Նախ`
Վիէննայի
Յիսուսեանց
վրայ
կը
խօսուի,
յետոյ
կանցնի
մանրամասն
ու
լաւ
տեղադրութիւն
մը
տալու
աւստրիական
մայրաքաղաքին
վրայ:
Մեծապատիւ
հարցդ
նմոց
է
Վեհապետաց
Հ.
Միմօնին.
Հ.
Գաբրիելին,
Հ.
Անդրեասին,
Հ.
Վրթանեսին,
Հ.
Ներսէսին,
Հ.
Թաթէոսին
Հ.
Անտոնին,
Հ.
Դանիէլին,
Հ.
Մեսրոպին
եւ
Հ.
Անանիային
բազում
սիրով
եւ
գրկախառն
համբոյր :
Ըստ
որում
խնդրեալ
էին
ոմանք
ի
գերապատիւ
հարցդ
զորպիսութիւն
քաղաքին
Վէննայու
համառօտիւ
ծանուցեալ,
եւ
ըստ
որում
եւս
եւս
յանձն
առեալ
էի,
աւանիկ
կարճ
ի
կարճոյ
ձեզ
Վերապատուելեացդ
գրեմ…
Քաղաքս
այս
գրեթէ
իշխանութեամբ
Ճիզուիթաց
է,
քանզի
ունին
զերիս
վանս,
յորս
են
հարիւրաւոր
կրօնաւորք
եւ
զհամարումն
զոր
ունին,
ոչ
ոք
ի
կրօնից
ունի:
Գրեթէ
բովանդակ
դպրատունքն
մեծամեծք,
ընդ
իշխանութեամբ
սոցա
են,
եւ
մանկունքն
ուսանօղք
բիւրաւորք
են.
եւ
յորժամ
ելանեն
ի
դպրատանց,
իբրեւ
զմեղու
ի
բեթեղեց
ելանեն
խուռն
բազութեամ:
Փատրի
Ֆրանց
մի
գոյ
աստ
Ճիզվիթ…
այք
հմուտ
յամենայն
սակացութիւնս.
խոստովանահայր
է
թագուհւոյն
եւ
խորհրդակից
ծածուկ
կայսեր.
վերակացու
է
թագաւորական
դպրատանն.
եւ
սորա
խնդրուածովքն
թագուհին
շինեալ
է
զայն
ահագին
դպրատունն
եւ
սորա
խնդրուածովքն
թագուհի
շինեալ
է
զայն
ահագին
դպրատունն
ի
հիմանց,
յորում
ամենայն
արհեստք
եւ
գործիք
աստեղաբաշխութեան
եւ
մաթէմաթիգայից
փայլին.
զոր
ինչ
եւ
կամի
կարէ
յառաջացուցանել…:
Եթէ
զքաղաքէն
հարցանել
կամիցիք,
յիրաւի
քաղաք
մի
է
ազատ
եւ
անվտանգ,
զի
որ
ձեռն
արկանէ
ի
սուր,
հատանեն
իրաւամբ
զձեռս
նորա,
ուստի
ոչ
ինչ
երկիւղ
գոյ
որոյ
եւ
մահուան.
գիշեր
ցերեկ
հաւասարապէս
արք
եւ
կանայք
շրջին
ի
փողոցի
աներկիւղ:
Լի
են
եկեղեցիք
յամենայն
ժամ
ժողովրդօք,
եւ
ջերմեռանդութիւն
նոցա
նմանէ
ջերմեռանդութեանն
գաղատացւոց:
Եւ
ունին
յոյժ
սաստիկ
ջերմեռանդութիւն
արտաքսական,
ապարանք
բազումք
են
ի
քաղաքիս
մեծակառոյց.
բովանդակքն
փատուայու
քարով
եւ
ստուգայով
եւ
ծեփով
շինեալ.
ըստ
արտաքին
երեւութին
յոյժ
փառազարդք
են
եւ
հոյակապք
բայց
ոչ
նմանք
Վէնէտիկուն.
այլ
մանաւանդ
նմանք
են
Տօլօյու
եւ
Նովէնթայու
մէջ
եղած
ապարանից:
Ունի
զեկեղեցիս
փառաւորս
եւ
ոսկեզօծս
եւ
մեծամեծս,
բայց
ոչ
բազում
որպէս
Վէնէտիկունն,
եւ
ոչ
մարմարօնեայ
այնչափ,
որչափ
Իտալեայուն:
Քաղաքն
մեծ
է
Վարըշովն,
եւ
ընդարձակ
յոյժ.
եւ
ըստ
կարծեաց
իմոց
ըստ
մեծութեան
Գալաթեային
է,
եւ
բազմամարդ
է:
Եւ
երիվարք
եւ
ձիք
կառամուտք
անհամարք,
գեղեցկատեսիլք
եւ
յաղթանդամք
եւ
ուժաւորք.
եւ
ի
ներքոյ
արեգականն
չիք
նոցին
նմանք
ըստ
վկայելոյ
բազմաց.
բայց
կեցցէ
վասն
իմ
Վէնէտիկն
օրհնեալ,
որ
առաւել
է
քան
զսա
յաչս
իմ.
քանզի
ընդ
մտանելս
ի
քաղաքս
յայս,
տաղտկացաք
յոյժ,
քանզի
համարիմ
թէ
յամենայն
ժամ
ի
գիշերի
եւ
ի
տունջեան
ի
պանդոկի
եմ
ի
շառաջմանէ
կառաց,
եւ
փոշին
ամպասարաս
անդուլ
անդադար
շուրջ
կայ
դիզացեալ
զքաղաքաւ:
Երբէք
ոչ
ծառայէ
յամառսն
սեւազգեցիցն
շրջիլ
աստ.
