Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՊԱՏՃԱՌՔ ԿՈՂՈՊՏԵԼՈՅ ԶԱՆՈՒԱՆԻ ՎԱՆՔՆ ՎԱՐԱԳ ԿՈՉԵՑԵԱԼ. ԵՒ ՏԱՆԵԼՈՅ ԶԱՒԱԳ ՍՈՒՐԲ ՆՇԱՆՆ Ի ԲԵՐԴՆ ԽՕՇԱԲԱՅ ԵՒ ԴԱՐՁՈՒՑԱՆԵԼՈՅ ԱՆՏԻ Ի ՎԱՆ ՔԱՂԱՔ

Տէր Խօշաբայ բերդին որում Սուլէյման բէկ ասէին, եղեւ երբեմն զի զճանապարհորդ կարաւանսն որ ի Վանայ գնային ի Թարվէզ եւ ի Թարվիզու ի Վան, սա զկարաւանաց բեռինսն բռնութեամբ բանայր եւ ոչ ինչ իրաց եւ հաւանէր, սուղ ինչ գին ձգէր ի վերայ տիրոջն եւ կորզեալ ի տիրոջէն յինքն առնոյր զինչսն, եւ պատճառէր թէ գնով գնեցի։

Այլ եւ ի սոյն ժամանակի էր իշխան եւ հրամանատու Վանայ քաղաքին ոմն մեծագոյն իշխան, զոր Հուսէյն աղայ ասէին. որ էր ի նոյն քաղաքէն Վանայ, առ որ մատուցեալ արանցն, որոց ինչքն եւ ապրանքն յափշտակեալ էր Սուլէյման բէկն, եւ արարին բազում ամբաստանութիւն զՍուլէյման բէկէն. իսկ Հուսէյն աղայն զարարեալն Սուլէյման բէկին՝ ծանոյց ի դուռն թագաւորին յՍտամբօլ. վասն որոյ հրաման եղեւ ի թագաւորէն առ Հուսէյն աղայն վասն Սուլէյման բէկին, թէ զառեալ ինչսն դարձուսցէ առ տեառսն՝ եւ Սուլէյման բէկն ոչ դարձոյց։ Վասնորոյ եւ Հուսէյն աղայն առեալ զամենայն զօրս Վանայ, այլ եւ ժողովեալ զամենայն շրջակայ իշխանսն ազգին Մարաց, ընդ որս էր եւ մեծ իշխանն Մարաց Եզդիշէր, որ էր տէր Ջուլամերկայ, եւ Շատախայ, եւ այլ բազում գաւառաց եւ բերդօրէից, եւ նոքօք գնացեալ նստաւ ի վերայ Խօշաբայ բերդին՝ յորում ամրացեալ նստէր Սուլէյման բէկն, եւ յերիս ամիս նստեալ մնացին՝ եւ զերկիրն ամենայն աւերեցին։ Վասն որոյ Սուլէյման բէկն անճար եւ ի տարակուսի լեալ անհնար մնաց, բազում կաշառս ոսկւոյ եւ արծաթոյ տուեալ Եզդիշէր մեծ պարոնին, զի թերեւս զՀուսէյն աղայն եւ զայլսն զամենեսեան առեալ ի բաց գնասցէ. որ եւ կատարումն գործոյն եղեւ այնպէս, զի առին ինչս բազումս ի Սուլէյման բէկէն եւ ի բաց գնացեալ ցրուեցան յիւրաքանչիւր տեղիս։

