Գիրք պատմութեանց

ՅԱՂԱԳՍ ՔՇԵԼՈՅ ԶԱՄԵՆԱՓԱՐԹԱՄ ԳԻՒՂԱՔԱՂԱՔՆ ՋՈՒՂԱՅՈՒ ՅԵՐԿԻՐՆ ՊԱՐՍԻՑ

Եւ արդ յետ այսց ամենից զոր պատմեցաք՝ որ գործեցաւ ի Շահաբաս թագաւորէն ընդ աշխարհս եւ ընդ ազգս Հայոց՝ զոր վարեաց յաշխարհն Պարսից, ժամ է այսուհետեւ պատմել մեզ վասն մեծի եւ անուանւոյ գիւղաքաղաքին Ջուղայու, զի զնախկին ամբարեալ դառնութեան թոյնսն եւ զչարակնութիւնն, որ վասն Ջուղայու քողաբորբեալ ունէր ի սրտի իւրում շահն, աստանօր պատճառ գտեալ արտայայտեալ երեւեցոյց՝ քանզի բերեալ յինքեան զխորհուրդն նախահաւոյն իւրոյ Սաբիւռոսի։ Վասն զի որպէս պատմեցաք ի նախկին ճառին՝ թէ կարգեաց շահն ի զօրացն Պարսից չուեցուցանողս ազգին Հայոց, եւ առաքեաց յամենայն երկիրն Հայոց որք հանին եւ չուեցուցին. սոյնպէս եւ արար Ջուղայու։

Քանզի կոչեաց առաջի իւր զՀանիս Թահմազղուլի բէկն, որոյ վասն յառաջագոյն պատմեցաք, թէ եղբայր է Աթաբէկին, եւ տուեալ էր սա պատանդ յազգէն Վրաց թագաւորացն Պարսից, որ առ նոսին սնեալ՝ ուրացաւ զհաւատն։ Եւ այժմ շահն կոչեաց զայս Թահմազղուլիս առաջի իւր, գրեաց նոմոս հրամանի եւ ետ ցնա, եւ հրամայեաց նմա գնալ ի Ջուղայ եւ միահաղոյն քշել զնոսա՝ եւ ոչ թողուլ ի նա բնակիչ՝ եւ ո՛չ զմի։ Եւ Թահմազղուլին ելեալ յերեսաց արքայի, սրընթաց արշաւմամբ շեշտակի աճապարեալ ի Ջուղայ, եւ կոչեալ զաւագանիսն եւ մեծաւ ցասմամբ սպառնացաւ նոցա, սարսռելի եւ տաժանելի մահուամբ կորուսանել զնոսա՝ թէ ո՛չ առժամայն եւ վաղվաղակի զհրամանս թագաւորին կատարեսցեն։ Այլ եւ զնոմոս հրամանաց թագաւորին հանեալ առաջի ամենայն ժողովրդեանն ընթերցան, յորում գրեալ էր թէ՝ հրաման է ի թագաւորութենէս մերմէ ձեզ Ջուղայեցւոցդ ելանել ի տեղեաց ձերոց եւ գնալ ի Պարսկաստան աշխարհ։

