Գիրք պատմութեանց

ՎԱՍՆ ՆՈՐՈԳՈՒԹԵԱՆ ԱՆՈՒԱՆԻ ՎԱՆՕՐԷԻՑ ԵՒ ՇԻՆՈՒԹԵԱՆ ԲԱԶՄԱԾԱԽ ԵՒ ՄԵԾԱՎԱՅԵԼՈՒՉ ԵԿԵՂԵՑԵԱՑ

Որպէս ի գարնայնոյ ժամանակի հարաւայնոյ հողմոյ շնչեալ ծննդագործէ զերկիր եւ բխեցուցանէ յոքնազան ծաղկանց սեռս եւ տեսակս, որովք երփնազարդեալ վայելչանայ երես երկրի. սմին սարասիւ գոգցես եւ զժամանակս այս երկուց կաթուղիկոսացս Մովսիսի եւ Փիլիպպոսի. զի բազում վանօրայք եւ անապատք եւ եկեղեցիք շինեցան. յորոց մի է մեծ եւ անուանի վանքն սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային, որ ի Դարաշամբի ձորին է, որ յառաջագոյն էր անպարիսպ, նա եւ շինուածք տանցն եւ յարկացն խարխալեալ եւ բլբլկեալ, եւ դիրք շինուածոցն յոռի եւ անպիտան։ Իսկ Ջուղայեցի Յակովբ վարդապետն, որ յետ Փիլիպպոսի նա եղեւ կաթուղիկոս, սա ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան Փիլիպպոսի սկսաւ նորոգել, եւ միանգամայն զամենայն շինուածսն քակեաց ի հիմանց, զեկեղեցին եւ զտներն, եւ զխցերն, եւ զայլն ամենայն, ապա ինքն զհիմն էարկ եկեղեցւոյն եւ շինեաց խաչանման եկեղեցի սրբատաշ վիմօք, վերամբարձ կաթուղիկէին, գեղեցկաշէն եւ զանազան արուեստակեալ նկարակերտութեամբ զարդարեալ։ Սոյնպէս եւ զպարիսպն շուրջանակի, եւ զտներն եւ զխցերն ամուր եւ հաստահեղոյս վիմօք շինեալ, որոց ձեւն եւ դիրքն եւ յարմարութիւնքն կարի ըմբոն եւ պատշաճաւոր, զոր բազում աշխատութեամբ եւ յոլով ծախիւք յամս տասն ապա կատարեցաւ. զի զքարն եւ զկղմինտրն ի գեղջէն Աստապատայ բերէին տփով զերեսօք ջուրց Երասխ գետոյն. եւ մասն ինչ ի քարանցն յԱրարգ գեղջէն բերին ձիով. սոյնպէս եւ զկիրն եւ զփայտն եւ զհացն ի հեռու վայրաց բերէին մեծաւ աշխատութեամբ եւ յոլով ջանիւ, կատարեալ յաւարտ ածին ի փառս Աստուծոյ եւ սրբոց նորա։

Սոյնպէս եւ Եսայի վարդապետն՝ որ էր ինքն ի Մեղրի անուանեալ գեղջէն, եւ սա եւս յաշակերտաց տեառն Մովսէսի կաթուղիկոսին էր, որ ի Փիլիպպոս կաթուղիկոսէ եպիսկոպոս եւ առաջնորդ կարգեցաւ սուրբ Կարապետի վանացն, որ ի գաւառին Երնջակայ։ Եւ սա եւս յաւուրս Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի սկսաւ նորոգել զնոյն ինքն սուրբ Կարապետի վանքն, զի միանգամայն զամենայն յառաջագոյն եղեալ շինուածսն քակեալ եբարձ ի միջոյ, զեկեղեցին, եւ զտներն, եւ զխցերն, եւ զպարիսպն, եւ ապա շուրջանակի լայն եւ ընդարձակ, զհաստ եւ զբարձրագոյն պարիսպ էարկ. եւ ապա ի մէջն տունք եւ ապարանք ի բնակութիւն ինքեանց եւ հիւրոց։ Եւս առաւել զեկեղեցին՝ ի տեղի հին եկեղեցւոյն, լայն եւ ընդարձակ եւ բարձրաբերձ կամարօք եւ կաթուղիկէիւ, ի վերայ չորից սեանց կառուցեալ սրբատաշ վիմօք, կատարեալ զամենայն եկեղեցին ի հիմանց մինչեւ ցծայրս նորին, յոլով աշխատութեամբ եւ բազում ծախիւք կատարեցան ամենեքեան շինուածքն, եւ ի ՌՃԲ. թուին, եւ Հոկտեմբեր ամսոյ ԾԷ. օրհնեցաւ եկեղեցին մեծահանդէս նաւակատեօք ի փառս Աստուծոյ։

Այսպէս եւ Զաքարիա վարդապետն, որ էր ի գեղջէն Էջմիածնի. եւ էր նա առաջնորդ մեծափառ ուխտին Յոհանավանից, եւ սա եւս յաշակերտացն Մովսիսի կաթուղիկոսին էր, այդ երեւելի եւ փառաւոր ի մէջ աշխարհի, յոյժ հանճարեղ եւ ճոռոմախօս, խորհրդով եւ խելօք կորովի, եւ դիմօք ահարկու. եւ սա եւս յաւուրս Փիլիպպոսի ձեռն ի գործ էարկ նորոգել զեկեղեցիսն եւ զտներն Յոհանավանից. զի պարիսպն որ շուրջանակի, նա միայն էր պիտանի, իսկ այլքն ամենեքեան անպիտան եւ յոռի եւ եկեղեցեացն ամենեցուն տանիքն աւերեալ եւ քանդեալ. եւ Զաքարիա վարդապետն ժողովեաց բազում վարպետս՝ քարահատ եւ փայտատաշ, եւ դարբին, եւ զձեռն ի գործ էարկ սկսաւ նորոգել զվանքն. նախ զտներն եւ զխցերն ամենայն շինեալ աւարտեաց, եւ ապա զեկեղեցիսն, բայց փութանակի՝ քանզի յերկուս ամս աւարտեցաւ նորոգումն եկեղեցեացն. քանզի առատագոյն յերկիր եհեղ գանձս՝ որ տայր գործողաց, երեսուն քարտաշ հանապազ նստեալ քար տաշէին, եւ երկու ճարտար մէմար միշտ շարէին, եւ այլ վարպետք եւ գործաւորք յոյժ յոլովք. վասն որոյ փութով աւարտեցաւ. եւ զքարն եւ զկիրն յայնմ կողմանէ ձորոյն ձիով բերէին. եւ ի ՌՃԱ. թուին զերծան ի գործոյ, եւ ի տօնի Խաչվերացին, օրհնեցին զխաչն, որ ի գլուխ կաթուղիկէին եւ գոհացան զԱստուծոյ։ Եւ ինքն Զաքարիա վարդապետն էր այր կատարեալ եւ յոյժ պիտանի աշխարհի, եւ թէպէտ յոյժ ծերացեալ էր այլ տեւեաց նա մինչ ի ՌՃԸ. թիւ թուականին մերում, յորում վախճանեցաւ. եւ նախ քան զվախճանն իւր ինքն փորեաց զիւր գերեզման, եւ պատրաստեաց քար տապանի, եւ ի յուլիս ամսոյ տասն՝ յաւուր տօնի Վարդավառին վճարեաց զայս կեանս մահուամբ, եւ յաւելաւ առ Տէր հանգստեամբ, զոր յիւրում պատրաստեալ գերեզմանին թաղեցին իւրով տապանաւն. եւ պատահեցաւ վախճան նորա լինիլ ի սուրբ Էջմիածինն, զի վասն ընտանեբար եւ ցաւակից հոգալոյ զսպասաւորութիւնն սուրբ Էջմիածնի իւրով քաջագոյն խորհրդովն եւ կորովի խելօքն, որով դիպաւոր եւ պատեհաւոր տրամատեալ ընտրէր զամենայն խորհուրդս եւ զբանս, անդ ի սուրբ Էջմիածինն պահէին հանապազ. վասն որոյ անդ վախճանեցաւ, եւ անդէն թաղեցաւ առաջի զանգակատանն յարեւմտից կուսէ, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի. եւ աղօթիւք նորա մեզ ողորմեսցի։ Ամէն։