Զկնի գնալոյ նոցա իբրեւ սակաւ ինչ աւուրք ի վերայ անցին, յայնժամ եկն առ Սուլէյման բէկն այր ոմն գոռոզ արիւնարբու եւ արիւնահեղ, յաղթող պատերազմող եւ անպարտելի ախոյեան՝ զորոյ անունն Չօմար ասէին։ Որում պարգեւեալ էր խոնդքար թագաւորն Օսմանցւոց պատիւ եւ իշխանութիւն փաշայութեան, եւ առաքեալ էր երկիցս եւ երիցս ի քաղաքս եւ յաշխարհս իշխել նոցա ըստ կարգի օրինացն Օսմանցւոց, բայց սա ի գնացեալ տեղիսն կարի բռնութեամբ եւ անիրաւութեամբ վարեալ էր զիշխանութիւնն կեղեքելով, կողոպտելով յափշտակելով, եւ ընդ ամենեսեան անիրաւութեամբ վարելով, եթէ ընդ սպայից եթէ ընդ ռամկաց։ Եւ ուր եւ գնացեալ էր յամենայն տեղեաց համբաւ անիրաւութեան եւ ամբաստանութեան եկեալ էր առ թագաւորն եւ առ վէզիրն։ Վասն որոյ յորժամ լուծեալ ի փաշայութենէ քաղաքաց՝ եւ եկն ի դուռն թագաւորին ոչ եւս յաւելին տալ նմա իշխանութիւն եւ փաշայութիւն. եւ այս գործս յոյժ ծանր եւ վշտագին երեւեցաւ Չէմարին. վասն որոյ ապստամբեալ ի կողմանէ թագաւորին ել ի Կոստանդնուպօլսէ. եւ եկեալ ի կողմանս Բուրսայու եւ Անկիւրիոյ։ Առ որս յարեցան արք սրիկայք եւ ելուզակք. որք էին ամենեքեան գողք եւ աւազակք, եւ աշխարհաւերք եւ նմանողք նմին չարագործութեամբն. եւ նոքօք բնակէր ի լերինս եւ յանապատս՝ եւ այնպէս անցուցանէր զկեանս իւր։ Եւ յորժամ յօժարէր կամք իւր նոքումբք իջանէր ի լեռնէն՝ եւ դարանամուտ լինէր ի վերայ ճանապարհաց եւ երթեւեկ կարաւանաց եւ ի վերայ բախեալ զորս կոտորէր, եւ զորս փախստական առնէր, եւ զոսկի եւ զարծաթ եւ այլ զոր ինչ եւ կամէր առեալ գնայր։ Եւ ոչ թէ ի սակաւ աւուրս եւ ի ծածուկ զայս առնէր, այլ յայտնի եւ համարձակ եւ ի բազում աւուրս, այնքան մինչ զի երթեւեկութիւն ճանապարհաց խափանեցաւ, որոյ համբաւն գնաց ի Կոստանդնուպօլիս եւ եհաս առ թագաւորն։ Վասն որոյ հրաման ել ի թագաւորէն կանգնել զօրագլուխ բազում զօրօք եւ գնալ պատերազմիլ ընդ նմա եւ սպանանել. եւ կարգեալ զօրագլուխն յոլով զօրօք եկեալ պատերազմեցաւ ընդ նմա, ոչ կարացին սպանանել՝ սակայն փախուցին ի տեղւոջէն։ Եւ Չօմարն ուր եւ գնայր գնոյն գործն գործէր. վասն որոյ հրաման եղեւ ի թագաւորէն առ իշխանս եւ զօրագլուխս ամենայն աշխարհաց, զի ուր եւ գնասցէ Չօմարն, այնմ աշխարհի իշխանքն եւ զօրքն մարտուցեալ պատերազմեսցին ընդ Չօմարին եւ սպանցեն եւ թէ իցէ ոք որ բերցէ զգլուխն եւ զնշանն Չօմարին, բազում պարգեւս եւ մեծութիւնս առնելոց է ի թագաւորէն. քանզի աջոյ ձեռաց ծկիկ մատն ի մէջ ձեռաց ափին մածեալ կպած էր անմեկնելի, սորին վասն ասացին զնշանն բերցէ։ Եւ յաղագս այսպիսի հրամանաց թագաւորին ուր եւ գնաց Չօմարն, ամենայն զօրք եւ իշխանք աշխարհացն հալածական արարին զՉօմարն. եւ յոչ գտանելն տեղի դադարման ի հալածիլն իւրում Չօմար, եւ գալով եկն եւ եհաս մինչ ի Սուլէյման բէկն։ Եւ յաղագս առիւծասիրտ արիութեան նորա եւ յաղթական պատերազմին ընկալաւ զնա Սուլէյման բէկն, եւ ասաց. «Եղիցուք երկոքեանս եղբարք, եւ պահեսցուք զհայրենի իշխանութիւնս մեր, եւ ի միասին վայելեսցուքե։