Եւ յետ այնորիկ հրամայեաց Թահմազղուլի բէկն ելանել մունետիկ՝ որ է ջառչի, եւ կանչել ի մէջ շինին Ջուղայու յամենայն տեղիս։ «Հրաման է ի մեծ թագաւորէն Շահաբասայ, ձեզ, ամենայն բնակչացդ Ջուղայու, ելանել ի բնակութենէ ձերմէ եւ գնալ յաշխարհն Պարսից։ Արդ՝ մինչեւ ցերիս աւուրս ձեզ ներումն լիցի, որ ելանէք, եւ ով ոք յետ երից աւուրցն աստ գտցի, զինքն սպանանեն եւ զընտանիս եւ զինչս նորա գերեն. այլ եւ թէ ոք փախիցէ կամ թաքիցէ, որ ոք զայնպիսին ցուցանիցէ, ապրանքն նորա՝ ցուցողին լիցի՝ եւ գլուխն՝ թագաւորինե։ Եւ զայս հրաման միշտ հրատարակեալ գոչէր մունետիկն եւ ահացուցանէր զամենեսեան, եւ յահէ սպառնալեաց մահուան ոչինչ դանդաղեցին Ջուղայեցիքն՝ այլ առժամայն կատարեցաւ առ նոսա հրաման թագաւորին եւ պատրաստեցան յելանել։ Բայց վասն փութով եւ յանկարծակի ելանելոյն ոչ գտանէին գրաստ եւ բեռնակիր անասուն, յոյժ վտանգէին ժողովուրդքն, զի ինչք եւ ստացուածք նոցա ցրուեալ անկեալ կայր առաջի իւրեանց. եւ ո՛չ կարէին բառնալ ի տանիլ առ ի չգոյէ գրաստուց։ Եւ զոր ինչ կարացին բառնալ՝ բարձին, եւ զոր ոչ կարացին բառնալ՝ իւրաքանչիւր ոք պահուստ եւ թաքուստ արարեալ թաղեցին։ Բայց ընչից նոցա յոլովքն ի կորուստ եւ յափշտակութիւն գնաց, քանզի ոչ միայն այն զօրքն որ ընդ Թահմազղուլի բէկն էին եկեալ՝ նոքա միայն հարկէին զժողովուրդն վասն փութով ելանելոյ, այլ եւ բազումք ի մահմետականացն՝ որք ի շրջակայ գեղօրէիցն գային, եւ որք ի զօրացն Պարսից՝ որք ի բուն բանակէն իւրեանց յառաջեալ գային եւ խառնեալ լինէին ընդ զօրացն Թահմազղուլի բէկին, եւ օր աւուր յաւելանային Պարսիկք ի մէջ Ջուղայու։ Եւ գումարեալ մահմետականացն ի միասին, էր, որ՝ տասն, էր որ՝ քսան, էր որ՝ երեսուն մտանէին ի տունս քրիստոնէիցն, զնոսա ստիպէին ելանել եւ գնալ, հարկանէին սաստիկ հարուածով, այլ եւ յընչիցն եւ ի կարասեաց ինքեանք յափշտակէին, որոց միտք իւրեանց հաւանէին՝ եւ զայլսն ցրուէին, որ այլք յափշտակէին, եւ այսպէս յափշտակումն եւ կորուստ էր ընչից քրիստոնէից։

Եւ ի դառնագոյն չարեաց Պարսից, զոր ածէին ի վերայ ժողովրդեանն, հարկանել եւ կեղեքել եւ հարստահարել, անճարակ լեալ ամենայն բնակչացն Ջուղայու ակամայ կամօք իւրաքանչիւր ոք ելին ի գնալ։ Եւ թէպէտ կարողքն մարմնով՝ եւ կամ որք ունէին գոյք ստացուածոց, նոքօք հանդերձէին ի գնալ, բայց որք էին տկարք, այսինքն տնանկք, եւ այրիք, եւ ծերք, ոչ կարէին ի գնալ, աղաղակ բարձեալ աղիողորմ ձայնիւ արտասուօք եւ աշխարական կականիւ առհասարակ ողբային։ Ոմանք զտունս եւ զյարկս, ոմանք զբնակութիւնս եւ զհայրենիս, ոմանք զեկեղեցիսն, ոմանք զնախնի հարց գերեզմանս եւ զդամբարանս, եւ ոմանք զանկարութիւն մարմնոյ առ ի գնալ՝ լային եւ ողբային. եւ յորդ արտօսր յաչաց հեղուին, ոչ ոք էր, որ ողորմէր նոցա եւ օգնէր՝ քանզի փակեալ էր դուռն ողորմութեան գթածին Աստուծոյ ընդդէմ նոցա։

Եւ զբանալի եկեղեցւոյն՝ զոր Վերին Կաթան ասէին՝ առին քահանայքն, եւ յորժամ ելին ընդ դուռն պարսպին Ջուղայու, եւ ի հասանելն առաջի եկեղեցւոյն, որ անուամբ Աստուածածնին կայ շինեալ արտաքոյ Ջուղայու. իբրեւ հայեցան, եւ տեսին զԱստուածածին եկեղեցին, եւ բազում քրիստոնեայք եկեալ խառնեցան ընդ քահանայսն. որ եւ նոքա եւս բերին զբանալիս տանց իւրեանց, եւ ի միասին զաղաղակ բարձին աղիողորմ ձայնիւ, փղձկեալ սրտիւ եւ արտասուալի աչօք գոռային՝ եւ լային, եւ աղաղակելով կանչէին ընդդէմ Աստուածածնին, եւ ասէին. «Ո¯վ սուրբ Աստուածածին, այս բանալիք սրբոյ եկեղեցւոյ մերոյ՝ եւ տանց մերոց քեզ յանձն լիցի. եւ դու դարձուսցես զմեզ ի տեղիս մեր յօտար երկրէն ուր տանինե։ Եւ զայս ասացեալ արկին զբանալիսն ի գետն, եւ մորմոքալով յոլով ժամս ձայն բարձեալ լացին. եւ ապա գնացին։

