Գիրք պատմութեանց

ՅԱՂԱԳՍ ՀԱՐԻՒՐ ԹՈՒՄԱՆ ՄՈՒՂԱԴԱՅԻՆ, ԶՈՐ ՇԱՀՆ ԵԴ Ի ՎԵՐԱՅ ՄԵԼՔԻՍԷԹ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍԻՆ

Արդ՝ որպէս կանխաւ պատմեցաք վասն Դաւիթ կաթուղիկոսին, թէ գնաց ի դուռն շահին եւ արար ամբաստանութիւն վասն Մելքիսէթ կաթուղիկոսին, եւ շահն բարկացաւ ի վերայ Մելքիսէթի, ընկէց ի կաթուղիկոսութենէ եւ առաքեաց ի Սպահան։ Իսկ Դաւիթ կաթուղիկոսն մնաց անդէն ի բանակին, ի դուռն շահին։ Անդ էր եւ Ամիրգունայ խանն, որ էր տէր եւ իշխան ամենայն գաւառին Արարատու եւ սուրբ Էջմիածնի։

Եւ յաւուր միում յորժամ հանդէս արարեալ էր շահն՝ եւ նստեալ կայր ի հանդիսին, եւ առաջի նորա կային կանգնեալ ամենայն նախարարք եւ իշխանք իւր, էր յայնմ հանդիսի եւ Ամիրգունայ խանն եւ Դաւիթ կաթուղիկոսն։ Խօսեցաւ շահն առ Դաւիթ կաթուղիկոսն քաղցրութեամբ ասելով. «Շնորհեցաք քեզ զկաթուղիկոսական իշխանութիւնն Էջմիածնի, արդ գնացեալ նստցիս յԷջմիածին եւ վարեսցես զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեաննե։ Յայնժամ Դաւիթն խնդրանօք ասացեալ է առ շահն. «Թագաւոր իմ, զիս ի խանն ամանաթէ, զիս ի խանն ամանաթէե. ապա դարձուցեալ շահն զբանս իւր առ Ամիրգունայ խանն՝ յանձն արար նմա զԴաւիթ կաթուղիկոսն, թէ բարւոք խնամակալութեամբ պահեսցես զխալիֆայ հայրդ մեր։ Իսկ Ամիրգունայ խանն խոնարհեալ միջովք չափ, եւ եդեալ զձեռն իւր ի վերայ գլխոյ իւրոյ պատասխանեալ բանից շահին ասելով. «Ի վերայ գլխոյ իմոյ ունի դա տեղի հանգստեանե։

Որքան շահն ի Վրացտուն էր՝ անդ էին կաթուղիկոսն եւ Ամիրգունայ խանն, եւ յորժամ շահն ելեալ գնաց յերկիրն Պարսից՝ դարձան եւ եկին Ամիրգունայ խանն եւ Դաւիթ կաթուղիկոսն յԵրեւան, խանն ի խանութիւն իւր, եւ կաթուղիկոսն ի կաթուղիկոսութիւն իւր։ Ո՛րքան շահն յերկիրն Ատրպատականի էր՝ ի մերձակայ քաղաքս եւ յերկիրս, պատուէր Ամիրգունայ խանն զԴաւիթ կաթուղիկոսն եւ քաղցրութեամբ խօսէր ընդ նմա վասն երկիւղի շահին. եւ յորժամ հեռացաւ շահն՝ բարձաւ երկիւղն ի սրտէ խանին, եւ սկսաւ խոշորել ընդ Դաւիթ կաթուղիկոսին, ոչ պատուէր, եւ ոչ խօսէր. եւ յորժամ խօսէր՝ խրոխտանօք խօսէր, քանզի զԴաւթի յԷջմիածին նստիլն ոչ կամէր՝ այլ զՄելքիսէթին. վասնորոյ ձառադէմ երեւէր եւ խօսէր խանն ընդ Դաւթին. եւ ոմանք ասացին, թէ ջանայր եւս խանն թէ ի ծածուկ հնարիւք իմն սպանցէ զԴաւիթ։ Եւ այս գործոյ խռովութեան, զոր խանն առնէր ընդ Դաւթին, ոմանք ասացին պատճառ զծածուկ ներքնագործ հնարակերտութիւն Մելքիսէթ կաթուղիկոսին, քանզի թէպէտ նա կայր ի Սպահան, այլ հանապազ ի ծածուկ թուղթ եւ աղերս՝ նշան սիրոյ ոչ պակաս առնէր ի խանէն՝ այլ միշտ առաքէր։ Նա եւ ի մէջ կաթուղիկոսական իշխանութեանն Մելքիսէթն առաւել ձեռնբաց եւ բազմատուր էր դրամօք եւ այլ իրօք՝ իշխանաց եւ զինուորաց, եւ իւրոց համախոհից, վասն որոյ խանն եւ այլք ամենեքեան զՄելքիսէթի կաթուղիկոսութիւնն կամէին, եւ ոչ զԴաւթին։