Զայսու ժամանակաւ յաւուրս Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի, շինեցաւ վերստին եւ վանքն սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, որ է յԱրտազ գաւառին ի գիւղն Մակու. զի միանգամայն ամենայն շինուածքն աւերեալք էին, եւ ի սոյն ժամանակի եպիսկոպոս ոմն Մկրտիչ անուն իւրովք միաբանօքն՝ աբեղայիւք եւ սարկաւագօք, որք էին ամենեքեան ի նոյն գեղջէն Մակուայ. զի թէպէտ եւ աղքատք էին եւ յընչից թափուրք, այլ վառեցան ամենեքեան սիրով սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի, յուսացան յողորմութիւն ամենազօրին Աստուծոյ եւ ի բարեխօսութիւն սրբոյն Թադէոսի առաքելոյն, ձեռն ի գործ արկին, եւ սկիզբն արարին շինութեան վանացն. եւ նախ զտաճարն սկսան շինել, որոյ արեւելեան եւ հիւսիսային կողման որմոցն մինչեւ ցկէսն միայն շէն էր մնացեալ, եւ այլ ոչինչ բնաւ եւ սոքա զամենայն միանգամայն մինչեւ զգլուխ կաթուղիկէին շինեցին, ներքուստ եւ արտաքուստ սրբատաշ վիմօք, ամուր եւ գեղեցիկ. եւ եղեւ կատարումն գործոյ տաճարին ՌՂԹ թուին։ Յետ կատարման տաճարին նոյն յուսովն, որ առ Աստուած՝ սկսան զժամատունն շինել խրատեալ քարամբք եւ մածուցեալ կրով, եւ սորին կատարումն եղեւ ի ՌՃԲ. թուին։ Զկնի սորին շինեցին զվկայարան սրբուհւոյ կուսին Սանդխտոյ։ Ապա զՆահատակ անուանեալ եկեղեցին, որ է տեղի նահատակութեան սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի. եւ կատարեալ զամենայն շինուածս զայսոսիկ շնորհօք ի ողորմութեամբն Աստուծոյ, նոյն եպիսկոպոսն Մկրտիչ եւ միաբանքն իւր կան անդէն եւ պաշտեն զԱստուած եւ զսուրբս նորա՝ ակնկալեալք ողորմութեանն Աստուծոյ՝ որում փառք յաւիտեանս ամէն։

Սոցին նման շինեցաւ յաւուրս տեառն Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի, եւ վասն վանքն սրբոյն Գէորգայ զօրավարին, որ է ի գիւղն Մուղնի, որոյ մերձ գոլով գիւղաքաղաքն Կարփու, սպասաւորութեամբ եւ արդեամբք Մարտիրոս եպիսկոպոսին, որ էր ի նոյն Մուղնի գեղջէն եպիսկոպոս նոյն վանացն. որոյ եկեղեցին յոյժ փոքրիկ էր՝ եւ այլ ամենայն շինուածքն անպէտ եւ անդէպ. վասն որոյ այս Մարտիրոս եպիսկոպոս զեղեալ եկեղեցին, եւ զայլ ամենայն շինուածս միահաղոյն ի բաց եբարձ, եւ զնոր պարիսպ պատեաց շուրջանակի չափաւոր, եւ եկեղեցի վայելուչ ի մէջ պարսպին ի վերայ չորից սեանց կառուցեալ. եւ առ պարսպօքն տներ եւ խցեր, զամենայն շինեալ աւարտեաց եւ եթող իւր յիշատակ բարի առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, եւ ինքն եւս անդէն թաղեցաւ, բարեխօս կալեալ զսուրբն Գէորգ վասն իւր եւ վասն ամենայն քրիստոնէից։

Այսպէս եւ վանքն սրբոյն Սարգսի զօրավարին՝ որ է ի գիւղն Ուշի՝ շինեալն ի սրբոյ Մեսրովբայ մեծ վարդապետէն մերոյ որ եւ սա մերձ է ի գիւղն Կարփի, որ ի ստորոտս Արագած լերինն. այս վանքս նորոգեցաւ ձեռամբ Ոսկան վարդապետին, որ էր ինքն յԵրեւան քաղաքէն եւ յաշակերտաց Փիլիպպոսի կաթուղիկոսին։ Զի թէպէտ կայր եկեղեցին վայելուչ եւ սրբաշէն եւ բարձրաբերձ կաթուղիկէիւ, այլ տանիք եկեղեցեացն ամենեցուն քանդեալք եւ աւերեալք էին, եկեղեցիքն միայն կային ի տեղւոջն, եւ շուրջանակի շինութիւն ո՛չ բնաւ. այլ սաստիկ քարուտ։ Իսկ Ոսկան վարդապետս թէպէտ ոչ կարաց նորոգել զտանիք եկեղեցեացն, զի ոչ ունէր այնքան գոյք, այլ մեծաւ տաժանմամբ եւ բազում աշխատութեամբ պեղեաց զչորս կողմն եկեղեցւոյն, եւ պատեաց շուրջանակի պարիսպ յոյժ ամուր, եւ ի մէջ պարսպին շինեաց ըստ պատշաճին խցեր եւ տներ եւ ինքն կայ անդէն բարւոք կարգաւորութեամբ յուսացեալ յողորմութիւն Աստուծոյ բարեխօսութեամբ սրբոյն Սարգսի զօրավարին։