Եւ այսպէս ժողովուրդքն Ջուղայու հարուստք եւ չքաւորք ելին ի Ջուղայու՝ եւ գնացին յեզր գետոյն Երասխայ առ ի անցանել զգետն, եւ անդէն բանակեալ զետեղեցան մինչեւ ամենայն ժողովուրդքն ելին ի գեղջէն՝ եւ ժողովեցան ի ժողովետղն յեզր գետոյն։ Եւ յորժամ սպառեցաւ գալն ժողովրդեան, յայնժամ հրաման եղեւ ի Պարսիցն առ ժողովուրդն, թէ անցէք զգետն։ Եւ յաւուրս յայսոսիկ թագաւորն Շահաբաս հասեալ էր ի Ջուղայ եւ բանակեալ յափն գետոյն Երասխայ. եւ յայնմ ժամու իբր թէ առ ի յողորմել եւ յօգնել ժողովրդեանն Ջուղայեցւոց, թագաւորն Շահաբաս հրամայեաց զօրապետաց իւրոց զի եւ նոքա հրամայեսցեն իւրեանց զօրացն՝ զի օգնեսցեն ժողովրդեանն՝ եւ անցուսցեն յայնկոյս գետոյն երիվարօք եւ ուղտուք։ Եւ ի յանցուցանելն հեծելոցն Պարսից զժողովուրդսն քրիստոնէից, որոց եւ հաւանէին սիրտք իւրեանց, եթէ կանանց՝ եթէ աղջկանց՝ եթէ տղայոց՝ եթէ ապրանաց, որոց եւ հաւանէին՝ առեալ գնային ուր եւ կամէին, եւ տեարք նոցա ո՛չ կարէին գնալ զկնի նոցա՝ եւ նոքա գնային ի կորուստ եւ ի գերութիւն։ Եւ որք տկարք էին թափեալք լինէին ի ջուրն եւ ծփալով եւ ճչալով գնային ընդ երեսս ջրոյն. եւ յոլովք հեղձնուին ի ջուրն՝ եւ մեռանէին։ Եւ յերկու կողմէ յեզերս գետոյն ցրուեալք էին գէշք եւ դիք մարդկան խեղդելոց ի ջրոյն։ Եւ այսպէս տառապանօք անցին ժողովուրդքն զգետն Երասխ, եւ սակաւ ինչ յառաջ գնացեալ բնակեցան մինչեւ ամենեքեան ժողովեցան ի բանակետղն։

Եւ ի նմին ի տագնապելի աւուրսն հանճարեղն ի խորհուրդս չարեաց Շահաբաս, նորագոյն չարիս խորհեալ վասն Ջուղայու, կոչեաց առաջի իւր զնոյն Հանիս Թահմազղուլի բէկն եւ հարցանէր՝ թէ յետ հանելոյ քո զբնակիչսն Ջուղայու՝ այրեցէ՞ր զշինուածս նորա. իբրեւ պատասխանեալ եղեւ ի նմանէ՝ թէ ո՛չ էր հրամայեալ մեզ ի թագաւորէն՝ վասն որոյ եւ ո՛չ այրեցաք։ Եւ անդէն յետ բազում մեղադրանաց՝ հրամայեաց իսկոյն դառնալ յոլովք զօրօք եւ այրել զամենայն շինուածս զտանց եւ զայլոց յարկաց։ Որոյ շեշտակի հասեալ ի Ջուղայ բազում հրոսակօք եւ առեալ ի ձեռս իւրեանց ջահս լուցեալս եւ ղամբարս եղեգանց, եւ նաւթիւ կազմեալ լապտերս, եւ սկսան այրել եւ հրդեհել, եւ քանդել զառաստաղս եւ տապալել զշինուածս որմոց։ Եւ ո՛չ բնաւ թողին յարկ ծածկեալ կամ շէն, այլ յաւեր եւ յապականութիւն դարձուցին։ Իբրեւ կատարեցին զչարեաց գործս իւրեանց, դարձան եւ եկին ի բուն բանակն՝ եւ յանդիման եղեալ արքայի պատմեցին՝ թէ եղեւ տէր զոր հրամայեցեր։