Եւ ի ժամանակին՝ յորում եկն Սարդարն Օսմանցւոց՝ որում անունն էր Օքուզահմատ փաշայ՝ ի վերայ Երեւանայ բերդին, եկն եւ շահն յԵրեւան վասն օգնութեան բերդին, եւ կայր ի լերինս Գառնւոյ, եւ յորժամ դարձաւ Սարդարն յԵրեւանայ յԱրզրում, եւ շահն տակաւին ի լերինս գաւառացն էր բանակեալ։ Իսկ Դաւիթ կաթուղիկոսն զանգիտեալ յերկիւղէ խանին, մի գուցէ թէ ի ծածուկ դաւեալ սպանցէ զնա, անճարակ լեալ ի վտանգէն, թարց գիտելոյ խանին միւսանգամ գնաց առ շահն եւ երեւեցաւ նմա, եւ ի հարցանելն շահին զորպիսութենէ Դաւթին, ասաց Դաւիթն այլազգեաց բարբառովն. «Փաթշահում, Զանկիչայինտան մանայ պիր իչում սու վէրմատիլարե. Զանկիչայ Երեւանայ մեծ գետն է, որ ի բերդի ներքեւէն անցանէ։ Ի վերայ այսր ամբաստանութեանս գիտաց շահն, զի Ամիրգունայ խանն է՝ որ ոչ տայ հանգիստ Դաւթի, եւ ոչ ընդունէ զնա, եւ զայն եւս ծանեաւ, որ ի պատճառս Մելքիսէթին ոչ ընդունի խանն զԴաւիթ, վասն որոյ ոչ բարկացաւ խանին՝ սուղ ինչ ակնառութիւն եւս առնելով նմա, այլ Մելքիսէթ կաթուղիկոսին բարկացաւ յոյժ բարկութեամբ. զի զայն եւս ծանեաւ որ Մելքիսէթն ի Սպահան յընդարձակի կալով վարէ կաթուղիկոսական իշխանութիւնն առանց հրամանաց շահին։ Վասն որոյ հրամայեաց պատրաստել զօրականս՝ զի գնասցէ ի Սպահան եւ կալեալ զՄելքիսէթն կապանօք բերցէ առ շահն. զոր եւ իսկոյն առաքեցին զոմն թագաւորական ծառայ՝ անունն Չարքազ Իբրահիմ, որոյ հասեալ ի քաղաքն Սպահան, ոչ եգիտ անդ զՄելքիսէթ կաթուղիկոսն, վասն զի գնացեալ էր ի Գանդիման գաւառն։ Եւ Չարքազ Իբրահիմն եւս գնաց ի Գանդիման, եւ եգիտ զկաթուղիկոսն ի գիւղն Քաթակ, զոր կալեալ կապանօք եբեր ի Սպահան, եւ անտի եբեր առ շահն, որ էր յայնմ ժամանակին եկեալ ի Վայոց ձոր, այսինքն յԵղեգաձոր. յորում տեղւոջ բերեալ Չարքազ Իբրահիմն զՄելքիսէթ կաթուղիկոսն ի բանակն արքունի, եւ ծանոյց շահին. բայց շահն անտես արարեալ զդատաստանս Մելքիսէթի՛ եթող մնալ ի կապանս. չուեաց շահն ի Վայոց ձորոյ եւ եկն ի Նախչուան։

Մինչ ցայս վայր Դաւիթ կաթուղիկոսն ընդ բանակի շահին էր ցգալն Մելքիսէթ կաթուղիկոսին. եւ իբրեւ ետես Դաւիթ կաթուղիկոսն թէ շահն թողեալ անտես արար զՄելքիսէթն մնալ ի կապանս, իմացաւ յոգի իւր, թէ կարի երկարաձգի ի յոլով աւուրս անտեսութիւնն այն, վասն որոյ խորհեցաւ հրաժարիլ ի կաթուղիկոսութենէն, եւ գնալ ի Սպահան. որ եւ մատուցեալ առ շահն եւ խնդրեաց հրաման գնալոյ իւրոյ ի Սպահան, եւ շահն ետ նմա հրաման. եւ գնաց Դաւիթ կաթուղիկոսն ի Սպահան, եւ կայր ի լռելեայն, քանզի շահն պարգեւեաց նմա գիւղ մի դարման կենաց նորա ի գաւառին Ջղախոռ, որում անուն կոչէին Ֆռնգիկան. զի կերիցէ զմուտս գեղջն այնմիկ եւ աղօթեսցէ վասն կենաց թագաւորին. եւ նա գնացեալ ի Սպահան կեայր այնպէս։ Իսկ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն մնաց ի բանակին արքունի, ի կապանս շղթայից։

