Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՍՆ ՆՇԽԱՐԱՑ ՍՐԲՈՅՆ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ԿԱՐԱՊԵՏԻՆ, ՈՐ ՅԱՅՏՆԵՑԱՒ Ի ԺԱՄԱՆԱԿՍ ՅԵՏԻՆՍ ՈՐ Ի ՀԻՆ ՋՈՒՂԱՅ ՊԱՀԵԱԼ ԿԱՅՐ Ի ՎԱՂՈՒՑ ԺԱՄԱՆԱԿԱՑ

Արդ՝ ի ժամանակին յորում թագաւորն Պարսից Շահաբաս կոչեցեալն, մեծն եւ առաջինն՝ եհան զժողովուրդսն Ջուղայեցւոց ի հին Ջուղայոյ, եւ վարեալ տարաւ զնոսա յերկիրն Պարսից ի քաղաքն Սպահան։ Իսկ ժողովուրդքն Ջուղայեցւոց ոչ կարացին զինչս եւ զստացուածս իւրեանց զամենայն բառնալ եւ տանել ընդ ինքեանս. քանզի հրաման թագաւորին սաստիկ էր ի վերայ իշխանացն, որք սրով փութացուցանէին զնոսա ճեպով ելանել ի տեղւոյն եւ գնալ. վասն որոյ ոչ կարացին առնուլ ընդ ինքեանս զինչս իւրեանց, այլ իւրաքանչիւր ոք պահելով թաքուստ եւ գաղուստ արարեալ ի յարկս, եւ ի խորս, եւ ի վիհս եւ ի պատշաճաւոր տեղիս, եւ այնպիսի թողեալ գնացին։ Իսկ շրջակայ գեղօրէից բնակիչքն եւ գաւառականքն՝ որք մերձ էին հին Ջուղայոյ, գիտէին զպահուստն, զոր Ջուղայեցիքն արարին. վասն որոյ գային նոքա յարաժամ եւ յուզէին, որոնէին, եւ պեղէին զհող եւ զքար յաղագս գիւտի ընչից, եւ բազումք բազում ինչս գտանէին։

Եւ եղեւ՝ զի այր ոմն այլազգի եւ կրօնինքն մահմետական, ի գեղջէն՝ որում անուն ասեն Մեհրամ, եկեալ ի հին Ջուղայ, ի յորոնումն եւ ի յուզումն ընչից. եւ եկեալ յեկեղեցին՝ զոր Վերին Կաթան ասեն, անդ ի յորոնելն իւրում ի յարեւելեան որմն աւագ խորանին եգիտ աման ինչ խեցեղէն՝ եդեալ եւ ի մէջ ամանոյն զփայտեղէն արկղ մի փոքրիկ, որ է ղութի. իբրեւ եհան զարկղն փայտեայ ի միջոյ խեցեղէն ամանոյն՝ եւ եբաց զփայտեայ արկղն, իսկոյն բուրեաց ի նմանէ յորդագոյն անուշահոտութիւն, եւ այնու զգաց ի յոգի իւր այրն այլազգի թէ՝ նշխարք սրբոց է այն, եւ էր ի մէջ արկեղն մասունք ոսկերաց մանր եւ մեծ, եւ ընդ նոսա կտոր մի մագաղաթ, եւ ի վերայ գիր ինչ գրեալ։ Եւ առեալ այրն զարկղն զայն ոսկերբն եւ մագաղաթիւն եւ տարաւ ի տուն իւր, տեսանել թէ զինչ պարտ է խորհել վասն նորա, եւ մնաց նշխարհն ի տան նորա աւուրս բազումս, եւ սկսաւ ինչք եւ ստացուածք նորա օր յաւուր նուազիլ, եւ կենդանիքն եւ անասունքն մեռանիլ եւ ամենայն ինչք նորա ջնջեցան մինչեւ որդիքն եւս մեռան։ Եւ եկեալ այրն ի միտս իւր գիտաց թէ՝ ի նշխարացն է պատահումն այն, որ դիպեցան նմա. վասն որոյ հանեալ զնշխարսն ի տանէ իւրմէ այնուհետեւ տարեալ ի վայրի եւ ի բացեայ տեղիս ի մէջ քարակուտաց ինչ պահեաց զնա, զի թերեւս վերասցի ցասումն Տեառն ի տանէ նորա, եւ ոչ եղեւ վերացեալ։

Յետ այսորիկ եկեալ այլազգի այրս այս, ի հռչակաւոր ուխտն ի վանքն սրբոյ Նախավկային, որ ի Դարաշամբ կոչեցեալ գեղջն է, եւ անդ յայտնեաց զամենայն որպիսութիւնն եպիսկոպոսի ումեմն, որում անունն էր Շմաւօն, որ էր նախածանօթ այլազգւոյն այնորիկ ի վաղ ժամանակաց, իսկ եպիսկոպոսն պատուիրեաց բերել զայն առ ինքն. եւ իբրեւ եբեր այլազգին զարկղն եւ ետ ցեպիսկոպոսն, եւ ի բանալն առժամայն բուրեաց հոտ անոյշ եւ ելից զտունն, եւ ետես զմասունս նշխարացն եւ առեալ զկտոր մագաղաթն եւ ընթերցաւ՝ եւ էր գրեալ ի վերայ նորա այս ինչ։