Այնուհետեւ հրամայեաց շահն Թահմազղուլի բէկին թէ մի՛ եւս թողուսցուս զժողովուրդն Ջուղայու նստիլ, այլ վարեալ եւ տարեալ հասուսցես ի Թարվէզ, եւ նորա եկեալ իսկոյն չուեցոյց զժողովուրդն յետեղէն յորում բանակեալ կային։ Եւ ի յօրն եւ ի ժամն յորում բառնայր իւրաքանչիւր ոք զբեռն իւր, երկինք եւ օդք իւր ի միասին խռովեցան ի վերայ ժողովրդեան քրիստոնէից՝ քանզի խառնակեցան ամպք՝ եւ խռովեցան օդք, եւ մթացան երկինք, հնչեցին հողմք ուժգնակի, փայլատակեցան կայծակն մեծաւ ճայթմամբ, տեղացին ձիւնախառն անձրեւք, եւ հարեալ տանջեցին զքրիստոնեայսն։ Եւ որք էին կարողք մարմնով կամ գրաստիւ՝ գնացին, իսկ տկարքն յետ աւուրց ապա եկեալ հասանէին բազում տառապանօք եւ չարակրութեամբ. եւ բազում վշտիւք եւ տաժանմամբ բերեալ հասուցին ի քաղաքն Դավրէժ որ է Թարվէզ։

Եւ անդէն ի Թարվէզ չարք ոմանք ի չար գանձուց սրտից իւրեանց խօսեցան զբանս չարս վասն Ջուղայու ընդ չարին Թահմազղուլի բէկին. վասն զի յիշեցին թէ տակաւին կան ի Ջուղայ մնացեալ ժողովուրդք, զի յոլովք ոմանք փախստականք եղեալք ի լերինս եւ ի ձորս, եւ այլք պատճառեալք են զտկարութիւն, եւ ոմանք զծերութիւն, ոմանք զաղքատութիւն, եւ այլք այլ ինչ պատճառանօք ոչ եկին՝ այլ անդէն մնացին՝ եւ այժմ կան Ջուղայ։ Եւ ի լսելն զայս Թահմազղուլին զայրացաւ յոյժ սաստիկ բարկութեամբ, բայց ոչ կարէր չար ինչ առնել՝ զի ո՛չ էր ձեռնհաս, եւ թողին մնալ մինչ ի գարունն։ Եւ ի սկսանել գարնանն՝ պատրաստեաց զայր ոմն երեւելի յիւրոցն արանց՝ որում անուն կոչէին Համդամ աղայ, յոլով զօրօք, այլ եւ զհրովարտակ հրամանի առեալ ի թագաւորէն ետ ի ձեռս նորա եւ առաքեաց ի Ջուղայ՝ բերել զմնացեալ ժողովուրդն։ Եւ եկեալ Համդամ աղայն ընդ իւր զօրօք ի Ջուղայ կոչեաց զմնացեալ ժողովուրդն առաջի իւր եւ խօսեցաւ ընդ նոսա սաստիւ եւ բռնութեամբ, եթէ հնազանդեալ անսայք հրամանաց թագաւորին ելէք ձերովք ընտանեօք եւ ստացուածովք զի ի միասին երթիցուք, եւ թէ ո՛չ կամիք գնալ, զարուս եւ զկարողս ձեր սրով կոտորեմք՝ եւ զինչս եւ զընտանիս ձեր ի գերութիւն առնումք։ Այլ եւ գնացեալ ի լերինս եւ ի ձորս ի տեղիս փախստէիցն գտին զփախուցեալսն, եւ բերին ի Ջուղայ, եւ յինանց երկրորդում կիրակէի երկուշաբաթ օրն չուեցուցին ի Ջուղայոյ՝ եւ ուղեւորեցին դէպ ի Թարվէզ։ Եւ անցուցեալ զայնու բերեալ հասուցին առաջին բանակին ժողովրդեանն ի քաղաքն Ղազբին։ Եւ ընդ նոսա զետեղեցուցին անդէն ի քաղաքին Ղազբինու եւ ի գեղօրայս նորա վասն ցրտոյ ձմերան, յորոյ պատճառէ ոչ կարէին գնալ։ Եւ ի շնչել հողմոյն գարնայնոյ վերստին վարեցին զնոսա մինչեւ տարեալ հասուցին ի քաղաքն Սպահան՝ եւ անդէն բնակեցուցին զնոսա՝ տուեալ նոցա տեղի շինութեան. որք շինեցին յարկս եւ բնակութիւնս ինքեանց՝ հրաշալի յօրինուածովք, կամարակապ փողոցօք, թեւաւոր ապարանօք, եւ ամարասուն հովանոցօք, բարձրաբերձ եւ արքայակերպ շինուածօք, զարդարեալ եւ յօրինեալ ի ծաղիկս ոսկւոյ եւ լաջվարդի՝ եւ պէս պէս երանգաց ակնախտիղ տեսողաց։ Սոյնպէս շինեցին եւ զեկեղեցիսն հրաշազան յօրինուածովք ըստ արժանւոյն փառացն Աստուծոյ, երկնանման խորանօք, եւ գերամբարձ կաթուղիկէիւք, բովանդակ ծաղկեալ պէս պէս երանգովք ոսկւով եւ լաջվարդով, տնօրինականօք Տեառն եւ պատկերովք սրբոց։ Եւ ի գլուխ կաթուղիկէից ամենայն եկեղեցեաց կառուցեալ զնշան սրբոյ խաչին նոցին եկեղեցեացն ի պսակ եւ ի պարծանս քրիստոնէից։

Եւ ժողովուրդքն Ջուղայու նաեւ ամենայն հայազունք՝ որք գնացին ի քաղաքն Սպահան, եւ անդէն բնակեալ մնացին՝ բազում ունի պատճառ։ Վասն զի թագաւորն Շահաբաս էր բազմահանճար՝ եւ խելացի, եւ նախահոգակ. հնարեցաւ բազում եւ պէս պէս հնարս վասն ազգին Հայոց՝ զի մնասցեն յաշխարհն Պարսից, զի թէ ո՛չ էր այնպէս հնարեալ՝ ո՛չ մնային։ Նախ՝ զի ինքն Շահաբաս առնէր սէր ընդ ազգին Հայոց՝ եւ մեծարանս նոցա. եւ մանաւանդ ընդ Ջուղայեցւոց, որոց գլխաւորի անունն էր Խօջայ Սաֆար, եւ սորին եղբօրն՝ խօջայ Նազար եւ որդւոց սոցին. Մէլիք աղայ, եւ Սուլթանում, եւ Սարֆրազ։ Եւ հանապազ ինքն շահն գայր ի տունս նոցա, ուտէր եւ ըմպէր ընդ նոսա զկերակուրս նոցա առանց խտրելոյ, որպէս սովորութիւն է Պարսից առնել խտրութիւն ընդ քրիստոնէից. այլ եւ ինքն շահն կոչէր զնոսա ի տուն եւ ի սեղան իւր, եւ պատուէր ընդ մեծամեծս իւր. այլ եւ պատուիրեալ էր իւրոց նախարարաց նոյնպէս առնել։ Երկրորդ՝ զի զթագաւորական հարկն, զոր տային քրիստոնեայքն, թեթեւ առնոյր՝ որպէս եւ քրիստոնեայք ախորժէին։ Երրորդ՝ եթէ դիպէր կագ եւ կռիւ եւ խռովութիւն ինչ քրիստոնէից ընդ մահմետականաց, եւ կամ այլ ինչ գործ դատաստանի՝ եթէ մեծ եւ եթէ փոքր, զքրիստոնեայս իրաւացուցանէր եւ զմահմետականս դատապարտէր։ Չորրորդ՝ յորժամ զքրիստոնեայս բերեալ հասոյց ի Սպահան եւ ի գեղօրայս նորա, բազում մահմետականս արտաքսեաց ի տեղեաց եւ ի բնակութեանց իւրեանց. եւ զտունս եւ զանդաստանս նոցա ետ քրիստոնէից։ Հինգերորդ՝ յօժար կամօք հրամայեաց եկեղեցիս շինել յամենայն տեղիս, եւ Ջուղայ եւ ի գեղօրայս, նաեւ ի մէջ բերդի քաղաքին, մեծանիստ եւ բարձրաշէն. եւ այնքան յօժարութեամբ մինչ զի եւ ինքն յորդորէր զքրիստոնեայսն շինել զեկեղեցի։ Եւ յաւուրս մեծամեծ տօնից՝ Յարութեան եւ Համբարձման եւ յայլսն, գայր յեկեղեցիսն՝ եւ ուրախանայր ընդ քրիստոնէից։ Վեցերորդ՝ զամենայն կարգ եւ զաւանդութիւնս քրիստոնէական համարձակութեամբ կատարէին քրիստոնեայքն. զկոչնակ հարկանել, զժամ կանչել. եւ զջրօրհնէքն մեծախումբ հանդիսիւ առնել, այլ եւ ինքն շահն եւս գայր ի ջրօրհնէքն եւ խրախանայր ի տեսութիւնն։ Եւ զմեռեալսն խաչալամով եւ ձայնիւ շարականաւ հանեալ ի քաղաքէն անցուցանէին ընդ մէջ շուկային՝ եւ տանէին ի թաղել՝ եւ ո՛չ ոք ի պարսից ազգէն եպերանաց եւ հայհոյանաց բանս ասէր։ Եւ այսու օրինակաւ բազում եւ պէս պէս կերպիւ հաճեցուցանէր շահն զմիտս քրիստոնէից՝ որովք մնացին յաշխարհն Պարսից։ Եւ այնքան համարձակութիւն ետ շահն քրիստոնէից մինչ ի հրապարակս եւ ի շուկայս, թէ հանդիպէր կագ եւ կռիւ քրիստոնէից ընդ մահմետականաց, համահաւասար զմիմեանս հարկանէին՝ եւ հայհոյէին առանց երկիւղի։ Ընդ որոյ վշտանային ազգն Պարսից՝ եւ նոցին կարդացողքն եւ մեծամեծքն. մինչ զի ընդ շահին ասացեալք էին. թէ ընդէ՞ր այնքան թոյլ տաս քրիստոնէից համարձակիլ, եւ կամ ընդէ՞ր ոչ դարձուցանես ի մոլար օրինացն այն ի ճշմարիտ օրէնս Մահմետի։