Եւ շահն չուեալ ի Նախչուանայ գնաց ի գիւղաքաղաքն Ագուլիս, յորում ժամանակի նահատակեաց զտէր Անդրէաս քահանայն. եւ զՄովսէս վարդապետն՝ եւ զՊօղոս վարդապետն՝ զսոսա երկոսեան կալեալ արար ի կապանս, եւ պահանջեալ տուգանս ի նոցունց՝ էառ երեք հարիւր թուման. եւ նոքա տուեալ զտուգանքն ազատեցան։

Արդ՝ որպէս կալեալ շահն զՄովսէս եւ զՊօղոս վարդապետսն, էառ երեք հարիւր թուման, սոյնպէս եւ զՄելքիսէթ կաթուղիկոսն կալեալ պահանջէր երեք հարիւր թուման տուգանս՝ վասն երից յանցանաց։ Նախ՝ վասն նշխարաց սրբուհւոյ կուսին Հռիփսիմեայ, որ թոյլ տալովն Մելքիսէթի տարան Ֆռանկներն, զոր բազումք ասէին թէ վասն կաշառացն՝ զոր էառ Մելքիսէթ, թոյլ ետ։ Երկրորդ՝ վասն դառնալոյն ի մեծ սուրգունէն. որ առանց հրամանաց շահին դարձաւ՝ եւ եկեալ յԷջմիածին վարէր զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեանն, եւ այն եւս առանց հրամանաց շահին։ Երրորդ՝ յորժամ շահն ընկէց ի կաթուղիկոսութենէ զՄելքիսէթն, եւ առաքեաց ի Սպահան, համարէր շահն զնա թէ ի կալանս կայ, բայց Մելքիսէթն յընդարձակի կալով վարէր զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան, եւ այն եւս առանց հրամանաց շահին։ Վասն այսքան յանցանաց կալեալ էր շահն զՄելքիսէթն եւ կամէր սպանանել, իսկ վասն բարեխօսութեան Ամիրգունայ խանին ներեաց եւ ոչ սպան. բայց պահանջէր երեք հարիւր թուման տուգանս, վասն որոյ ի կապանս երկաթեայ պահէր ի կալանի, զի զայն վճարեսցէ, եւ գնացեալ դադարեսցի յուրեք՝ լռեալ յիշխանութենէ կաթուղիկոսութեանն։

Ելեալ շահն յԱգուլեաց՝ գնալով եհաս ի Դանղի, ի Սպահանայ մինչեւ ցայսր կապանօք կայր Մելքիսէթ կաթուղիկոսն, եւ այնպէս շրջէր ընդ բանակին արքայի։ Եւ յայսմ տեղւոջ երկիցս եւ երիցս Մելքիսէթ կաթուղիկոսն արզայ գրեաց՝ եւ հասոյց ի ձեռն շահին, եւ ծանոյց զտառապանս իւր՝ թէ յայսպիսում վտանգի կամ, խնդրեմ յարքայէ անդորրութիւն առնել իմոցս տառապանացս՝ եթէ մահուամբ եւ եթէ կենօք։ Իսկ շահն պատասխանի էր արարեալ Սպանդիար բէկովն. «Ոչ սպանանեմ եւ ոչ թողում, այլ այնպէս կապանօք պահեմ, մինչեւ կամ մեռցի եւ զերծցի, եւ կամ տացէ զերեք հարիւր թուման դրամն՝ զոր հրամայեալ եմ նմա եւ ազատեսցիե։

Իսկ ի ժամանակին յայնմիկ արք խորհրդականք եւ երեւելիք, որք էին ի դուռն արքային, եթէ յայլազգեաց, որ էր Սպանդիար բէկն, եթէ Ուղուրլու բէկն եւ այլք յոլովք, եւ եթէ ի քրիստոնէից մեծամեծք, որ էր խօջայ Նազարն, եւ խօջայ Սուլթանումն, եւ Միրվէլին, եւ մելիք Հայկազն, եւ այլք բազումք, ասացին ցՄելքիսէթ կաթուղիկոսն. «Անհնար եղեւ գործդ քո՝ այլ պարտիս տալ եւ զերծանիլ ի ձեռաց սորաե։

