Գիրք պատմութեանց

ՎԱՍՆ ՆԱՀԱՏԱԿՈՒԹԵԱՆ ՏԷՐ ԱՆԴՐԷԱՍ ՔԱՀԱՆԱՅԻՆ

Եւ եղեւ զի մեծ եւ առաջին Շահաբաս թագաւորն Պարսից ունկնդիր լեալ զրպարտողաց արանց՝ որք խօսեցան բանս չարս վասն բնակչացն Նախչուան քաղաքին, որ եւ բարկութեամբ մեծաւ ցասեաւ ի վերայ նոցա շահն եւ հրամայեաց հանել զամենայն բնակիչս քաղաքին, եւ արտասահման արարեալ վարել եւ տանել ի քաղաքն Ֆահրապատ. եւ զքաղաքն Նախչուան աւերել, զտունսն եւ զամենայն շինուածսն քանդել, եւ զայգեստանսն կոտորել, որ անխափան կատարեցաւ առ նոսա հրաման թագաւորին. զի զամենայն բնակիչսն հանեալ վարեցին ի Ֆահրապատ։ Իսկ ի բնակչացն Նախչուանայ արք աննշանք եւ սինլքորք փախուցեալք ի շրջակայ գեղօրայսն՝ թաքեան աստ եւ անդ, յորոց մի էին եւ ծնօղքն տէր Անդրէասին, որք գնացեալ ի գիւղն Ագուլիս, եւ անդէն զետեղեցան, եւ մինչ էր ի տիս մանկութեան տէր Անդրէասն՝ ետուն զնա յուսումն գրոց, եւ ուսաւ զամենայն եկեղեցական ուսմունս։ Իբրեւ զարգացաւ՝ եւ եհաս ի չափ հասակի, մուծին զնա ի կարգ աշխարհի եւ արարին նմա հարսանիս։ Եւ որպէս գրեալ է թէ ըստ վկայութեան անձին իւրոյ, եւ ամենայն ժողովրդեանն, օրհնեցին զնա քահանայ, եւ նա պաշտէր զքահանայութիւնն որպէս եւ վայել է կարգի քահանայութեան։

Եւ ի սոյն ժամանակս վարդապետն Մովսէս՝ որ յետոյ եղեւ կաթուղիկոս Էջմիածնի, եւ վարդապետն Պօղոս՝ որ ի վերայ պատմեցաք, յայտնեալ եղեն յարեւելեան աշխարհն Հայոց, ամբիծ եւ պարկեշտ վարուք, զի շրջէին յերկրէ յերկիր եւ անխափան քարոզէին, շինէին եկեղեցիս, կարգէին քահանայս ըստ կարգի առաքելոցն։ Եւ վասն հաստատութեան հաւատոյս եւ կրօնիցս մերոյ հաստատեցին դպրատուն ի պատշաճաւոր տեղիս՝ ի գիւղն Աստապատ, եւ ի Շօռօթ. զի ի շրջակայ գեղօրէիցն անդար ժողովեսցին մանկունք առ ի յուսումն։ Սոյնպէս եւ ի գիւղն Ագուլիս հաստատեցին դպրատուն, եւ կարգեցին ի վերայ մանկանցն դպրապետ զտէր Անդրէասն, յորում տեղւոջ ժողովեցան մանկունք որպէս թէ յիսուն կամ վաթսուն, եւ տէր Անդրէասն էր վերակացու, որ հովուէր զմանկունսն եւ ուսուցանէր զուսումն հասարակաց մերս եկեղեցւոյ։