Այլ եւ զհոյակապ եւ զլայնանիստ եւ զբարձրաբերձ տաճար փառացն Աստուծոյ, զհանգստարան մեծի վարդապետին սրբոյն Մեսրովբայ այնորիկ, որ եգիտ զգիրս Հայոց, որպէս եւ բանք պատմութեան նորա ճառեն թէ՝ տարեալ հանգուցին զնա ի գիւղն՝ որ անուանի Օշական. արդ՝ այս տաճար հանգստարանի սրբոյն Մեսրովբայ վարդապետին ի վաղ ժամանակաց բովանդակ տանիքն փլուզեալ իջեալ էր, եւ միայն աւագ խորանն էր մնացեալ ծածուկ, եւ ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան իւրոյ սուրբ հայրապետն Փիլիպպոս սկսաւ զայն եւս նորոգել՝ որ եւ կատարեաց բազում ծախիւք եւ աշխատութեամբ, խրատեալ քարիւ եւ մածուցեալ կրով մինչեւ աւարտեաց զբովանդակն ի թուականիս մերոյ ՌՂԴ. ի փառս Աստուծոյ։

Այլ եւ զբարձրաբերձ եւ զլայնանիստ եւ զմեծաշուք տաճարն՝ որ յանուն սրբուհւոյ Աստուածածնին շինեալ կայ ի նախկին եւ ի վաղ ժամանակաց ի գիւղն Բջնի. որոյ տանիքն ամենայն աւերեալ եւ քայքայեալ էր, նորոգեցաւ հրամանաւ տեառն Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի, ծախիւք եւ արդեամբք քրիստոսասէր մեծի պատրկի Ջուղայեցի խօջայ Պետրոսին, զոր մականուամբ Բդուզ Պետրոս ասէին, եւ անուն եպիսկոպոսի վանացն էր Փիլիպպոս, յորում ժամանակի էր թուականն մեր ՌՂԲ։ Եւ յետոյ եղեւ առաջնորդ նոյն վանացն Մովսէս վարդապետն, աշակերտ տեառն Փիլիպպոս կաթուղիկոսի, որոյ շուրջանակի պատեալ զվանաց պարիսպն գեղեցիկ յարմարութեամբ եւ ախորժ տեսողացն։

Իսկ կամուրջն որ է ի վերայ Քասախ գետոյն ի մէջ խորագոյն ձորոյն, որ մերձ է ի գիւղն Աշտարակ, որ էր մեծակն եւ բարձրաշէն, կրով եւ գործուն քարիւ շինեալ, սա հնացեալ էր եւ խախտեալ եւ ական կէսն եւս փլուզեալ. բայց կարի հարկաւոր էր. քանզի բազում գաւառաց եւ բազում ճանապարհաց անցուրդ է։ Վասն որոյ բարեպաշտ եւ քրիստոսասէր այրն՝ մահտեսի խօջայ Գրիգորն՝ զոր մականուամբ Մոծակենց Գրիգոր ասէին որ է բուն տեղացի յԵրեւան քաղաքէն։ Սա զհին կամուրջն՝ որ մերձեալ էր ի փլանիլ. քակեաց եւ ապա փոխեաց զտեղն եւ սկսաւ ի հիմանէ նոր շինել, ամուր եւ հաստատուն կրով եւ գործուն քարիւ՝ ըստ պատշաճի եւ բարեվայելուչ, յօրինեալ ի հիմանէ մինչեւ ցկատարումն՝ վասն հոգւոյ իւրոյ փրկութեան եւ վասն առ Աստուած յուսոյն, բազում աշխատանս կրեալ. եւ բազում զանձս ծախեալ մինչեւ ցկատարումն հասուցեալ, ի թուականիս մերում ՌՃԺԳ. ի փառս Աստուծոյ։

Կան եւ այլ եւս բազում վանօրայք նորոգեալ, եւ բազում եկեղեցիք ի հիմանց նոր շինեալք՝ ի քաղաքն Տփխիս, եւ ի գաւառսն Լօռւոյ, եւ յաշխարհն Արարատու, ի գաւառն Սիսակայ, եւ յաշխարհն Ղափանայ, ի քաղաքն Նախչուան, եւ ի գեղօրայս նորա. որպէս չքնաղ եւ մեծաշուք եւ վայելուչ եկեղեցին Աստապատու, եւ քաղաքին Նախչուանու, եւ Ճահկայ գեղին, եւ Շահկերտու գեղին եւ Գաղ գեղին, որք շինեցան յաւուրս տեառն Յակովբայ կաթուղիկոսին. եւ Շօռօթու եկեղեցին, եւ Ագուլեաց վանքն ի գեղի չորս եկեղեցին, եւ Թարվիզու քաղաքի եկեղեցին, եւ Դարաշամբայ եկեղեցին, եւ Ցղնոյ եկեղեցին, սոքա եւ այլք յոլովք՝ զորս ոչ յիշեմ, ոմանք յաւուրս Մովսէս կաթուղիկոսին շինեցան, եւ ոմանք յաւուրս Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի, զորս Տէր Աստուած պահեսցէ անսասան մինչեւ յաւիտեան։