Դարձեալ այլ եւս պատմութիւն որ պիտոյ է ի մէջ այսմ պատմութեանս։ Այն վերոյասացեալ Հուսէյն աղայն ի պատճառէ իմեքէ արար սէր եւ միաբանութիւն ընդ մեծ իշխանին Մարաց Եզդիշերին՝ զի զդուստր եղբօր իւրոչ ետ ի կնութիւն եղբօր Եզդիշերին, որում անունն էր Խոսրով փաշայ. եւ սոքա երկոքեանս Եզդիշերս եւ Հուսէյն աղայս կարի սիրով միաբանեցան, եւ եղեն խնամիք եւ բարեկամք։

Դարձեալ այլ եւս պատմութիւն։ Այս Հուսէյն աղայս, յոյժ զօրացաւ եւ մեծացաւ ի մէջ քաղաքին Վանայ. այնքան որ սորին հրամանաւն էին փաշայն եւ ղադին, եւ ենկիչար աղասին, եւ ղուլլար աղասին եւ այլքն ամենեքեան. եւ սպան յիշխանաց քաղաքին տասն իշխան, ընդ որս էր եւ ղուլար աղասին. իսկ այլ իշխանքն փախստականք եղեն յահէ սորա։

Այլ եւ պատահեցաւ գործ ինչ այսպիսի։ Որպէս սովորութիւն է Օսմանցւոց ազգին, որ զհին փաշայն մազուլ առնեն եւ ի տեղի նորա ի դրանէ թագաւորին նոր փաշայ առաքեն. այսպէս եւ զՎանայ քաղաքի հին փաշէն մազուլ արարին, եւ նոր փաշայի Մուսալիմ ուղարկեցին ի Վան ի դրանէ թագաւորին։ Իսկ Հուսէյն աղայն եւ հին փաշայն միաբանեալ ոչ ընկալան զեկեալ Մուսալիմն նոր փաշային, այլ յետս դարձուցին ի Ստամբօլ։ Իսկ Վանայ քաղաքի պարոնայքն, որք վշտացեալք էին ի Հուսէյն աղայն, գաղտ ի նմանէ եւ ի ծածուկ յոլով բանս ամբաստանութեան գրեցին զնմանէ, եւ ընդ դարձուցեալ Մուսալիմին ուղարկեցին ի դուռն թագաւորին։

Եւ յետ սուղ ինչ աւուրց՝ ի դրանէ թագաւորին եկն Սինան անուամբ իշխան ոմն ենկիչարի աղասի ի քաղաքն Վան , եմուտ ի բերդն եւ տիրեաց վերին բերդին, եւ ամենայն ենկիչարացն։ Եւ յետ սուղ աւուրց՝ այս նոր եկեալ Սինան աղայս՝ որ ենկիչար աղասի էր, ի վերին բերդէն սկսաւ թօփ ձգել ի վերայ ապարանից փաշային՝ ասելով թէ, հրաման է թագաւորին ի վերայ քո՝ գնալ վասն որոյ ելեալ գնասցես ի քաղաքէս. այլ եւ ձգէր թօփ ի վերայ տան Հուսէյն աղային եւ առաքէր պատգամս առ նա, թէ մի պահեր զփաշայն, այլ ուղեւորեա։ Իսկ Հուսէյն աղայն եւ փաշայն երկուցեալք ի թօփէն, ելեալ գնացին ի ներքի բերդի հիւսիսային կողմն մերձ Թարվիզու դրանն, եւ մտին ի տեղին, զոր ասեն Պալթի տներ եւ անդ ամրացան, զի թօփն՝ որ գայ ի վերին բերդէն, ոչ պատահի այնմ տեղւոջ, զի քարափ լեառնն ի վերուստ հովանի է ի վերայ նորա, իսկ Վանայ ղուլն թէպէտ եւ թշնամիք էին Հուսէյն աղային եւ ատէին զնա, այլ զի կարի երկնչէին ի նմանէ, վասն որոյ ժողովեցան եւ նոքա անդ առ Հուսէյն աղայն։