Եւ եղեւ գալ Շահաբաս թագաւորին ի գիւղն Ագուլիս յայսպիսի իմն պատճառէ, զի յազգէն Օսմանցւոց ելեալ ոմն սարդար՝ անուամբ Օքուզ Ահմատ փաշայ, բազում՝ զօրօք եկն ի վերայ բերդին Երեւանայ, զի առեալ՝ ի Պարսից դարձուսցէ ի կողմն Օսմանցւոց. վասն որոյ թագաւորն Պարսից Շահաբաս ժողովեալ զամենայն զօրսն Պարսից՝ եկն յԵրեւան յօգնութիւն բերդին. եւ նստաւ սարդարն ի վերայ բերդին եւ պատերազմեցաւ մինչեւ ցերկու ամիս եւ կէս՝ եւ ոչ կարաց առնուլ։ Ժամանեաց ի վերայ ցուրտ աշունն՝ եւ վշտացեալ ի ցրտէ եւ ի սովէ, դարձ արարեալ ամենայն բանակաւն իւրով՝ եւ չուեալ գնաց ի քաղաքն Կարին, յաշխարհն Օսմանցւոց։ Զկնի դառնալոյ սարդարին, շահն եւս դարձաւ յԵրեւանայ եւ գնաց ի Նախչուան, եւ անտի յԱգուլիս. Արդ՝ այսու պատճառաւ եկն շահն յԱգուլիս։ Եւ սովորութիւն էր շահին, զի ուր եւ մտանէր թէ ի քաղաք թէ յերկիր, ամենայն բնակիչք տեղւոյն միահաղոյն ընդ առաջ ելանէին, իշխանք, եւ ժողովուրդք, արք եւ կանայք եւ աղջկունք, երիտասարդք եւ մանկունք, ամենեքեան զարդարեալք ազնիւ եւ մեծագին զարդուք. քաղցրահամ մրգօք, եւ համադամ ճաշակելեօք եւ անուշահոտ եւ ծաղկեհամ գինեաւ. եւ վայելչահասակ եւ գեղեցկատես մանկունք եւ աղջկունք եւ կանայք ի ձեռս առեալ զգինին ոսկի բաժակաւ մատուցանէին շահին։ Այլ եւ մարմնաւոր գուսանք եւ երգեցողք առաջի ընթանալով, եւ արուեստական երգահանօք քաղցրանուագ երգէին։ Այլ եւ եկեղեցականք քահանայք եւ պաշտօնեայք, զգեցեալ շուրջառ եւ շապիկ, եւ առեալ զխաչ եւ զաւետարան, եւ ամբարձեալ խաչալամ, խնկօք եւ մոմեղինօք, եւ զանգակօք եւ ծնծղայիւք ելանէին ընդ առաջ շահին, եւ երգելով գնային մինչեւ հասուցանէին յիւր իջեւանն։

Արդ՝ յորժամ Ագուլիս գեղջ քահանայքն եկին ընդ առաջ շահին՝ զգեցեալ զգեստուք, կային ընդ նոսա եւ ոմանք ի մանկանց դպրատանն որք զգեցեալ էին շապիկ եւ բարձեալ շամադան եւ մոմ, եւ երթային առ ընթեր խաչալամին. եւ մինչ երթային քահանայքն երգելով առաջի շահին, եւ շահն հայէր այսր եւ անդր. եւ ըստ չարայուշ մտաց եւ բարոյից իւրոց զննէր զամենեսեան, եւ ի զննելն հայեցեալ ի մանկունսն՝ ետես զի ածելեալ էին գուլակք մանկանցն, եւ այն յոյժ ծանր եւ դժուարին թուեցաւ ինքեան. զի համարեցաւ թէ վասն ինքեան արարեալ իցեն զայն. որպէս զի մի՛ վայելչագեղ երեւեսցին մանկունքն յաչս նորա, եւ հաճեալ ի նոսա առցէ ի նոցանէ։ Եւ անդէն շարժեցաւ ի ցասումն բարկութեան շահն ի վերայ առնն՝ որ ածելեալ իցէ զգուլակս մանկանցն։ Այլ եւ արք ոմանք մահմետական հաւատով՝ որք բնիկ բնակիչք են Ագուլեաց գեղջն՝ երեւելի իշխանք, որք ընդ շահին շրջէին, եւ մերձ նմին ի սպասու կային նորա, եւ վասն բնական նախանձուն, զոր ունէին ընդ քրիստոնէից առաւել եւս գրգռեցին եւ զայրացուցին զսրտմտութիւն թագաւորին ի վերայ քրիստոնէիցն, վասն որոյ ստէպ յուզմամբ հրամայեաց շահն զննել եւ գտանել, որ զայն արարեալ իցէ եւ սպանանել. եւ թէ ծնօղք մանկանցն արարեալ իցեն զայն, զնոսին սպանանել՝ եւ զինչսն յափշտակել եւ զմանկունսն գրաւել ի ծառայութիւն թագաւորին։ Իսկ առաջիկայք թագաւորին սկսան զննել եւ հարցանել ի սմանէ, եւ ի նմանէ, թէ ո՞ զայն արարեալ իցէ, եւ ամենեքեան զոչ գիտելն պատասխանէին։ Ապա ի մէջ առեալ զտէր Անդրէասն եւ ստիպելով պահանջէին, թէ ասա՝ մեզ զի դու ես վերակացու մանկանցն, եւ դու ես գիտակ։ Իսկ տէր Անդրէասն խոկայր ի մտի. «Թէ զծնօղսն պատճառեմ, զնոսա սպանանեն, եւ զմանկունսն յափշտակեն. եւ թէ զայլ ոք պատճառեմ, զնա սպանանեն, եւ լինի այն ինձ խիղճ մտաց եւ ստգտանք անփարատելիե. վասն որոյ լաւ համարեցաւ մատնել զանձն եւ փրկել զբազումս, ըստ վկայութեան սրբոյ Աւետարանին թէ՝ լաւ է զի այր մի մեռանիցի եւ մի ամենայն ժողովուրդս կորիցէ [հմմտ. Յովհ. ԺԸ 14] . վասն որոյ ի կարի ստիպելն զինուորացն, տէր Անդրէասն առ ի փրկելոյ զայլս ասաց, թէ ես եմ արարեալ զայն. եւ զինուորքն ծանուցին զբանն նորա շահին, եւ շահն հրամայեաց՝ ունել զնա եւ պահել ի կալանս։ Եւ զկնի աւուրց՝ հրամայեաց շահն ածել զնա առաջի իւր, եւ հարցանէր. թէ՝ զստոյգն ասա՝ ով ոք է արարող այդմ գործոյ. եւ տէր Անդրէասն ասաց. «Ոչ ոք, այլ ես միայնե։ Իբրեւ ետես շահն թէ զայլ ոք ոչ մատնեաց, յոյժ բարկացաւ ի վերայ նորա, եւ հրամայեաց տարածել ի վերայ գետնոյ եւ բրածեծ առնել անխնայաբար. եւ զկնի յոլով հարուածոցն՝ ասաց շահն. «Զայդպիսի վնաս եւ զպարտաւորութիւն արարեալ է քո, եթէ կամիս զկենդանութիւն անձին քո, ուրացի՛ր զհաւատն քրիստոնէութեան ձերոյ, եւ լեր օրինօքն մերովք՝ դաւանութեամբն մոլար առաջնորդին մերոյ, եւ ես տաց քեզ պատիւս եւ մեծութիւնս, եւ թէ ոչ հաւանիս, շանց եւ գազանաց առաջի արկանեմ զքեզե։ Եւ նա ոչ կալաւ յանձն զուրանալն, այլ ետ պատասխանի թէ. «Քրիստոնեայ եմ եւ Քրիստոսի ծառայե. եւ թագաւորն իբրեւ լուաւ զայն, զայրագին բարկութեամբ հրամայեաց դարձեալ ի բանտ արկանել։

Եւ ի վաղիւն վերստին էած առաջի իւր. եւ հարցանէր թէ ուրանա՞ս զհաւատն քո. եւ տէր Անդրէաս ասաց. «Ոչ ուրանամե։ Կրկին անգամ ասաց արքայ. «Տամ քեզ պատիւս եւ մեծութիւնս՝ թէ ուրանաս զհաւատն ձերե. եւ նա ոչ հաւանեցաւ. եւ դարձեալ հրամայեաց ի բանտ արկանել։