«Այս է մասն նշխարաց սրբոյն Յովհաննու Կարապետին, զոր Գրիգոր Լուսավորիչն եբեր ի Հայս, եւ եդ ի քաղաքն Խրամ, իսկ ի յաւերման Խրամ քաղաքին, ի ՆԻԱ թուին Հայոց բերին ի Ջուղայե։ Այսքան բանքս գրեալ էին ի վերայ մագաղաթին, եւ եպիսկոպոսն Շմաւօն գոհացեալ զԱստուծոյ ընդ գիւտ նշխարաց սրբոյն Յովհաննու, եւ լցեալ ուրախութեամբ մեծաւ, եւ հաճեալ զմիտս այլազգւոյն՝ տուեալ նմա ինչս, եւ առեալ զնշխարսն ի նմանէ, եւ այրն գնաց ի տեղի իւր։

Եւ յետ աւուրց ինչ յայտնի եղեւ այս ժողովրդականացն Ջուղայեցւոց գնացելոցն ի Սպահան, որոց պետ եւ գլուխ էր խօջայ Նազարն, ոչ միայն Ջուղայեցւոց, այլ եւ ամենայն հայազուն քրիստոնէից բնակելոցն ընդ թագաւորութեամբ Պարսից, քանզի յոյժ հզօր եւ երեւելի էր խօջայ Նազարս, նաեւ սիրելի թագաւորին Պարսից Շահաբասին։ Եւ այս խօջայ Նազարս առաքեաց զարս ոմանս ի Ջուղայեցւոց առ եպիսկոպոսն Շմաւօն՝ եւ խնդրեաց ի նմանէ զմասն նշխարացն. այլ եւ բանս սպառնականս եւ երկիւղալիս. եւ առաքեալն ի խօջայ Նազարէն եկեալ պահանջէին յեպիսկոպոսէն զմասն նշխարացն, յորոյ երկիւղէ զանգիտեալ եպիսկոպոսին, ոչ կարաց թաքուցանել կամ զերծանել ի Ջուղայեցւոց, խորհեցաւ տալ ի նոսա զնշխարսն։ Բայց ի մասանց զմեծ կտորն պահեաց առ ինքն թաքնաբար, որ էր գլուխ թիակին՝ որ է տեղի բոլոր ոսկերն, որ է ի վերայ ուսին, իսկ զայլ եւս մասունսն եւ զմագաղաթն գրեալ՝ եդին ի նոյն յարկեղն, եւ ետուն Ջուղայեցւոց, որք տարան ի Սպահան քաղաք առ խօջայ Նազարն։

Իսկ եպիսկոպոսն Շմաւօն պահեաց զնշխարն զայն առ ինքն մինչ ի ժամանակս յայս, յորում է թուականն մեր Հայոցս ՌՃԳ եւ ի սոյն ժամանակի մեծ վարդապետին Յակոբ, որ էր եւ սա Ջուղայեցի, նորոգէր զնոյն վանքն սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային, բազում եւ անթիւ ծախիւք եւ մեծաւ աշխատութեամբ. սկիզբն արար եկեղեցւոյն ի հիմանէ մինչեւ ցկատարումն կոփածու վիմօք, այլ եւ զպարիսպն ամենայն եւ զամենայն շինուածսն որք ի նմա, զամենեսեան ի հիմանէ ձեռնարկեալ վերստին նորոգեաց։ Եւ եպիսկոպոսն Շմաւօն եկեալ առ մեծ վարդապետն Յակոբ ծանոյց նմա վասն նշխարացն, եւ ասաց թէ կամիմ խաչ շինել յաղագս իմոյ յիշատակի, եւ անդ հանգուցանել զնշխարն զայն, իսկ վարդապետն ծանոյց եպիսկոպոսին թէ ոչ գոյ հրաման ի կանոնաց՝ դնել զնշխարս սրբոց ի մէջ խաչին, այլ յայլ արկեղ. վասն որոյ կազմեցին վասն նշխարացն զայլ իմն արկղ արծաթեայ աղիւսաձեւ, եւ արարեալ ոսկեզօծ եւ ընդելուզեալ ակամբք պատուականէք, եւ անդ հանգուցին զնշխար սրբոյն Յովհաննու Կարապետին։ Եւ գրեցին ի վերայ պահարանի համառօտ բանիւ զամենեսեան անցուածք պատահմանցս այսոցիկ, եւ եդին ի նոյն վանս սրբոյ Նախավկային ընդ այլ բազմահաւաք սրբութեանցն՝ որք կան անդէն, որք են բարեխօս վասն ամենայն քրիստոնէից, մանաւանդ պահապանք եւ պարծանք աշխարհիս Հայոց, որք կատարեն զամենայն բժշկութիւնս առ ամենայն նեղեալս, որք դիմեն առ նոսա. որովք փառաւորի անուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի օրհնելոյն յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն։