Վերնագիր
չունի
վաւերաթուղթս.
կը
հասկցուի
սակայն
առ
Մխիթար
գրուած
ըլլալը:
«Գրիգոր
Երուսաղէմայ
պատրիարքը»
(1717-1749)
եւ
«Յօհաննէս
վարդապետ»,
յետոյ
նաեւ
պատրիարգ
Կ.
Պոլսոյ
(1715-1741),
մեր
ազգային
պատմութեան
մէջ
կարկառուն
դէմքեր
են,
առաջինը
Շղթայակիր
եւ
երկրորդը
Կոլոտ
կը
կոչուի.
երկուքն
ալ
կարեւոր
դերեր
ունեցած
են
ազգիս
մէջ:
Մեր
նամակին
մէջ
անհարկի
շեշտուած
չէ
այն
մտերմական
կապը`
զոր
կ՚արտայայտէ
Գրիգոր
Յովհաննու
մասին.
«Երկոքին
սոցա
Գրիգոր
եւ
Յովհաննէս
էին
աշակերտեալք
Վարդանայ
վարդապետի`
առաջնորդի
վանացն
ամրդոլու`
որ
ի
Բաղէշ.
յորմէ
երկոքին
եւս
կոչեցան
բաղիշեցի»:
Յովհաննու
մասին
յատկապէս
մէջ
կը
բերենք
յիշատակութիւն
մը.
սա
տեսնելով
Մխիթարայ
Մատթէի
մեկնութիւնը,
որ
դեռ
նոր
հրատարակուեր
էր,
մեծապէս
կ՚ուրախանայ,
ու
մինչեւ
անգամ
եկեղեցւոյ
բեմէն
իր
քարոզին
մէջ
գովասանքով
կ՚ըսէ.
«Լոյս
մեծ
ծագեաց
այսօր
եկեղեցւոյս
հայոց.
գանձ
տուաւ
յԱստուծոյ
գիրքս
այս»:
Հ.
Պօղոս
կը
նկարագրէ
յետոյ
շքեղ
թափօր
մը,
որուն
կը
մասնակցին
հայք,
լատինք
եւ
յոյնք:
Սիրոյ
եւ
խաղաղութեան
նշան
մը
ցոյց
կ՚ուզէին
տալ
պաշտօնապէս`
Գաղղիոյ
դեսպանին
թելադրութեամբ:
Նամակս
կը
ներկայացնէ
հուսկ
պատառիկ
մը
Օսմանեան
պատմութենէն.
Հոն
միջնորդութիւն
կատարողն
է
Գերմանացւոց
Թալման
դեսպանը:
…Գրիգոր
Երուսաղէմայ
պատրիարգն
արար
զՍիւնհադոս
յեկեղեցւոջ
Աստուածածնայ
կոչեալ
զամենայն
եկեղեցպանս`
զգլխաւորս
էսնաֆից`
եւ
զառաջիկայ
քահանայս`
առ
յորս
ասացեալ
է,
թէ
ես
եւ
Յօհաննէս
վարդապետն
այսքան
ժամանակ
է,
զի
եղաք
ձեզ
առաջնորդք.
ես
յԵրուսաղէմ
վճարեցի
800
քսակ
պարտս
սուրբ
Յակոբայ,
եւ
Յօհաննէս
վարդապետն
շինեաց
զայնքան
եկեղեցիս
յետ
այրմանց
նոցին,
եւ
եկեղեցեաց
զբազումս
պակասութիւնս
լցոյց,
եւ
զառաջնորդութիւնս
արար.
իսկ
դուք,
լուայ,
զի
ոչ
իցէք
կամեցեալ
այժմ
զՅօհաննէս
վարդապետն
ձեզ
առաջնորդ
լինել:
Տեսէք
որդեակք
իմ,
զի
ես
ոչ
թողում
զնա
միայնակ,
զի
ուր
է
նա
եւ
ես
անդ,
եւ
ուր
նա
եւ
ես
անդ,
զի
նա
է
իմ
որդի,
եւ
ես
նորա
հայր
ըստ
աստարարութեան
վանահայրին
մերոյ,
որ
էր
ուսուցիչ
մեր:
Վասն
որոյ
եթէ
ոչ
կամիք
զնա,
ինձ
եւ
նմա
տուք
զհրաման,
զի
երթիցեմք
հանդերձ
փոքրաւորօք
մերովք
յերկիրն
մեր
եւ
ի
մենաստանի
մերում
վճարիցուք
զկեանն
մեր :
Եւ
լուեալք
զբանս
զայս
ժողովրդեան
զկական
բարձեալք`
ասացեալք
են,
թէ
մեք
բաց
ի
ձէնջ
զառաջնորդ
ոք
ոչ
կամիմք:
Եւ
նորա
պատասխանեալ
այսպէս,
թէ
որովհետեւ
այնպէս
է,
ուրեմն
ամենեքինդ
կնքեցէք
կնքով
ձերովք
զթուղթ
մի,
որպէս
զի
զայն
թուղթն
յղեսցուք
ի
յօրտուն
գրեցեալ
այնր
թղթին,
եւ
ի
ձեռին
մերում
գտանիցի.
որպէս
զի
եւ
մեր
ապահով
եղանիցիմք
ի
յառաջնորդելն
եւ
կացուցեալ
եղիցի
ի
մէնջ
չորս
անձինք
իմաստունք
առ
իւրաքանչիւր
եկեղեցիս,
որպէս
զի
նոքա
զայնպիսիս
անձինս
ըմբռնեալք
տարցեն
առ
դատաւորս,
եւ
եղիցին
նոքա
պատմեցեալք
ի
նոցունց ..:
Դարձեալ`
աւագ
շաբթի
գիշերն
եղեւ
մեծահռչակ
ելումն
թափօրից
ի
Ղալաթեայ:
Եկին
բազումք
հրեշտակք,
այսինքն
ֆռանզըզու,
լէհին,
եւ
ինկիլիզու
հին
էլչին,
բայց
հրեշտակն
Ֆռանզըզու,
որ
է
մեր
նախախնամիչ
եկեալ
հանդերձ
մատամայիւն
ի
գեմերա[լ]դըն`
նստեալ
ի
տան
գեմբրին`
հրամայեաց`
նախ
հայք
լուսաւորչայ
ժամուն
ելանել
ի
թափօր,
ապայ
լաթինք
եւ
յետոյ
յոյնք,
եւ
այնպէս
եղեւ:
Բայց
յոյնք
յիմարեցան
վասն
հայոց,
զի
տրեցաւ
նոցա
այնպիսի
պատիւ:
Եւ
այնքան
բազմութիւնք
արանց
եւ
կանանց
գոյին
հայոց
ուղղափառաց
եւ
արտուղեաց
ի
ճանապարհս
եւ
ի
տունս
ընդ
որովք
անցաւ
թափօրն,
մինչ
զի
գրեթէ
այլք
եկեղեցիք
հայոց
ըստ
բաւականին
ոչ
ունեցան
զտիրացուս
եւ
զժողովուրդս:
Զգեստս
եւ
զշապիկս,
զորս
ունէին
հայք`
այնքան
մեծածախք
եւ
ազնիւք
էին,
զորս
գրով
ծանուցանելն
լսողաց
անհաւատալի
կարէր
երեւիլ:
Եւ
ի
մէջ
այնց
զգեստուց
գոյին
երկոտասան
շապիկ,
զորս
յղեալ
էր
պատրիարգն`
որոց
իւրաքանչիւրն
էր
հինկ
հարիւր
ղռուշի:
Ելեալք
այնքանիւք
բազմութեամբք
ի
լուսաւորչայ
ժամուն
եկին
ի
դուռն
ճիզվիթաց
ժամուն,
եւ
ընթերցեալ
անդ
զսուրբ
աւետարանն,
ուր
ներկայ
գտան
ամենայն
պատրիք
հանդերձ
զարդուք.
եւ
լինիւր
հնչեցմունք
թռափէթայից
ըստ
հրամանի
հրեշտակին.
եւ
յետ
որոյ
անցեալք
գնացին
հայքն
յեկեղեցին
իւրեանց:
Եւ
յետ
այսորիկ
լաթինքն
ելեալք
թափօրիւ
գնացին
ի
դուռն
Լուսաւորչայ
ժամուն
եւ
նոքա
որպէս
արարին
հայքն`
նոյնպէս
ընթերցեալք
զաւետարան
գնացին
ի
ժամն
իւրեանց…:
…
Ի
կողմանէ
պատերազմին
ի
մէջ
մեծ
պահուց
լուաք
աստ,
զի
ի
պալատն
արքունի
տուայ
եւ
սէնէ
եղեալ
է
վասն
հաշտելոյ
ընդ
մուշտակին,
եւ
այս
միջնորդութեամբ
նեմցէ
էլչուն:
Եւ
պատճառ
գլխաւորական
տաճկաց
ընդ
մուշտակին
հաշտեցութեան
ասեն
կաեցօղ
գոլ
սպիտակ
լաթն
այնու ,
զի
ինքն
զհաշտութիւն
իւր
ընդ
նէմցէու
ընդ
թէութեան
հաշտութեան
տաճկաց
ընդ
մուշտակին
եղեալ
իցէ.
այսինքն
եթէ
նեմցէն
հաշտեցուցանիցէ
զսոսա
ընդ
մուշտակին
եւ
ինքն
ընդ
նեմցէու
հաշտեալ
է.
ապա
թէ
ոչ`
եւս
ինքն
չէ
հաշտեալ
ընդ
նմա :
Բայց
թէ
տաճկունք
եւ
թէ
մուշտակին
ամենայն
պատրաստութեամբ
ի
տեղի
պատերազմի
գտանելոցք
են,
եւ
հրեշտակքն,
թէ
նեմցէու,
թէ
ինկիլիզու
եւ
թէ
ֆիլէմէնի
զվէճ
նոցին
կարելոցք
են:
Եւ
յետ
զատկին
լուաք,
զի
զատկի
հետեւեալ
հինկշաբթին
ասացեալ
հրեշտակքն
ելեալք
են
յՕրտոլու
գնացեալք
են
ի
կողմն
Լէհու`
առ
ի
խօսակցիլ
ընդ
սպարապետին
մուշտակու:
Վասն
մսակերին
ասացին`
զի
գնացեալ
ի
յախն
եւ
բերեալ
է
զբազում
գերիս,
նա
եւ
գնացեալ
է
այլ
ոմն
ո'չ
դադարխան ,
եւ
նոքա
յետ
մինչեւ
ցայժմ
ո'չ
են
եկեալք…:
Գերյարգութեան
ձերում
Նուաստագունեղ
ծառայ
ս.
տ.
ս.
Հայր
Պօղոս
վարդապետ
Յամի
տեառն
1737
եւ
յապրիլի
30
[Կ .
Պոլիս]