Արդ՝ պատմութիւն ճառիս յաղագս հարիւր թուման մուղադային է, եւ մինչեւ ցայս վայր միաշաւիղ էր պատմութիւնս, զոր եւ անտարակոյս գրեցաք, այլ յայսմ հետէ յերկուս շաւիղս բաժանի եւ երկատութիւն պատմութեանս մեզ աշխատանս յաւելու, եւ վասն ոչ ումեք գիտելոյ զիսկն պատմութեանս՝ հարկ եղեւ մեզ զերկոսինն եւս գրել։ Քանզի ոմանք ի պատմողաց, մանաւանդ թէ բազումք, պատմեցին՝ թէ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն ունելով իւրն ոսոխ զԴաւիթ կաթուղիկոսն հանապազ առնէր իւրն ներհակութիւն, կանգնի ախոյեան, եւ դրդեալ գայթակղէ զիշխանութիւնն Մելքիսէթի՝ եւ ոչ տայ հանգիստ եւ անդորրութիւն, վասն որոյ խորհեալ Մելքիսէթն եմուտ ի ներքոյ ծանրաբեռն հարկի, զի վասն ծանրութեան հարկին ոչ եւս իշխեսցէ Դաւիթ կաթուղիկոսն յառաջ կալ դրդել եւ խառնակել զմէջն, այլ ի բաց կացցէ, որոյ ի բաց կալն՝ Մելքիսէթն անվրէպ վարեսցէ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան. եւ յայսմանէ պատճառէ գրեաց Մելքիսէթն արզայ առ շահն։ «Եթէ քաղցրասցի ի վերայ մեր կամք թագաւորին՝ եւ արասցէ մեզ այցելութիւն, եւ տացէ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան մեզ, մեք տամք ամ յամէ ի դիւան թագաւորին յիւրաքանչիւր տարի հարիւր թուման ռոճիկս ծառայից թագաւորինե։ Իսկ թագաւորին տեսանելով օգուտս յոլովս իւրոյն կողման, վասն որոյ խոնարհեալ զիջաւ ի բանս Մելքիսէթին եւ կատարեաց զխնդրուածս նորա, զի ետ նմա զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան՝ հանդերձ թագաւորական նոմոսիւ գրեալ եւ կնքեալ։ Որով ելեալ Մելքիսէթն յամենայն երկիր վարէր զկաթուղիկոսութիւնն ի վերայ ամենայն հայկազուն ժողովրդոց, եւ Դաւիթ կաթուղիկոսն կայր ի բացեայ՝ մախալով նհանջեալ ի ներհակութենէ, եւ իբր զգազան կապեալ ի գառագեղի, սպասէր եւ ըղձայր դիպող ժամու։ Արդ՝ զոր ասացաք վասն պատմութեանս, թէ յերկուս ոճս բաժանեցաւ, մինն այս է, զոր գրեցաք զոր ոմանք եւ մանաւանդ թէ բազումք այսպէս պատմէին։

Իսկ այլք ոմանք ի պատմողաց ասացին, թէ շահն երեք հարիւր թուման տուգանք էարկ ի վերայ Մելքիսէթին, եւ զայն եւս ոչ կարէր տալ Մելքիսէթն, բայց զի մնաց յանհնարս եւ ի հարկէ նեղութեանցն ակամայ կամօք ասաց տամ, վասն որոյ գրեաց զթուղթ եւ առաքեաց առաջի շահին ըստ այսմ օրինակի։

«Հրամայեալ է տէրութիւն ինքնակալիդ վասն մեր՝ թէ երեք հարիւր թուման տացէ, յանձին կալայ տալ զերեք հարիւր թումանն, բայց յերեք տարին տամ, յիւրաքանչիւր ամի հարիւր թուման, մինչեւ ցերեք տարին վճարեմ եւ աւարտեմ, քանզի ի միում ամի ոչ կարեմ վճարելե։ Իսկ շահն առեալ էր զայս ձեռագիրս Մելքիսէթ կաթուղիկոսին, եւ արձակեալ էր զնա ի կապանաց. եւ տուեալ էր նմա հրաման եւ իշխանութիւն կաթուղիկոսութեան։ Բայց ի բուն մատեան արքունական դիւանի ոչ ըստ օրինակին էր գրեալ՝ որպէս որ էր ձեռագիր կաթուղիկոսին, թէ երեք հարիւր թուման տամ, եւ ոչ այլ ինչ աւելի. այլ գրեալ էր շահն, թէ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն խնդրեաց զԷջմիածնի կաթուղիկոսութիւնն, եւ խոստացաւ ի տարին հարիւր թուման մուղադայ տալ ի դիւան թագաւորին, վասն որոյ եւ մեք շնորհեցաք նմա զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան, զի նա վարեսցէ։ Եւ զայսպիսի գրելս շահին ոչ ոք գիտէր, ոչ կաթուղիկոսն եւ ոչ այլ ոք ի Հայոց, եւ յորժամ գիտացին, ոչ ոք կարաց օգնել ինչ, զի անհնար էր եղծանել զհրաման այնպիսւոյ խրոխտ թագաւորի, եւ կամ արտահանել ի թագաւորական եւ ի դիւանական մատենից, յորս գրեալն էր։ Մինչեւ ցայս վայր երկրորդ ոճն պատմութեան՝ զոր ոմանք այսպէս պատմեցին, եւ դու ընկալ որոյ եւ հաւանիս, եւ կամ թէ զոր ինչ տեսութիւն մտաց քոց յերկուցս պատմութեանցս արտաբերիցէ։

