Գ
Գերամեծար
Գերյարգելի
Աբբայ
Հօր
մերոյ
եւ
րաբունապետի
տեառն
տեառն
Ստեփաննոս
Վարդապետի,
ողջոյն
Թղթ.
ՁԶ.
Ի
մայիսի
Լ.
գրեցի
համառօտիւ.
բայց
այժմ
վերստին
զերկրաշարժութենէ
քաղաքիս.
քանզի
ի
մայիսի
22
յերեքշաբթի,
ի
տասներորդ
ժամուն,
իբր
զկնի
կիսոյ
ժամուն
զկնի
ծագման
արեւուն,
եղեւ
գետնաշարժութիւն
մեծ :
Բայց
յառաջ
քան
զայս
երկրաշարժութիւնս,
բազում
աւուրք
յառաջ,
եղանակն
եւ
օդն
էր
յոյժ
այլանդակ
եւ
անյարմար.
քանզի
օդն
էր
անմաքուր
եւ
ծանր.
գաղջ
եւ
ջերմ
իբր
աւուրք
օգոստոսի,
մինչեւ
մեզ
երկնչիլ
թէ
այս
եղանակ
գուշակէ
զգետնաշարժութիւն,
բայց
ոչ
գուշակէաք
զայսպիսի
մեծն,
որ
տեւեաց
առնուազն
երեք
րոպէք.
եւ
սկսաւ
այսպէս :
Յառաջ
քան
զշարժն
ծովն
յետս
յետս
յափն
կուսէն
ի
ըստամպօլ:
Իսկ
ի
կղզիս,
ասեն
ականտեսքն,
թէ
իբր
100
կանգուն
յետս
յետս
գնաց
ծովն.
մինչեւ
ձկանց
մնալ
ի
վերայ
հողոյ.
եւ
ապա
դարձաւ
անդրէն
ծովն
առ
ափն
կոյս,
եւ
բարձրացաւ
աւելի
քան
զյառաջն:
Արդ
ծովն
ի
դառնալն,
դարձաւ
որոտմամբ
երկրիս,
եւ
ընդ
նմա
եղեւ
գետնաշարժն
եկեալ
յարեւմտից,
որ
ցնցեաց
ուժգին
եւ
ընդ
երկար
եւ
զկնի
բազում
անգամ
ցնցելոյն
իբր
սկսաւ
մեղմանալ,
սակայն
անընդհատ
վերստին
եւ
աւելի
ուժգնութեամբ
դողացոյց
զերկիր
ընդ
երկար,
եւ
մինչդեռ
մեղմանալ
կամէր,
ահա
աւելի
ուժգնութեամբ
վերստին
եւ
ընդ
երկար
ցնցէր
եւ
դողացուցանէր,
եւ
վեր
վեր
կը
նետէր
զշինուածս,
մինչեւ
յուսահատիլ
ամենեցունցս:
Արդ
բովանդակն
տեւեաց
գրեթէ
5
րոպէս.
բայց
ոչ
հաւատացօղքն,
որք
ասեն
թէ
եթէ
տեւէր
5
րոպէս,
փլուցանէր
զամենայն
շինուածս .
բայց
հաստատեն
թէ
տեւեաց
երիս
րոպէս:
Ի
շարժմանէս
այնքան
շինուածք
փլան,
մինչեւ
փոշեաց
երեւիլ
իբրեւ
զմառախուղ
ի
վերայ
Ստամպօլու:
Զկնի
այսր
մեծ
շարժմանս,
դարձեալ
ցնցեաց:
Էանց
սակաւ
ինչ
եւ
դարձեալ
բաղխեաց.
եւ
գրեթէ
կէս
ժամ,
գուցէ
աւելի.
սըխ
սըխ
շարժլէր:
Դարձեալ
ի
20
ժամուն
ուժգինս
ցնցեաց,
իսկ
մանր
մունր
բազում
անգամ:
Յերկրորդ
աւուր`
դարձեալ
քանի
անգամ,
բայց
մանր
մունր:
Մինչեւ
ցոր
գրելոյս,
գրեթէ
անթիւ
անգամ
ցայդ
եւ
ցերեկ
լինէր
ասէին
բազումք…
Արդ
յառաջին
գետնաշարժութենէն,
որքան
տեղիք
փլան,
ի
սկզբան
անդր
ոչ
այնքան
երեւեցան,
քանզի
թէպէտ
փլան
բազում
մինարէք,
ծխնելոյզք,
գմբէթք
եւ
խանք,
սակայն
զկնի
աւուրց
յորժամ
սկսան
քակեալ
զսաքտածսն`
գտան
չվնասեալ
գրեթէ
եւ
ոչ
մի
կերակրուած
որ
ի
կրէ
եւ
ի
քարէ :
Իսկ
փայտեղէն
շինուածքն
թէպէտ
ոչ
փլան,
սակայն
ամենեքին
վնասեցան:
Ի
Սամաթիա
անթիւն
տունք,
իսկ
ի
Եէնտի
խուլէն,
գրեթէ
բովանդակ
շինուածքն
թէեւ
փայտեղէնք,
կործանեցան
սպանմամբ
բազմաց
անծանօթից :
Ճէվահիր
պէզէստանն,
թէպէտ
ոչ
կործանեացաւ,
սակայն
ասեն
թէ
խուրտուխաշ
եղեալ
է:
Ղուզումճու
չարչըին
գմբէթքն,
գրեթէ
զամենայնն
փլուցին.