Իսկ ի տեսանել շահին զվշտանալն սրտից նոցա՝ յայտնեալ էր զխորհուրդս սրտի իւրոյ նոցա՝ եւ ասացեալ էր. «Դուք ընդ սուղ ինչ սնոտի սէրն իմ, զոր առնեմ ընդ նոսա, մի՛ վշտանայք՝ եւ մեղադրէք ինձ, զի ես բազում ծախիւք, ջանիւք եւ հնարիւք հազիւ թէ կարացի բերել զնոսա յայս աշխարհ. ո՛չ թէ վասն օգտի նոցա՝ այլ վասն օգտի մեր՝ զի աշխարհս մեր շինեսցի՝ եւ ազգն մեր յաւելցի։ Եւ այժմ եթէ զմարդիկս ազգին քրիստոնէից որք յաշխարհէն իւրեանց եկեալ են՝ եւ այժմ կան, եթէ զամենեսեան զնոսա մասն մասն կոտորեալ յօդ յօդ բաժանէք, ո՛չ ոք ի նոցանէ դառնայ յօրէնս մեր։ Նա եւ այլքն խրտուցեալ սկսանին մի մի թաքնաբար փախչիլ՝ եւ դառնալ յաշխարհն իւրեանց. եւ վաստակն մեր լինի ընդունայն։ Եւ վասն այնորիկ առնեմ ես զայս սէրս ընդ նոսա, զի այսու կապեալ մնայցեն յաշխարհս մեր, եւ նոցին հին մարդիկքն, որք յաշխարհին Հայոց ծնեալք են եւ եկեալ աստ՝ նոքա ամենեքեան մեռանին. եւ ի նոցանէ ծնեալքն՝ որք յայս աշխարհս ծնանին, նոքա ամենեքեան առանց մեր կոչելոյ եւ աշխատելոյ ինքեանք ինքեանց յօժարութեամբ գան յօրէնս մեր։ Արդ՝ եթէ դուք եւս կամիք զօգուտն ազգին մերոյ՝ դուք եւս արարէք որպէս եւ եսս առնեմե։ Եւ ապա նոքա հաճեալ ի բանս շահին, եւ գովելով զիմաստութիւն նորա գնացեալ են ի բաց։