Արդ՝ եթէ այնպէս եւ թէ այսպէս. ստուգիւ եւ հաստատութեամբ, հարիւր թուման մուղադայ եդաւ ի վերայ Մելքիսէթ կաթուղիկոսին, զոր տայր թագաւորին ամ յամէ, եւ ի նորին պատճառէ անկաւ մուղադայն ի վերայ սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի, եւ մնաց Աթոռն ի ներքոյ ղաբալի։ Եւ այս եղեւ բեռն ծանր եւ լուծ տաժանելի եւ անուր անխզելի ի վերայ սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի ի զուր եւ ի տարապարտուց. եւ ամենայն ազին Հայկայ սուգ անմխիթար եւ տրտմութիւն անփարատելի եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց։

Իսկ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն յետ արձակելոյն ի կապանաց եւ առնլոյ զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան՝ ջանայր բազում ջանիւ զի զխոստացեալ հարկն վճարեսցէ, որպէս զի ազատեսցի, վասն որոյ ելեալ է ի շրջագայութիւն յազգս Հայոց յաղագս ժողովքի, եւ նախ ի Տփխիս գնաց, եւ անտի ի Թարվէզ, եւ անտի ի Սպահան։

Եւ յորժամ տարին բոլորեցաւ, շահն անմոռանալի ունէր զայն ի մտին, վասն որոյ ի թագաւորական ծառայից իւրոց արս չորս գլխաւորս, որոց անուանքն էին Զիալ բէկ, Ասաթ բէկ, Չրաղ բէկ, Բահրամ բէկ, առաքեաց ի վերայ Մելքիսէթին՝ թէ զմուղադայն՝ զոր խոստացար տալ ի դիւանն արքունի, տո՛ւր թագաւորական ծառայիցդ ի սակս կարգեալ ռոճկաց իւրեանց։ Եւ այս եղեւ վտանգ եւ աղէտ դառնագին, եւ անուր անխզելի ի վերայ կաթուղիկոսարանին, զի բեռն ի վերայ բեռին բարձեալ եղեւ։ Քանզի ոչ գոյր առ ձեռն պատրաստ դրամ, զի տացեն ղուլերուն, ի սակս որոյ մնային ղուլերն եւ նստէին ի վերայ կաթուղիկոսին, ծառայիւք եւ երիվարօք իւրեանց. եւ զամենայն պիտոյս իւրեանց զկերակրոց եւ զայլ կարեաց ի կաթուղիկոսէն առնուին։

Իսկ կաթուղիկոսն վասն թագաւորական մուղադային եւ վասն պիտոյից այս ղուլերուս, ելանէր եւ շրջէր յազգս Հայոց, եւ ուր եւ շրջէր կաթուղիկոսն, ղուլերն եւս ընդ նմա շրջէին. եւ ծանրանային ի վերայ ժողովրդեանն վասն պէս պէս կարեաց ինքեանց եւ երիվարաց իւրեանց. եւ սեղանք նոցա յամենայն աւուր ոչ էր առանց գինւոյ, եւ ծախք նոցա ոչ թէ սակաւ, եւ ժամանակ գիներբութեանն միշտ։

Եւ ի շրջագայիլն իւրում կաթուղիկոսն յամենայն երկիր ի մէջ ժողովրդեանն, ուր եւ լինէր իրաւամբք հասոյթք իւր զայն առնոյր. եւ իբրեւ ոչ լինէր այն բաւական ծախուց իւրոց եւ ղուլերուն եւ մուղադային, վասն որոյ զարս անպարտս, եթէ եպիսկոպոս լինէր, եթէ աբեղայ, եթէ երէց, եթէ աշխարհական, կալեալ զնոսա թարց իմիք պարտեաց եւ վնասու՝ անիրաւաբար յօդէր բարուրս ի վերայ նոցա եւ պահանջէր դրամ, եւ մատնէր ի ձեռս զինուորաց ղուլերուն, որք կախէին յոտիցն եւ բրածեծ առնէին, մինչեւ ըստ կամաց իւրեանց առնուին դրամս եւ ապա արձակէին։

Այլ եւ այսու պատճառաւ մտին բազում անկարգութիւնք եւ օրինազանցութիւնք յազգս Հայոց՝ կաշառօք անարժանից ձեռնադրութիւն տալ՝ եթէ եպիսկոպոսաց, եւ թէ քահանայից, եւ կաշառօք զսեպհական վիճակն այսմ վանացս կտրել եւ այլում վանաց շնորհել. եւ չհասի, եւ մեղօքի, եւ կնաթողութեան, եւ երկակնութեան համարձակ հրաման տալ ամուսնութեան։ Զայսոսիկ եւ որ սոցին նման բազում անկարգութիւնս գործէին կաթուղիկոսն եւ եպիսկոպոսունքն իւր, եւ ոգւով չափ գուն գործեալ եթէ իրաւամբք եւ եթէ անիրաւութեամբ հնարէին ժողովել ինչս, զի թերեւս բաւականասցի ծախուց իւրեանց եւ ղուլերուն, եւ վճարման մուղադային, սակայն ոչ լինէր, զի ոչ Աստուծով, այլ մարդկային հանճարով հնարէին կատարել գործ. վասն որոյ ոչ կատարիւր՝ ըստ վկայութեան Սաղմոսին, թէ ո՛չ Տէր շինէ զտուն, ի նանիր վաստակին շինողք նորա [Սաղմ. ՃԻԶ 1]։

Բայց կաթուղիկոսն ոչ թուլանայր եւ դադարէր ի շրջագայութենէ, զի թերեւս վճարեսցէ զխոստմունսն, վասն որոյ ելեալ ի Սպահանայ գնաց ի Ֆահրապատ, եւ անտի ի Նախչուան. եւ անտի դարձեալ ի Սպահան. եւ ապա ի բազում վշտացն՝ զոր ղուլերն վշտացուցանէին զկաթուղիկոսն եւ խնդրէին գանձս ի նմանէ, արզայով ծանուցեալ էր կաթուղիկոսն շահին զվիշտն իւր, եւ շահն անտես արարեալ էր զբանս կաթուղիկոսին, վասն որոյ մնացեալ էր յանհնարելի տարակուսանաց միջի. եւ ապա գնացեալ եւ անկեալ ի շահի թաւլէն եւ ծանուցեալ էր շահին՝ թէ ութն հարիւր թուման տուեալ եմ, այլ ո՛չ ունիմ կար տալոյ։ Իսկ շահն ասացեալ էր, թէ ես յայդ հարիւր թուման մուղադայէդ մէկ փող ինչ է որ չեմ անցներ, այլ թէ մէկ այրի պառաւ լինի մնացեալ որ ես կառնեմ։ Եւ ապա ելեալ Մելքիսէթն ի Սպահանայ եկն յԵրեւան եւ յԷջմիածին, շահի ղուլերն եւս եկին ընդ կաթուղիկոսին, եւ խնդրէին զիւրեանց տօնլուղն, զոր շահն բարաթ էր արարեալ ի վերայ կաթուղիկոսին տալ նոցա՝ ի կողմանէ հարիւր թուման մուղադային. եւ ուր եւ շրջէր կաթուղիկոսն, ընդ նմա շրջէին եւ ղուլերն, եւ ծանրաբեռն լինէին ի վերայ ժողովրդեանն, վասն հարկաւոր կարեաց իւրեանց, եւ անխնայաբար շռայլութեամբ ցնդէին զինչս ժողովրդեանն. եւ այս վտանգ յոյժ էր ի վերայ ժողովրդեանն, զի զկենցաղավարութիւնս իւրեանց զեղխութեամբ եւ շռայլութեամբ վարէին, վասն որոյ ամենեքեան ձանձրացան եւ սրտիւ լքին զկաթուղիկոսն եւ զիւրսն՝ եւ ի բաց կացին ի նոցունց։ Եւ այնուհետեւ ո՛չ ըստ իրաւանց եւ կանոնական կարգի, այլ այլազգեաց իշխանութեամբ ի իբր ղաբալաւոր հարկատու բռնանային ի վերայ ժողովրդեանն, եւ առանց իրաւանց կեղեքեալ կողոպտէին զժողովուրդսն։ Եւ թէպէտ կեղեքելով առնուին՝ եւ թէպէտ ըստ իրաւանց, սակայն ո՛չ լինէր բաւական ծախուց իւրեանց։ Վասն որոյ ի կարեաց պակասութենէ, եւ ի հարկելոյ ղուլերուն գնացին առ շահակեր փոխատուս, եւ յոլով տոկոսեօք առնուին փոխ ի նոցունց, յոլովակի յայլազգեաց՝ քան թէ ի քրիստոնէից, զի քրիստոնեայք ո՛չ հաւատային ի տալն։