Իսկ քրիստոնեայքն մատեան առ նախարարս թագաւորին, եւ խոստացան գանձս բազումս, զի գուցէ ազատեսցեն զնա. եւ թէպէտ նախարարքն խնդրեցին երկիցս եւ երիցս, ոչ լուաւ արքայ։ Այլ եւ Ցղնեցի խօջայ Անձրեւի կինն՝ որում մայր էր ասացեալ շահն, եւ ունէր պատիւ առաջի շահին, սա մեծաւ աղաչանօք անկեալ առաջի շահին, խնդրեաց արձակել զնա. սմա եւս ոչ լուաւ։

Եւ դարձեալ ածին զտէր Անդրէաս առաջի արքայի, յետ բազում անգամ հարց եւ փորձ առնելոյ, խոստմամբ պարգեւաց եւ սպառնալեօք տանջանաց. իբրեւ ետես թագաւորն, թէ ո՛չ հաւանի, հրամայեաց սպանանել։ Իսկ քաջ նահատակն եւ ճշմարիտ քահանայն տէր Անդրէաս հաստատուն հաւատով կայր ի վերայ անշարժ հիման հաւատոյս քրիստոնէութեան։

Իսկ զինուորացն առեալ զտէր Անդրէասն կապանօք տարան ի տեղի կատարման, եւ նա ուրախութեամբ եւ յօժար կամօք գնայր. եւ յորժամ եհաս ի տեղի կատարմանն՝ իւրովի արձակեաց զգօտին իւր. եւ մերկացաւ զհանդերձն իւր, եւ ասէր դահճացն կատարել ի վերայ ինքեան զհրամանս թագաւորին. բայց դահիճքն յամեցուցանէին, զի գուցէ հաւանեսցի հրամանաց արքայի։

Եւ մինչ կայր սուրբն ի տեղի կատարմանն, առաքեաց առ նա թագաւորն ի նախարարաց զոմանս երկիցս՝ թէ մի՛ կորուսանէր զգեղ եւ զմանկութիւն քո, եկեալ հաւանեաց իմոց բանից. եւ ա՛ռ յինէն պարգեւս եւ մեծութիւնս։ Իսկ քաջ նահատակն՝ ամենայն բանից նոցա տայր պատասխանի թէ, ընդունայն խոստմանց ձերոց ոչ հաւանիմ, եւ զճշմարիտ հաւատն իմ ոչ ուրանամ։ Եւ դահճացն հանեալ զսուրն խաղացուցանէին ի վերայ նորա՝ եւ ածէին ի վերայ որովայնին առ ի երկեցուցանել զնա եւ նա ո՛չ երկնչէր։

Եկին ի տեղի նահատակութեան ծնողք սրբոյն եւ կային առ ընթեր եւ աղիողորմ եւ յորդաբուխ արտասուօք լային, եւ աղաչանօք ասէին առ սուրբն. «Քաղցրիկ որդեակ մեր, որ առեր զկարգ քահանայութեան եւ երղեր զինուոր Քրիստոսի, մի՛ երբէք լիցի քեզ ուրանալ զՔրիստոս եւ լինել զինուոր տիրատեաց, մի՛ թողուցուս զլուսապայծառ հաւատս Քրիստոսի, եւ մի՛ վասն առժամանակեայ կենացս զրկեսցիս ի յաւիտենական կենացն. այլ յիշեա՛ զճշմարիտ վկայսն Քրիստոսի, զորոյ զպատմութիւնսն հանապազ ընթերցեալ պատմէիր մեզ. համբեր որպէս եւ նոքայն, զի եւ նոցին պսակացն արժանասցիսե. զայս եւ որ սոցին նման փղձկեալ սրտիւ, եւ յորդաբուղխ արտասուօք աղերսալի ասէին ծնողք սրբոյն առ նա։

Իսկ դահճացն զբազում ժամս յամեցուցին անդէն. զի թերեւս երկմտեալ թուլասցի. եւ սուրբն անդրդուելի կայր ի վերայ ճշմարիտ հաւատոյս. եւ ի խաչակնքելոյ զդէմն ոչ դադարէր։ Իբրեւ տեսին զհաստատութիւն մտաց նորա դահիճքն, թէ ոչ դառնայ, յայնժամ ձգեալ զսուրն պատառեցին զորովայնն նորա, եւ վաթեցաւ աղիքն արտաքս ի փորէն, եւ սուրբն միով ձեռամբն ժողովէր զաղիսն ի փորն, եւ միով ձեռամբն խաչակնքէր զերեսն, եւ յիշէր զանունն Քրիստոսի. եւ ապա ծակեալ զջիլս սրունից ոտիցն, եւ պարանօք բարձրացուցեալ ի բարձունս, եւ կախեցին զսուրբն գլխիվայր. եւ նա կայր կենդանի մինչեւ ի մուտս արեւուն. եւ ընդ երեկոյն աւանդեաց զմաքուր հոգին ի ձեռս Աստուծոյ. որպէս զխունկ անոյշ եւ ճշմարիտ զոհ ընդունելի։ Եւ յետ մահուան սրբոյն հրամայեաց շահն ձգել զմարմին նորա արտաքոյ շինութեան, զի կերակուր լիցի գազանաց եւ թռչնոց։ Իսկ քրիստոնէիցն բարձեալ անտի եւ բերեալ յԱգուլեաց ներքին եկեղեցին, որ այժմ ասի Խցաձորի եկեղեցի, եւ անդ թաղեցին. եւ այժմ անդէն կայ թաղեալ պատուական նշխարք ոսկերաց նորա, ի բարեխօսութիւն ամենայն քրիստոնէից։

Եւ եղեւ կատարումն եւ մարտիրոսական մահ սրբոյ քահանայիս Աստուծոյ տէր Անդրէասիս ի մեծ թուականիս Հայոց ՌԿԶ. տրէ ամսոյ ի տասն. եւ նոյեմբեր ամսոյ ի տասն եւ յութն։ Որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի. եւ աղօթիւք նորա տէր մեզ ողորմեսցի. ամէն։