իսկ
ի
ձմեռսն
անհնարին
ցեխք
փողոցաց
ոչ
թողու
զմարդն
ելանել
արտաքս.
կանայք
նոցա
այնչափ
համարձակք
են
որ
[ոչ
]
կարէ
պատմիլ.
եւ
լաւ
լինէր
այրական
զգեստ
զգենուլ.
եւ
են
քար
գայթակղութեան
արեւելցոց.
բայց
վասն
իւրեանց
քաղաքին
ոչ
այնչափ
վասն
սովորութեան.
եւ
գրեթէ
ամենեքին
արք
պատերազմօղք
են.
եւ
այն
նրբութիւնն
մտաց,
եւ
այն
քաղցրաբարոյութիւնն
եւ
այն
ազնուութիւնն
զոր
ունին
Վէնէտիկեցիք
աստ
ոչ
գտցես,
եւ
ամենայնիւ
իբրեւ
սեռիւ
տարբերի
ի
Վէնէտիկոյ.
բայց
քանզի
թրաֆէրմա
է,
վասն
այսորիկ
ընդարձակ
է
քաղաքն.
եւ
ունի
հրապարակս
բազումս
եւ
աղբիւրս
եւ
վտակս
հանապազաբուղխս,
սուրբ
ստեփաննոսի
ժամն
մեծութեամբ
նմանէ
սան
Ճիւվանի
փօլօյին.
յիրաւի
մեծաշէն
է
եւ
բարձրաբերձ.
բայց
կարի
յոյժ
հնացեալ
է.
զանգակս
ունի
քաղրահնչիւնս.
բայց
ցանցառ
հնչեցուցանեն:
Թողեալ
զայսոսիկ
եկեսցուք
ի
պատմել
զերկրէ
եւ
զթագաւորութենէ
սորա.
յիրաւի
չէն
է
յոյժ,
չեմ
երկիր
եւ
պտղաբեր
քան
զսա
առաւել.
ի
Թրեստու
մինչեւ
ցՎեննայ
բիւրաւոր
էին
գիւղօրէք
եւ
գիւղաքաղաքք,
ամենեքին
շինուածովք
էին
իբրեւ
զքաղաքս :
Լերինք
բազումք
էին,
բայց
ոչ
իբրեւ
զլերինս
Եփրատայ
եւ
Քիւրտուստանու
եւ
Մէրտինու
եւ
Ուռումգալայու:
Սոքա
անբոյսք,
բայց
այսոքիկ
զորս
տեսի
այժմ,
լի
են
տամբ
եւ
բնա
կութեամբ.
եւ
վար
եւ
ցան
անպակաս.
թող
զի
լի
են
հրահալելօք
ոսկւովք
եւ
արծաթօք:
Ասեն
թէ
այժմ
զոր
ինչ
փարթամութիւն
ունի
թագուհին,
երբէք
ոչ
է
ունեցեալ
այն
տունն
յայլում
ժամանակի.
եւ
ամենայնիւ
զօրացեալ
է.
տէր
Յիսուս
յաւելցէ
եւ
առաւելցէ.
բազում
ինչ
գոն
պատմելիք,
բայց
այժմ
անհնար
է,
ուստի
եթէ
տեառն
կամք
հաճեսցի
եւ
առ
ձեզ
դարձայց
ողջութեամբ,
յայնժամ
պատմեցից
լիով:
…
Տեսի
աստ
զարքունի
գրքատունն
եւ
հիացեալ
զարմացայ
ընդ
մեծութիւն
նորա,
ընդ
հրաշալի
ձեւն
եւ
ընդ
մաքրափայլութիւնն:
Տեսի
անդ
եւ
զժամացոյց
մի
հրաշալի
ըստ
որում
բազում
չարխիւ
պտոյտ
տայր
եւ
երկրիս
բոլորն
եւ
աստեղաց
բոլորն
եւ
կենդանակերպք
եւ
աստեղք
մոլարք:
Տեսի
անդ
եւ
զայն
հրաշալի
շէնքն
պղնձեայ
յորում
ցուցանին
ամենայն
շարժմունք
երկնից
մանրազնին,
ընդ
որս
յոյժ
ափշեցայ,
յիրաւի
կարեմ
ասել
թէ
այսպիսի
գրքատուն
չիք
ուրեք,
զի
ամենայնիւ
կատարեալ
է.
անթիւ
են
ի
նմա
ձեռագիրք
իւրեանց
լեզուին
եւ
Ֆրէնկէրէն
գրեանք
ոսկետառք:
Համառօտիւ
ասեմ
անպատմելի
է
ամենայնիւ
այս
գրքատունս.
այսօր
Փռուշին
Էլյին
ել
եւ
գնաց
ի
վեննայու.
եւ
յամենայնում
աւուր
զօրք
անցանեն
ձիաւորք
եւ
ոտանաւորք.
ասեն
թէ
զլիփըստան
կողոպտեալ
է
Փռուշեան.
եւ
առեալ
է
ի
վաճառականաց
իբրու
երեք
միլեօն
ստակ:
3
փատրի
եկն
աստ
սօլտատի
զգեստով
փախուցեալ
ի
Փռուշեայէն :
Սպասեմ
ոմանց
պաշպալովցոց.
դեռ
ոչ
եկին.
ընդ
գալ
նոցա
աստուծոյ
ճանապարհորդիմ:
Ողջ
լերուք
ի
տէր:
Ամենեցուն
ողջոյն
մատուցանեմ
սիրով:
Ն.
Ծ.
Հայր
Գէորգ
Պաղտատեան
եւ
անարժան
Վրդ .
Մխիթարեան
յամի
տեառն
1756
սեպտեմ .
10
ի
Վիէննայ