իսկ
ոչ
փլուցեալքն`
չեն
առանց
որոգայթի:
Կործանեցաւ
Զօֆճինենց
խանն,
եւ
որ
հանդէպ
նորա:
Փլան
գըմբէթքն
խալբախճոց
եւ
սրըխճոց:
Վնասեցան
եւ
ընդ
միասին
փլան
ամենայն
խանքն,
բաց
ի
նոր
խանից,
զորս
շինեաց
այս
սուլթան
Մուստաֆան :
Բնակիչքն
Վէզիր
խանին,
ելեալք
յօտայէն
իւրեանց
եւ
ի
փախչիլն,
անկաւ
ներքին
գմբէթն
որ
առաջն
գրան,
եւ
սպան
զխուռն
մարդկանց:
Ոմն
տիրացու
Գէորգ
անուանեալ
(ոչ
նիկոմիդացին,
որ
եղեւ
փեսայ
Կրակ
Գրիգորին,
այլ
այլումն
)
որ
տեղեակ
էր
բազում
լեզուաց,
մանաւանդ
տաճկաց,
որ
ի
զօրացոյցն
մեր
թարգմանեալ,
ետ
թագաւորին,
ըստ
հրամայելոյ
նորա,
սա
ի
փախչիլն
եւ
յելանելն
յօտայէն
իւրմէ,
ճմլի
ընդ
կամարաւ
դրանն
եւ
ընդ
նմա
մանուկ
մի
եւս.
քանզի
այս
Գէորգ
ազապ
էր
եւ
նստէր
ի
Վէզիր
խանն.
Փլաւ
եւ
փոքր
խան
մի,
յորում
եղեալ
արապ
աղախինք,
փախեան
եւ
ելին
արտաքս
ի
փողոցն
եւ
անդէն
փլաւ
որմն
խանին
եւ
սպան
զամենայն
աւելի
քան
զտասն
անձինս
ընդ
նոսին
եւ
զլոյծ
մի
եզանց:
Ի
բազում
տեղիս,
եւ
բառնալն
զփլուցեալսն,
գտան
բազում
գէշք
մարդկան,
թէպէտ
եւ
ուր
ուրեք
գտան
ոմանք
կենդանին…:
Իս
ի
ղալաթիա
գետնաշարժն
եղեւ
մեծ
եւ
երկայն
որպէս
ի
ըՍտամպօլ,
սակայն
որպէս
երեւի
չէ
այնքան
բռնութեամբ
իբրեւ
զնորայն ,
որպէս
եւ
նորայն,
չէ
այնքան
բռնութեամբ
իբրեւ
զՍամաթիոյ
եւ
զՊալատին:
Արդ
ի
Ղալաթիա
վնասեցաւ
պէզէստէնն,
Ղուռշունլու
խանն,
եւ
բազում
գմբէթաշէնք
եւ
որմունք:
Վնասեցաւ
եւ
եկեղեցին
ճիզուիթաց
եւ
խուլէ
նորա:
Ի
Ղալաթիա
ղուլէէն
անկեալ
է
մեծ
քար
մի:
Իսկ
փայտեղէն
շինուածքն
գրեթէ
ամենեքին
վնասեցան.
եկեղեցին
Երրորդութեան
ի
Տեօրտեօլաղզըն,
վնասեցաւ
աներեւոյթապէս:
Բայց
ո՞ւր
դիցուք
զերկիւղն,
զոր
տան
միմեանց
ժողովուրդքն,
քանզի
ուր
երթայ
ոք,
լսէ
զբօթս.
ոմն
թէ`
Կըսեն
քի`
տահա
բան
շատ
պիտի
ըլլայ.
ոմն
թէ`
կըսեն
քի
շատ
արուն
պիտի
ըլլայ.
ոմն
թէ,
ջրհեղեղ
պիտի
ըլլայ.
ոմն
թէ
կէնէ
մէկ
մեծ
զէրզէլէ
մը
պիտի
ըլլայ.
ոմն
թէ
յայս
ինչ
որ
ըլլալու
է
նէ,
պիտի
ըլլայ:
…
Ի
սկիզբն,
բազումք
վրանաւ
նստան
ի
պարտէզս,
ի
պօստանս
եւ
ի
լերինս,
իբր
թէ`
աճա՞պ
ո՞ր
սահաթ
գետինը
պիտի
անցնինք
կամ
պիտի
մեռնինք:
Արիւն
ամենեցուն
ցամաքեցաւ:
Պարութխանան
որ
ընդ
մէջ
Մախըրքէօյին
եւ
Ստէֆանոյին,
բովանդակ
փլաւ:
Ուստի
առ
այժմ
ամենայն
ողմնադիրք
անդ
եւ
ի
ըՍտամպօլ
զպէզէստէնն
շինեն,
վասն
որոյ
այլ
տեղիք
այժմ
զարդարեալ
կան…:
1766
յունիսի
18
[Կ .
Պոլիս]
Հ.
Յակոբոս
վրդ .
Չամչեանց
Մխիթարեան