Եւ եղեւ այժմ ի ներկայիս յերկուց կողմանց յաւելուլ պարտուցն, նախ՝ ի կողմանէ հարիւր թուման մուղադային, զոր ոչ կարէին տալ, վասն որոյ մնաց ամ յամէ եւ եհաս մինչեւ ցվեց հարիւր թուման բաղի. եւ երկրորդ՝ իւրեանց արարեալ պարտսն, զոր ի պարտատուացն առեալ էին վասն կարեաց ղուլերուն եւ ինքեանց։

Արդ՝ վասն յաճախութեան պարտուցն եւ այլոց եւս նեղութեանցն, զոր կրէր կաթուղիկոսն, նա եւ անընդունակ լինելոյն յազգէն Հայոց, խորհեցաւ ի միտս իւր զի բարձեալ յինքենէ յայլոյ վերայ դիցէ զանուն կաթուղիկոսութեան, ընդ նմին եւ զպարտսն։ Վասն որոյ ասաց ընդ Մովսէս վարդապետին, որ ի ժամանակին յայնմիկ բնակէր յԵրեւան քաղաքի առ դամբարանի սրբոյ առաքելոյն Անանիայի, որ կայ յեզր քաղաքին. «Ահա ազգս Հայոց մեծ եւ փոքր երես դարձուցին յինէն, եւ զքեզ սիրեն եւ ընդունին՝ եւ մանաւանդ զի ծերացեալ իսկ եմ. եւ հարկն արքունի պարտք եղեւ եւ բազմացաւ ի վերայ իմ. արդ՝ տամ քեզ սուրբ Աթոռն Էջմիածին եւ զկաթուղիկոսութիւնն, դու վարեա այսուհետեւ զկաթուղիկոսութիւնն, որպէս եւ եսդ արժան, եւ ինձ տուր ամ յամէ դարման պիտոյից, եւ զմի ի վանորէիցդ, զի անդ նստայց լռելեայն, եւ վճարեցից զծերութիւնս իմե։ Իսկ Մովսէս վարդապետն ոչ էր յանձին կալեալ, այլ հրաժարելով հրաժարեալ էր։

Եւ էր եղբօրորդի մի Մելքիսէթ կաթուղիկոսիս, որում անունն էր Սահակ, ի նմանէ եպիսկոպոս էր ձեռնադրեալ՝ եւ կայր ի սպասու նորին. որոյ հասուցեալ բանս առ կաթուղիկոսն Մելքիսէթ, թէ կաթուղիկոսութիւնդ այդ քո է՝ եթէ առնես դու, յոյժ բարւոք է, արասցես, եւ եթէ ոչ առնես դու՝ ընդէ՞ր այլոց շնորհես եւ ոչ ինձ, որ եմ ժառանգ եւ որդի քո. յայսմ բան եւ բարեկամքն իւրեանց յորդորեալ էին զկաթուղիկոսն։ Իսկ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն հաճեալ ի բանս Սահակին եւ բարեկամացն, եւ հաւանութեամբ եւ միաբանութեամբ բարեկամաց իւրեանց տարեալ էր զՍահակն յԷջմիածին եւ ի հրեշտակապետաց կիրակի օրն օրհնեալ էր զնա կաթուղիկոս, եւ առեալ եբեր ի քաղաքն Երեւան, եւ ծանուցումն արարեալ զայս բան ամենայն ժողովրդեանն։ Այլ եւ գրեաց կոնդակ, եւ ետ ցՍահակ կաթուղիկոսն, թէ ծանուցումն լինի ամենայն ազգին Հայոց՝ զի ես ծերացեալ եմ եւ անկարացեալ, վասն որոյ հրաժարեցայ ի կաթուղիկոսութենէս, եւ օրհնեցի զՍահակ որդիս իմ կաթուղիկոս, եւ կարգեցի ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին. արդ՝ ով ոք հնազանդէ մեզ եւ խնդրող օրհնութեան մերոյ, յօժարութեամբ հնազանդեսցի հրամանաց դորա։ Եւ այսպէս քարոզեաց զնա կաթուղիկոս ի մէջ ամենայն ազգին Հայոց, առաջի վարդապետաց եւ եպիսկոպոսաց։ Նա եւ տարաւ առաջի Ամիրգունայ խանին կացոյց եւ ասաց, թէ ետու զկաթուղիկոսութիւնն սմա, որում խանն եւս հաւանեցաւ. եւ ի խանէն եւս խնդրեաց Մելքիսէթ կաթուղիկոսն, գրել խնդրանաց թուղթ առ շահն, զի նմա տացէ զկաթուղիկոսութիւնն. եւ ինքն Մելքիսէթ եւս գրեաց աղաչանաց թուղթ առ շահն՝ թէ ես ծերացեալ եմ, եւ ոչ եմ բաւական վարել զիշխանութիւնս. սա իմ որդի է՝ խնդրեմ զի սմա շնորհեսցես զկաթուղիկոսութիւնն։