Եւ այս բանս Շահաբասին՝ զոր ասացեալ է ընդ մեծամեծս իւր՝ այժմու ժամանակիս լցեալ կատարեցաւ յաւուրս մեր. վասն զի արքն հին՝ որք յաշխարհին Հայոց ծնեալք էին, եւ անտի եկեալ յաշխարհն Պարսից՝ մեռան նոքա ամենեքեան. եւ թէպէտ ունէին ի մտի դառնալ յաշխարհն իւրեանց՝ եւ ո՛չ կարացին վասն վերոյասացեալ պատճառացն։ նա եւ ո՛չ թողուին Պարսիկք։ Իսկ ի նոցանէ ծնեալքն՝ որք յաշխարհին Պարսից ծնան, անդէն եւ սնան, եւ այնմ աշխարհին հաճեցան. վասն որոյ կան ի նմին եւ մնան, եւ թէպէտ ոմանք ի նոցանէ՝ արք երկիւղածք եւ բարեբարոյք, կամին գնալ յաշխարհն Հայոց, ո՛չ թողուին գնալ Պարսիկք։ Եւ ոմանք ի նորաժամայն զաւակացն քրիստոնէից՝ թողեալ զլուսապայծառ հաւատս քրիստոնէութեան, դարձան՝ եւ տակաւին եւս դառնան յանօրէն օրէնս Մահմետի վասն թերահաւատութեան եւ գողութեան եւ բոզութեան իւրեանց. եւ միաբանեալ ընդ Պարսից ի նեղ արկանեն զքրիստոնեայս բազում եւ պէս պէս հնարիւք։ Եւ մանաւանդ այնու՝ զի տան կաշառս Մահմետականաց՝ եւ կացուցանեն սուտ վկայս, եւ քարշեն զքրիստոնեայս առ դատաւորս Մահմետականս ի դատաստան, եւ պահանջեն ի քրիստոնէից զոր ինչ եւ հնարել կարեն։ Յոմանց թէ պարտք պարտիս ինձ, հատո՛ զպարտսն քո։ Եւ յոմանց թէ ազգական քո եմ, ամենայն ինչք եւ ստացուածք քո ինձ հասանի՝ տուր ինձ։ Եւ այլ զրպարտութիւն, զոր ինչ կարեն հնարել։ Եւ դատաւորքն ըստ անօրէն օրինաց իւրեանց իրաւացուցանեն զբանս ուրացողացն, թէ որովհետեւ նա եկեալ է յօրէնս Մահմետի, նմա հասանին ամենայն ինչք իւրոց ազգականաց։ Եւ այսպէս զրկեալ զողորմելի քրիստոնեայս՝ յափշտակեալ զամենայն ինչս եւ տան ուրացողացն այնոցիկ։ Եւ ո՛չ թէ զթեթեւ ինչս, այլ մինչ ի հինգ հարիւր թումանի տունս՝ անիրաւ իրաւամբս այսուիկ իրաւացուցեալ զբանս ուրացողացն, յափշտակեցին զժառանգութիւնս քրիստոնէից եւ ետուն ուրացողացն. զոր մերով աչօք տեսաք։ Այլ եւ ի մեռեալ քրիստոնէից ազգականացն ոմանք ուրացողք յետ գրաւելոյ յինքեանս զտունս եւ զամենայն ինչս քրիստոնեայ մեռելոյն, եկին տիրեցին ինքեանց. զորդիս եւ զդստերս եւ զաղախնեայս մեռելոցն։ Եւ ժողովուրդքն Ջուղայեցւոց թէպէտ բազում աշխատեցան ի դրունս իշխանաց դեգերելով վասն փրկութեան տղայոցն, եւ ո՛չ եղեւ, վասն զի ամենեքեան Մահմետականք գոլով՝ ի կողմն իւրեանց հակէին։ Եւ դու այսու երկու բանիւս՝ զորս վասն օրինակի գրեցի քեզ՝ զամենայն կիրս վտանգիցն ի միտ ածեալ գիտասցես՝ զոր կրեն քրստոնեայքն ի յօձաբարոյ ազգէն Պարսից։

Եւ որպէս ասէ Գիրն աստուածային, թէ վախճանեցաւ Յովսէփ եւ ամենայն եղբարք նորա եւ ամենայն ազգն այն. եկաց այլ թագաւոր՝ որ ոչ ճանաչէր զՅովսէփ, եւ ասէ ցազգն իւր. «Եկայք, հնարեսցուք ինչ ազգին Իսրայէլիե [Ել. Ա 6, 8-10]։ Ըստ այսմ օրինակի պատահեաց եւ մերոյս ազգի՝ զի թագաւորն Շահաբաս՝ թէ որքան վշտիւք տարեալ էր զազգն Հայոց յաշխարհն Պարսից, գիտէր զայն ամենայն վիշտն՝ զոր ինքն էած ի վերայ ազգին Հայոց՝ յաղագս որոյ եւ գթայր, եւ ողորմէր ի վերայ Հայոց՝ եւ սէր ցուցանէր. եւ թէպէտ սուտ եւ սնոտի եւ ոչ ճշմարտութեամբ, սակայն սէր ցուցանէր. վախճանեցաւ նա, եւ ամենայն իշխանք եւ արք ժամանակին այնմիկ։