Իսկ ենկիչար աղասին առաքեաց արս ի բերդն Խօշաբայ եւ զեկոյց Սուլէյման բէկին զեկեալ հրաման թագաւորին, եւ զղօղելն զՀուսէյն աղային եւ զփաշային. իսկ Սուլէյման բէկն վասն անցելոյ քինուն՝ եւ նախանձուն վրէժխնդրութեան, բազում ցանկութեամբ ցանկայր այնպիսւոյ լրոյ, ոչինչ դանդաղեալ, այլ շեշտակի յարուցեալ ինքն յոլով զօրօք, առեալ ընդ իւր եւ զՉօմարն՝ զոր յառաջդ յիշեցաք. եւ գնացեալ հասին ի Վան քաղաք. եւ ի շրջակայ գեղօրայս քաղաքին այսր եւ անդր շրջէին հանապազ, զի գուցէ ի ձեռս ածցեն զՀուսէյն աղայն, որ եւ շրջելով գնացին ի գիւղն Արջակ, եւ անտի ի գիւղն Խառակունիս. եւ գիւղս այս Հուսէյն աղային էր, եւ առ ի վրէժխնդրութիւն քինու Հուսէյն աղային՝ զգեղի տանուտէրն ի ձող բարձրացուցեալ սպան Սուլէյման բէկն։

Եւ անտի ելին Սուլէյման բէկն եւ Չօմարն զօրօքն իւրեանց գնացին ի Վարագայ վանքն, եւ զոր ինչ համբաւ յառաջմէ լուեալ էին զմեծահանդէս ուխտէն Վարագայ, այժմ աչօք տեսեալ եւ մտօք նկատեալ զննէին զամենայն, եւ մտախոհ եղեալ խոկային, թէ այսպիսի հոյակապ եւ հռչակաւոր մեծաշէն վանից գոն բազմաժամանակեայ մթերեալ ինչք եւ ստացուածք, կահք եւ կարասիք պղնձեղինաց, արծաթեղինաց եւ ոսկեղինաց, եւ արդ՝ ժամ է մեզ, զի ի ձեռս մեր գրաւեսցուք զամենայն։ Եւ յայսմ պատճառէ յանկարծակի կալան զամենայն բնակիչս վանացն, կապեցին եւ պահէին ի կալանս, եւ մի մի բերեալ առաջի իւրեանց հարցանէին վասն ստացուածոց վանացն՝ եւ խնդրէին ի նոցանէ. եւ նոքա զոր ինչ յայտ էր ցուցանէին, եւ վասն այլոցն ասէին, թէ ի քաղաքն են տարեալ զամենայն եւ անդ պահեն, զի վասն ահի գողոց եւ աւազակաց աստէն ինչ ոչ թողուն։

Իսկ ի բնակչաց վանիցն, թէպէտ չարչարեցին զոմանս առաւել՝ եւ զոմանս սակաւ, այլ զնոսա զամենեսեան թողին, եւ ի նոցանէ ով ոք եգիտ հնար փախչելոյ՝ փախեաւ անդառնալի։ Բայց երեք աբեղայք ծերք ի միաբանից վանացն, որոց անուանքն էին տէր Յովհաննէս եւ Տէր Սահակ եւ տէր Մովսէս, զսոսա կալան եւ պահէին կապանօք եւ բազում զգուշութեամբ, եւ ասէին. «Այլ բնակիչքն մանկագոյնք են՝ ոչ են տեղեակք պահարանաց վանիցս, սոքա հին աւուրբք եւ ծերք են, սոքա գիտակք են ամենեցունցե։ Եւ բերեալ առաջի՝ նախ հաւանական բանիւք, եւ ապա սպառնալեօք խնդրէին ցուցանել նոցա զպահարանս վանացն, եւ աբեղայքն ասէին. «Մեք բնաւ ոչ եմք գիտակք, յորոց դուքդ ասէքե. քանզի կամօք եւ յօժարութեամբ սրտի յանձին կալան զմահ եւ մեռանիլ եւ ոչ ցուցանել։

Եւ յետ բազում հարցման եւ պատասխանւոյ՝ սկսան չարչարել զնոսա. եւ նախ կախեցին զնոսա յոտից նոցա եւ խստագոյն հարին բրօք կարի անողորմ եւ անչափ։

