
վերայ
հացին
աղ
`անեն
եւ
իբրեւ
մեզէ
մատուցանեն.
խիստ
բռնադատեն
զմարդն,
ջրով
խմել
չեն
գիտեր,
խըյարէ
սալաթն
կուտեն
եւ
ապայ
ռախին
խմեն:
Զկերակուրն
եւս
շատ
կուտեն,
ես
միայն
ըստ
մարգարէի
ջրով
խմեմ,
3
մարդոյ
ուսուցի
ջրով
խմել,
որոց
մինն
կարի
յոյժ
տկար
էր,
հազիւ
ի
գիշերի
1
սահաթ
ննջէր,
կերակուրն
եւ
գինին
կարգադրեցի,
թէ
այսպէս
կեր
եւ
այնպէս
խմէ,
այժմ
ուտէ
եւ
բարւոք
ննջէ.
կերակուր
ուտել
եւս
չեն
գիտեր,
այս
շողոյս
ի
մէջ
կերակրին
ահագին
աղ,
պիպէռ,
սղտոր,
սոխ
դնեն….:
Նուաստագոյն
ծառայ
Եղիա
Վարդապետ
Յամի
տեառն
1732
յօգոստոսի
23
[Պելկրատ]