Եւ զկնի Շահաբասին թագաւորեաց թոռն նորին Շահսէֆի, եւ նա եւս միջակօրէն անցոյց ընդ ազգին քրիստոնէից. քանզի ոմանք ի նախարարաց Շահաբասին կային տակաւին առաջի նորա՝ որք յուշ առնէին նմա զվարիլն Շահաբասին, որ ընդ Հայոց ազգին. այլ եւ զբարեմտութիւնն Հայոց՝ որք ունէին ընդ նախնիս նորա, եւ յայսմ պատճառէ թեթեւ կային ազգն Հայոց ի վշտաց. վախճանեցաւ եւ Շահսէֆին եւ ամենայն արքն նախնիք։ Իսկ զկնի Շահսէֆոյն թագաւորեաց նորին որդին՝ զորոյ անուն կոչեցին դարձեալ Շահաբաս՝ ըստ անուան հաւոյն իւրոյ. վասն որոյ զսն կոչեմք երկրորդ Շահաբաս։ Սա թէպէտ լսէր զիրակութիւնս՝ որք անցին ընդ ազգին Հայոց, այլ ոչ էր աչօք տեսեալ, նաեւ ոչ սորին նախարարքն՝ որք կային գործակալք թագաւորութեան սորա։ Վասն որոյ ոչինչ փոյթ ունէին զազգէն Հայոց՝ կամ հոգալ՝ կամ ողորմիլ՝ այլ այն միայն էր նոցա փոյթ՝ զինչ եւ իցէ պատճառանօք դարձուցեալ զՀայս ի կրօնս Մահմետի։ Վասն որոյ յարեան ի վերայ քրիստոնէից արք արիւնարբուք, անօրէնք, զեխք, եւ շուայտք, արք՝ որք զմարմնոյ ցանկութիւն եւ զփափկութիւն բարերջանիկ կեանս համարին. ոմանք, որք յազգէն Հայոց ուրացեալք էին, եւ ոմանք որք բուն Պարսիկք էին, նեղէին եւ բռնադատէին, գարշեցուցանէին եւ բռնութեամբ վարէին ընդ քրիստոնէից։ Այլ եւ ի զաւակացն քրիստոնէից, որ ոք եւ հաճոյ թուէր աչացն Պարսից՝ եթէ տղայ, եթէ աղջիկ, եթէ հարսն՝ բռնութեամբ յափշտակէին եւ տարեալ ի տունս թագաւորին, եւ անուանէին թագաւորական ծառայ, եւ ոչ եւս դարձուցանէին առ տեարս իւրեանց. եւ դարձուցանէին ի հաւատոցն Քրիստոսի ի հաւատն Մահմետի։ Նախ՝ վասն պիղծ գործոց իւրեանց. եւ երկրորդ՝ զի յաւելումն լիցի թագաւորական ծառայից եւ ազգին Պարսից. եւ երրորդ՝ զի զկնի ժամանակաց ի պատճառէ այսց տարեալ զաւակացս, գերումն եւ գերփումն եւ յափշտակումն լինէր տանց եւ տեղեաց՝ ընչից եւ ապրանաց յետնամնայ ընտանեաց նոցա՝ քրիստոնէից։

Եւ մինչեւ ցայսօր եւ ցժամանակս, յորում հասաք, ո՛չ գիտէին Ջուղայեցիքն, նա եւ ամենայն հայազուն ազգն այն՝ որք կային յաշխարհին Պարսից, զօձաբարոյ նենգժոտութիւն ազգին Պարսից, որ առ ինքեանս։ Եւ արդ ծանուցեալ հեծեն, յոգւոց հանեն, հաշին եւ մաշին, զի թերեւս զերծցին յաշխարհէն Պարսից՝ կամ յայտնի եւ կամ ի ծածուկ գնալ յաշխարհն Հայոց՝ եւ ո՛չ կարեն։ Քանզի ո՛չ տան թոյլ Պարսիկքն ելանել յերկրէն իւրեանց, որպէս Եգիպտացիքն՝ զազգն Իսրայէլի [տե՛ս Ել. ]։ Միթէ նոյն բարձրեալն բազուկ՝ եւ հզօր ձեռն Տեառն եւ զնոսա հանցէ՞ աստի, որպէս զսոսա անտի՝ մաղթանօք մեծաց նախնի նահապետացն եւ Մովսիսի մարգարէին. եւ մեծի լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի։