ՎԿԱՅԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ ԹԱԴԷՈՍԻ ԱՌԱՔԵԼՈՅՆ

Ըստ հ. Ղեւոնդ Ալիշանի՝ Վկայաբանութիւնը շարադրուել է Թադէոս առաքեալի աշակերտների կողմից, «եւ ի սկիզբն ոսկեակ դարու մերոյս թարգմանութեան փոխաբերեալ ի հայ գիր եւ բան»: Նրա կարծիքով, թարգմանութիւնն իրականացուել է Խորենացուց առաջ, քանզի վերջինս նշում է, թէ իրենից առաջ ուրիշները մանրամասն պատմել են Թադէոս առաքեալի եւ Սանդուխտ կոյսի մասին:

Ալիշանը նոյնիսկ հակուած է կարծել, թէ իբրեւ թարգմանիչ յիշատակուած Սամուէլ եպիսկոպոսը թերեւս Շմուէլ ասորին է, որ Սահակ Պարթեւի ժամանակ նրան հակառակ կաթողիկոս էր կարգուած հայոց վրայ: Այս վերագրումը, սակայն, իրաւացիօրէն վիճարկւում է. բանն այն է, որ ասորի գրականութեան մէջ բացակայում է նման մի երկ: Երկրորդ՝ այս հիմամբ, բնականաբար, Շմուէլը չէր կարող թարգմանել այն, քանզի երկի բովանդակութիւնն ինքնին հակառակ է Շմուէլի եւ նրա յաջորդների եկեղեցա-քաղաքական գործունէութեանը: Երրորդ՝ «թարգմանել» նշանակում է «աւանդել, մեկնել, ճառել, պատմել»: Տուեալ դէպքում այն կիրառուած է հէնց «աւանդել, պատմել» իմաստով: Ուրեմն իբրեւ թարգմանիչ յիշուած Սամուէլ եպիսկոպոսը ոչ թէ Վկայաբանութեան թարգմանիչն է, այլ թերեւս տեղայնացնողը ասորերէն (այսօր անյայտ) վաղնջական զրոյցի կամ դրա հեղինակը, որ Սահակ Պարթեւի կամ Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից էր:

Յաջորդ՝ Գիւտ նշխարաց … միաւորը շարադրուել է Յովհաննէս Մանդակունի կաթողիկոսի եւ Վահան Մամիկոնեան Հայոց մարզպանի եւ սպարապետի օրօք տեղի ունեցած նշխարների գիւտից, այն է՝ 485 թ. յետոյ: Այդ շրջանում Հայոց եկեղեցին աստիճանաբար յստակում է իր դիրքորոշումը Քաղկեդոնի եւ նեստորական եկեղեցու նկատմամբ: Իր դիրքերի ամրացման համար նա բնականաբար պէտք է դիմէր նշխարների գիւտի պատմութեանը:

Ի մի բերելով՝ կարելի է արձանագրել, որ եթէ Թադէոս առաքեալի եւ Սանդուխտ կոյսի վկայաբանութիւնը շարադրուել է հայ իրականութեան մէջ Ե դ., ապա առաքեալի նշխարների գիւտի պատմութիւնը՝ Ե-Զ դդ. սահմանագլխին, երբ դաւանաբանական վէճերի սաստկացման շրջանում հրամայական անհրաժեշտութիւն էր դարձել ոչ միայն Եկեղեցու դաւանական ինքնորոշումը, այլեւ առաքելական ակունքների վկայակոչումով նրա հաստատագրումն՝ իբրեւ պատմական աներկբայ իրողութիւն:

Վկայաբանութիւն ն ու Գիւտ նշխարաց ը հրատարակւում են՝ ըստ վենետիկեան երկու ձեռագրերի եւ Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանի (Փարիզ) ԺԲ դ. ընդօրինակուած Տօնական ի հիման վրայ հ. Ղ. Ալիշանի իրականացրած համեմատական բնագրի: Սոփերք ում հրատարակուած բնագիրը մէկ անգամ եւս համեմատուած է Փարիզեան ձեռագրի հետ:

Ներկայ հրատարակութեան մէջ զանց է առնուած Վկայութիւն սրբոյն Սանդխտոյ դստերն Սանատրկոյ արքայի բնագիրը, որը համառօտութիւնն է Վկայաբանութիւն Թադէոսի առաքելոյն սրբախօսական միաւորի:

Յակոբ Քէոսէեան

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

1. Հ. Ներսեհ Անդրիկեան, Տեղեկութիւններ Սանդուխտի վկայաբանութեան վրայ, «Բազմավէպ», 1905, էջ 552-555։

2. Հ. Ներսեհ Անդրիկեան, Սանդուխտի վկայաբանութեան թարգմանիչը, «Բազմավէպ», 1907, էջ 60-61։

3. Հ. Ներսէս Ակինեան, Մատենագրական հետազօտութիւններ. Թադէի եւ Սանդխտոյ վկայաբանութիւնը, ՀԱ, 1969, էջ 399-426։

4. Հ. Պօղոս Անանեան, Քրիստոնէութեան հետքեր Հայաստանի մէջ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի քարոզութենէն առաջ (պատմական ուսումնասիրութիւն), Վենետիկ-Ս. Ղազար, 1979 («Բազմավէպ» հայագիտական մատենաշար, թիւ 14)։

5. Էդուարդ Դանիէլեան, Սուրբ Թադէոս առաքեալի աւանդութեան արտացոլումը հայ պատմագրութեան մէջ, «Հայաստանը եւ քրիստոնեայ Արեւելքը», Երեւան, 2000, էջ 49-54։

6. M. van Esbroek, Le Roi Sanatruk et l'Apôtre Thaddée. - REArm, t. IX, 1972, pp. 243-283.

7. M. van Esbroek, L'apôtre Thaddée et le roi Sanatruk. - Atti del II Simposio internazionale Armenia-Assyria. Ed. M. Nordio and B. Zekiyan, Venise, 1984, pp. 83-106.