Զկնի ամենայնի այսոցիկ, զի կարգեցաւ Սահակն կաթուղիկոս, եւ ընկալաւ հրաման ի Մելքիսէթ կաթուղիկոսէն եւ յԱմիրգունայ խանէն՝ այնուհետեւ սկսաւ Սահակն վարել զիշխանութիւն կաթուղիկոսութեանն. եւ շահի ղուլերն եւս ժողովեցան ի վերայ Սահակ կաթուղիկոսին եւ ընդ նմա շրջագայէին։

Զկնի աւուրց ինչ Սահակն առեալ զթուղթսն Մելքիսէթ կաթուղիկոսին եւ զԱմիրգունայ խանին եւ գնաց ի դուռն շահին, առ ի սեպհականացուցանել ի վերայ ինքեան զկաթուղիկոսութիւնն։

Իսկ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն մնաց յԷջմիածին, եւ պարտատուքն յոյժ ճշդիւ պահանջէին ի նմանէ զիւրեանց տուեալ պարտսն. եւ յամենայն աւուր եկեալ կանխէին առ նա, եւ անհանգիստ արարեալ խնդրէին զտուեալ պարտսն, եւ նորա ոչ գոյր ինչ զի տացէ, այլ եւ ոչ ոք հաւատայր տալ նմա պարտս, եւ ոչ յայլ ուստեքէ գոյր ակնկալութիւն։ Վասն որոյ զսպառսպուռ մնացեալ անօթսն սրբոյ Էջմիածնի, զոր ինչ եւ գտանիւր, նա եւ զԱջն Արիստակէսի հայրապետին որդւոյ սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչին, նա եւ զԱջն Աղջոց վանաց սրբոյն Ստեփաննոսի, զայսոսիկ զորս ասացի, բերեալ եդ գրաւ առ այլազգի մահմետականս՝ եւ առեալ դրամ ետ պարտատուացն, եւ զնոսա այնու կերպիւ ի բաց արար յինքենէ։

Եւ այնուհետեւ կասկած կրեալ յինքեան Մելքիսէթ կաթուղիկոսն, թէ զի մի գուցէ միւս այլ պարտատուքն եւս եկեալ նեղեսցեն զինքն։ Նա եւ վասն թագաւորական մուղադային գիտեալ ի միտս եւ ծանուցեալ հաւաստեաւ, թէ ոչ կարէ վճարել, եւ այլ եւս նեղութեանցն վասն, որք շրջապատեալ էին զինքեամբ, խորհեցաւ ի կողմն ինչ ճողոպրել թաքնաբար։ Վասն որոյ յաւուր միում ընդ մերձենալ երեկոյին՝ ելեալ յԷջմիածնէ, պատճառ արարեալ, թէ գնամ յԵրեւան, ինքն եւ սպասաւոր ոմն. եւ ի հասանելն իւր ի կէս ճանապարհին, դարձուցեալ զերեսանակ երիվարին դէպ ուղիղ յերկիրն Սահաթայ՝ որ է յայնկոյս գետոյն Երասխայ ի կողմն Կողբայ, եւ անտի գնացեալ ի Կաղզվան, եւ անտի յԱրզրում։ Եւ այսպէս թաքնաբար գաղտագողի գնացութեամբ զերծաւ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն ի մասն բաժնի աշխարհին Օսմանցւոց։ Ես ելեալ ի Կարնոյ քաղաքէն կամկար գնալով եհաս եւ մեծ քաղաքն Կոստանդնուպօլիս։ Եւ անդ եւս ոչ ընկալան զնա ժողովուրդք եւ վարդապետք ժամանակին վասն իրիք ինչ պատճառի։ Ապա ելեալ անտի գնաց ի քաղաքն Իլով, եւ ժողովուրդք քաղաքին Իլովայ ընկալան զնա յոյժ պատուով եւ մեծաւ փառօք, եւ եկաց անդէն սակաւ ժամանակս, եւ պակասեալ աստի, յաւելաւ առ հարս իւր ի մերում թուականիս ՌՀԵ. ամի. անդէն վախճանեցաւ եւ անդէն թաղեցաւ. բայց մինչ կենդանի էր Մելքիսէթն ձեռնադրեաց Իլովացւոցն եպիսկոպոս Նիկօղայոս անուամբ զոմն, որ էր ի նոյն քաղաքէն Իլովայ. եւ Նիկօղայոսս այս յետ սուղ ամաց բազում նեղութիւնս հասոյց ժողովրդեանն, զորոյ զորպիսութիւն ծանիցես ի նոցին պատմութենէ, զոր զկնի առնելոց եմք։