Եւ յետ կատարման տէր Անդրէասի, իբրեւ անցին ի վերայ ամիսք երեք կամ չորք, ի մէջ խօսից եւ զրուցաց վերստին յիշեալ եղեւ առաջի Շահաբասին որպիսութիւնք եւ իրակութիւնք անցուածոց տէր Անդրէասի։ Եւ անդէն ոմն ի նախկի չարախօսացն ի բնակող մահմետականացն Ագուլեաց՝ զորոց վասն կանխաւ յիշումն արարաք. եւ սորա անունն էր Շահռուղ բէկ. ասաց առաջի շահին, թէ տէր Անդրէասն, որ զգուլակս մանկանցն ածելեալ էր, ոչ թէ յիւրոց մտաց ինչ, այլ խրատով վերակացուին իւրոյ. քանզի ունի ինքեան խրատիչ. եւ անդէն արարին հարցումն վասն խրատողին թէ ով ոք իցէ։ Եւ որպէս ի համեմատութիւնս մարդկան եւ անասուն կենդանեաց, համեմատին Տաճկաց ազգն ի յօձ, վասն նախանձուն եւ նենգութեան, զոր բնական ունին ընդ ազգս եւ ընդ հաւատս քրիստոնէից. յորոց եւ ոմն այս Շահռուղ բէկս նովին կրիւքն ախտացեալ մատնեաց շահին զՄովսէս վարդապետն ասելով. «Է ոմն այր, որոյ է անունն Մովսէս, որ է վարդապետ օրինաց քրիստոնէից, որոյ բնակութիւնն է ի վանքն Տաթեւու, եւ է ինքն յերկրէն Սիւնեաց, եւ նա է օրէնսուսոյց եւ դաստիարակ տէր Անդրէասինե։ Յաղագս որոյ հրաման եղեւ ի թագաւորէն առաքել զզօրականս եւ ունել զՄովսէս՝ եւ կապանօք ածել առ թագաւորն. եւ զօրականացն գնացեալ կալան զՄովսէս վարդապետն, ընդ նմին եւ զՊօղոս վարդապետն՝ եւ եդին զօղամանեակ զուգեալ ի փայտից ի պարանոցս նոցա. եւ երկաթ ոտնակապ յոտս նոցա. յաւուրս ցրտութեան ձմերայնոյ, եւ բերին զերկոսեան վարդապետսն ի բանակն շահին, եւ ծանուցին նմա։ Եւ ի խոհարանս խորհրդոց իւրոց քննեալ էր շահն, թէ սպանանեմ զարս երկուս՝ ասակաւ լինի վնաս քրիստոնէից եւ օգուտ մեզ, այլ առից զյոլով տուգանս արծաթոյ ի նոցանէ, որով լինի աւելի օգուտ մեզ եւ վնաս նոցա։ Եւ այսպէս վասն ագահութեան եւ արծաթսիրութեան, էարկ տուգանս ի վերայ վարդապետացն, թէ հինգ հարիւր թուման տան եւ ապա գնան ազատ. բայց քրիստոնէիցն աղերս մատուցեալ առ նախարարս արքայի, զի խնդրեսցեն յարքայէ թեթեւացուցանել զտուգանսն, եւ վասն միջնորդելոյ նախարարացն իջաւ մինչ յերեք հարիւր թումանն, եւ անդէն վճիռ եհատ թէ անպատճառ տացեն. որ եւ կարգեաց ի վերայ նոցա զզօրականս, զի առցեն։ Իսկ վարդապետքն վասն ոչ ունելոյ ինչս, զի տացեն ի տուգանս, վասն որոյ ելին ի շրջագայութիւնս եւ ի խնդիր ողորմութեան յամենայն ազգս Հայոց։

Իսկ աստուածասէր քրիստոնեայքն, թէպէտ աղքատք եւ չքաւորք էին, այլ ըստ կարողութեան իւրեանց աղքատք եւ հարուստք, արք եւ կանայք, անխնայաբար թափէին զինչս եւ զողորմութիւնս առաջի վարդապետացն։ Եւ նոքա առեալ զողորմութիւնն՝ ուր եւ լինէր, գերի եւ բանտարգել, եւ անզերծանելի պարտատէր, եւ այլ պակասաւոր, նախ նոցա տային եւ ազատէին, եւ յայսմ պատճառէ բազում գերիք, եւ բանտարգելք, եւ պարտատեարք ազատեցան, եւ ապա զմնացեալն տային իւրեանց ունող զօրականացն ի սակս տուգանին իւրեանց։ Եւ այսպիսի շրջագայութեամբ մինչեւ ի չորս եւ ի հինգ ամիսս վճարեցին զերեք հարիւր թումանն. եւ ինքեանք զերծան ի կապանաց ողորմութեամբն Աստուծոյ եւ տրօք քրիստոնէից։ Բայց մինչեւ զերեք հարիւր թումանն վճարեցին ի գանձարանս արքային. չորս հարիւր թուման նա եւս աւելի գնաց, որ այսր եւ անդր խարճ գնաց, եւ ապա զերծան վարդապետքն։

Իսկ Շահռուղ բէկն՝ որ մատնեաց զՄովսէս վարդապետն, յետ սակաւ աւուրց սպանեալ եղեւ սրով ի զօրականաց շահին, ընկալեալ աստէն զհատուցումն վաստակոց իւրոց զսատակումն մարմնոյ, եւ անդէն զկորուստն հոգւոյ եւ զտանջանսն յաւիտենից. յորոց փրկեաց զմեզ Քրիստոս Փրկիչն մեր, որում փառք յաւիտեանս. ամէն։