Եւ ապա իւրաքանչիւր աբեղայից զերկոսին ձեռսն տարան յետս կոյս, եւ զերկու բոյթս ձեռացն կապեցին ի վերայ իրերացն, եւ երկին պարանս ի մէջ երկուց ձեռաց նոցա, եւ ի բարձր տեղւոջէ կախեցին զնոսա, եւ բերեալ ծանր վէմս եդին ի վերայ թիկանց նոցա։ Եւ թողին այնպէս ի կախաղանին, որ մնացին մինչեւ ցերեկոյ, որով քակտեցան յօդուածք երկոցունց ձեռաց նոցա, եւ աբեղայքն ողբալով աղաղակէին, թէ ոչ գիտեմք զխնդրելին ձեր՝ եւ անօրէնքն ոչ անսային։

Յետ այսորիկ արկին գալարան չուան ի գլուխս աբեղայիցն, որ է այսպէս. զի զպարանս կանթեղին, որ բարակ է եւ պինդ, կապեցին եւ արկին ի գլուխս աբեղայիցն բոլոր իբրեւ զօղ, եւ անցուցին փայտ ի մէջ պարանին, եւ սկսան կանել զփայտն, եւ ի կանել փայտին՝ պարանն եւս ոլորեալ եւ մանեալ եղեւ սաստիկ պնդութեամբ, եւ թաղեցաւ ի մէջ մսոյ եւ մորթոյ գլխոց աբեղայիցն, եւ իբրեւ ի մամուլս պնդեալ սեղմեալ եղեն գլուխք նոցա, եւ ամենայն միսք եւ մորթք եւ երակք գլխոցն եւ պարանոցացն, այտուցեալ արիւնըռուշտ եղեն, եւ երկոցունց աչաց նոցա համարէին ի բաց ոստել ի տեղեացն, եւ աբեղայիցն անշնչացեալ եւ ուշագնաց եղեալ իբրեւ զմեռեալ անկանէին ի գետնի։

Եւ ապա բերին զպարանս բարակ եւ պինդ եւ կապեցին յերանս աբեղայիցն, եւ քարշեալ ի վեր՝ կախեցին ի բարձր տեղեաց զիւրաքանչիւրսն եւ շուրջ զնոքօք բոլորեալ անօրէնքն եւ զօրքն իւրեանց հայհոյէին, թքանէին, այպանէին ասելով. «Զայդքան չարչարանսդ կրէք եւ ընդէ՞ր ոչ ցուցանէք զդարանսն վանացնե. եւ աբեղայքն ոչ ցուցանէին, վասն զի զմահ յանձն առեալ էին։

Զկնի սորա եկեալ Չօմարն ինքն եբաց զծածուկ մարմինս աբեղայիցն, եւ էարկ դաստառակ ի վերայ առնացի անդամոց նոցա. եւ ինքն ի բերան իւր առեալ՝ ատամամբն ծամէր զայն, յորմէ յոյժ վշտացան աբեղայքն եւ անշնչացեալ անկան իբրեւ զմեռեալս։

Արդ՝ զայսքան սարսռելի տանջանս կրեցին ողորմելի աբեղայքն, եւ գրեթէ յիւրաքանչիւր չարչարանս յատուկ մեռանէին եւ կենդանանային, եւ մանաւանդ ի վերջին չարչարանս յայս, որ կարի սարսռելի տանջանք էր եւ ի բազում տանջանացն ճնշեալ մաշեալ եւ վտտեալք եղեն մարմնով. որք ոչ զօրէին ի վերայ ոտից կանգնիլ։ Զայսքան չարչարանս, զորս յանուանէ յիշեցաք երեւելիք եւ յայտնիք էին, զորս ի շարադրութիւնս բանի բերեալ գրեցաք. իսկ որք փոքրագոյնք էին, զորս մեք թողաք, դու զայն մտովք քովք իմասցիս, եւ զայս ամենայն հնարեալ ներգործէր անիծեալ եւ անողորմ, անաստուած եւ մարդադէմ գազանն այն Չօմարն։

Եւ յետ այսքան վշտաց եւ նեղութեանց, իբրեւ գիտաց Չօմարն, թէ աբեղայքն ոչ ցուցանեն զդարանսն, ինքնին իսկ յարուցեալ ի խնդիր. որոնել եւ յուզել զդարանս վանիցն. քանզի էառ ի ձեռն իւր մուրճ, որ է քլունկ եւ սկսաւ շրջագայիլ ի մէջ վանիցն յեկեղեցիսն եւ ի տներն եւ յամենայն տեղիս. կանգնէր եւ հայէր, եւ դիտեալ նկատէր զամենայն տեղիս, ապա ուր եւ համարէր գոլ կարծիք եւ նմանութիւն դարանի, մրճովն այնմիկ՝ զոր ի ձեռին ունէր, բաղխէր զտեղիսն։ Եւ այսպէս շրջագայելով եկին եւ մտին ի մի յեկեղեցեացն, եւ յորժամ եհար զկարծեցեալ տեղին, նոյնժամայն ել ձայն թնդման։ Վասնորոյ վաղվաղակի քակեցին զտեղին եւ գտին խոր մի լի պղնձեղինօք. վասն զի զամենայն պղնձեղէն անօթս վանիցն անդ լցեալ թագուցեալ էին, զորս զամենայն արտաքս բերեալ ժողովեցին ի մի վայր։ Եւ ի գտանելն այսմիկ առաւել յորդորեցան եւ բազմաց այսպիսեաց գոլ կարծիս տարան, եւ կարի որոնմամբ սկսան հարկանել զամենայն տեղիսն, Եւ անտի գնացին յայլ եկեղեցի, եւ ի բաղխելն թնդաց տեղին, եւ վաղվաղակի քակեցին, եւ գտին դարան մի դատարկ, զի ոչինչ գոյր ի նմա։

Եւ թողեալ զայն՝ գնացին ի միւս այլ եկեղեցին, եւ ի բաղխելն՝ պատահեցաւ տեղին, ուր էր մեծ դարանն, յորում պահեալ էին զաւագ սուրբ Նշանն եւ զամենայն անօթս եկեղեցեացն. եւ վաղվաղակի քակեցին եւ գտին զդուռն դարանին, եւ մտեալ ի ներքս տեսին լի գանձիւ, եւ զԱւագ սուրբ Նշանն բազում դաստառակօք պատեալ եւ ի մէջ գեղեցկաշէն արկեղ եդեալ. եւ ի վերոյ քան զամենեսեան անօթսն բազմեցուցանել, զոր Սուլէյման բէկն ինքնին ի գիրկն իւր առեալ զսուրբ Նշանն եւ եբեր արտաքս։ Եւ ապա արտաքս բերին զայլ եւս անօթս, որ էին բազում արծաթեղէնք, սկիհք, եւ խաչք, եւ խաչ մի մարդաչափ. որոյ կշիռն էր մերկ խոնդքարի լիտր, եւ ի վերայ իւր գրեալ ունէր. «Դաւիթ խաչե. եւ բազում ոսկետուփ եւ արծաթապատ աւետարանք, եւ այլ գրեանք եւ արծաթեղէնք, քշոցք եւ բուրվառք եւ կանթեղք, եւ պատուական եւ մեծագին շուրջառք, եւ վարագոյրք, եւ բեմի ծածկոցք, եւ այլ եւս կահք եւ կարասիք բազումք, զորս անդէն պահեալ էին. զամենայն հանեալ բերին արտաքս։ Զոր ինչ արծաթեղէնք իրք էին, եդին ի մէջ սնդկի եւ զոր ինչ պղնձեղէն էր խորտակեցին, եւ այլ զոր ինչ եւ գտին բարձին ձիոց, նա եւ զսուրբ Նշանն իւրով զարդուքն. եւ կալեալ երէց մի բերին եւ կարգեցին գնալ ընդ սրբոյ Նշանին վասն սպասաւորելոյ նմա. եւ Սուլէյման բէկն եւ Չօմարն զօրօքն իւրեանց առեալ զայն ամենայն եւ գնացեալ հասին ի Խօշաբ։

Արդ՝ ամենայն անօթք եւ ինչք Վարագայ այսպիսի կերպիւ գնաց ի Խօշաբ, յորում ժամանակի էր թուականն մեր ՌՃ։

Իսկ երեքին աբեղայքն՝ որք այնքան տանջեցան, թէպէտ եւ տեւեալ ապրեցան զամ մի, այլ իբրեւ զմեռեալ զեռուն, զի ճլլամահ կենօք կային եւ ըղձային մահու, որ եւ զկնի ամի միոյ հասեալ ի վերայ նոցա մահ՝ հանգոյց զնոսա ի տառապանաց իւրեանց։