Գիրք պատմութեանց

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՍՆ ՆԱՀԱՏԱԿՈՒԹԵԱՆ ԱՒԵՏԻՍ ԱՆՈՒԱՄԲ ՔՐԻՍՏՈՆԷԻՆ

Այր ոմն ազգաւ Հայ եւ հաւատովն քրիստոնեայ, որում անունն էր Աւետիս, եւ էր յերկրէն Ոստանայ, եւ վասն կարեաց աղքատութեան իւրեանց ամենայն ընտանեօք իւրեանց, ելեալ գնացին յերկիրն Բարմայ, որ այժմ ասի Ախբակ. եւ բնակեցան ի գիւղն Բաբլասան։ Եւ այրս այս Աւետիս վասն մարմնաւոր կարեաց իւրոց յարեցաւ առ քուրդ իշխան ոմն, որում անունն էր Բաքդար աղայ, որ էր իշխան բերդին, որ Լօռիքան կոչեն, եւ եկաց Աւետիս ի սպասաւորութիւն Բաքդար աղայ իշխանին ամս երկուս։

Եւ եղեւ զի ոմանք ի ծառայից Բաքդար աղային, որք էին հաւատով մահմետականք եւ ազգաւ քուրդ, եւ ծառայակիցք Աւետսի, նախանձեալ ընդ նմա, յաւուր միում կացին առաջի Բաքդար աղային ասելով զԱւետսէ, թէ մեք բազում անգամ լուաք ի դմանէ, զի ասէր. «Դառնամ ի քրիստոնէական հաւատոցս՝ եւ լինիմ մահմետական հաւատովե, կարի ճշդիւ լինէին վրէժխնդիրք. եւ ստիպէին զպարոնն դարձուցանել զԱւետիսն ի քրիստոսական հաւատոցն։ Իսկ իշխանն Բաքդար աղայ եհարց յԱւետսէն վասն ճշմարտութեան իրացն, եւ լուաւ պատասխանի, թէ ոչ ուրանամ զքրիստոսական հաւատս իմ, այլ դոքա զուր ասեն ի վերայ իմ զբանդ զայդ։ Վասն որոյ ոչ լուաւ Բաքդար աղայն վկայութեանց իւրոց ծառայիցն, այլ սաստեաց իւրոց ծառայիցն լսել, եւ ներեաց Աւետիսն ասելով. «Թոյլ տուք դմա կեալ ի հաւատս իւրե։ Եւ թէպէտ Բաքդար աղայն սաստեաց չարախօսացն, զի խանգարեսցի բանն, սակայն ոչ խանգարեցաւ, այլ օր յաւուր առաւել ճարակեցաւ բանն մինչեւ եհաս առ մեծ իշխանն Խոսրով փաշայ։

Եւ էր Խոսրով փաշայ եղբայր Եզդիշէր մեծ պարոնին՝ եւ տէր աշխարհին, եւ իշխան ի վերայ Բաքդար աղային, զոր եւ վկայքն չար կալեալ զԱւետիսն տարան առաջի Խոսրով փաշային, որ բնակէր ի բերդին՝ որ կոչի Փիզան, եւ զնոյն վկայութիւն վկայեցին առաջի նորա։ Եհարց Խոսրով փաշայ զԱւետիսն վասն իրացն ճշմարտութեան, եւ նա դաւանեաց զքրիստոսական հաւատն, եւ Խոսրով փաշայ հրամայեաց ունիլ զնա ի կալանս. եւ զկնի աւուրց բերեալ առաջի իւր եհարց զնա, եւ եգիտ հաստատուն ի հաւատս Քրիստոսի, դաւանելով զինքն քրիստոնեայ։ Եւ ասէր ի պատասխանիսն իւր թէ, զիա՞րդ մարթ է ինձ թողուլ զլոյս եւ գնալ զհետ խաւարի, զի Քրիստոս ինքն լոյս է, սոյնպէս եւ հաւատն՝ որ առ ի նա. իսկ առաջնորդն ձեր՝ զոր մարգարէ ասէք, ինքն պատրիչ է եւ խաբեբայ, եւ ամենայն բանք իւր սուտ են։ Այնուհետեւ կամեցան նախ ողոքական բանիւք եւ հնարիւք՝ որսալ զնա. զի ասաց Խոսրով փաշայ. «Տամ քեզ զպարոնութիւն եւ զգիւղ, եւ զդուստր իշխանի, որում եւ դու հաւանիսե, եւ բերեալ զպատուական երիվարն իւր ամենայն ոսկիակազմ սարուքն եւ կացոյց առաջի նորա, եւ ասաց. «Ընդ իս հանապազ պահելով փառաւոր, եւ մեծապատիւ իշխան ունիմ զքեզ եթէ հաւանեսցիս իմոց բանիցե, եւ Աւետիս ոչ հաւանեցաւ։

Ապա կոչեաց Խոսրով փաշայն զառաջնորդս ընդունայն օրինաց իւրեանց, հարցանէր ցնոսա թէ, զիա՞րդ հրամայեն օրէնքն գրոց ձերոց վասն առնս այսորիկ, որոց պատասխանի արարեալ՝ թէ ասացեալ բանքն, որ զդմանէ իրաւասցի, եւ հաստատեսցի վկայիւք, անհնարին է կեալ դմա, եթէ ոչ հաւատովն Մահմետի, եւ կամ թէ անպատճառ մեռանիլ։ Եւ առ այս բան նախկին սուտ վկայքն եկեալ անդէն առաջի նոցա եւս վկայեցին զառաջին սուտ վկայութիւնն իւրեանց, եւ Խոսրով փաշայն բազում անգամ առաջի իւր բերեալ զԱւետիսն եւ զնոյն բանն հրամայեաց նմա, թէ ուրացի՛ր զքրիստոնէական հաւատն քո, եւ ընկալ զմահմետական հաւատն, եւ ես զոր բարիս եւ խոստացեալ եմ առաւելաբար տամ քեզ. եւ Աւետիս ոչ ուրացաւ զքրիստոսական հաւատն իւր։ Իսկ Խոսրով փաշայն իբրեւ ետես թէ Աւետիս պինդ կայ ի հաւատն քրիստոսական, եւ ոչ կամի դառնալ ի նմանէ, վասն որոյ հրամայեաց արձակել ի կապանաց եւ թողուլ ի կամս իւր՝ կեալ հաւատովն Քրիստոսի։ Իսկ կարդացողք օրինացն Մահմետի մօլլայք եւ մուդառիսք ժողովեցան առ Խոսրով փաշայն, եւ ի բանից գրոց իւրեանց խօսէին ընդ նմա թէ, պարտական ես դու բռնութեամբ ածել զնա ի ճշմարիտ հաւատս մեր, եւ թէ ոչ հաւանեսցի սպանանել, եւ Խոսրով փաշայն թօթափելով զօձիսն իւր ասաց. «Անպարտ եմ ես յարենէ առնդ այնմիկ, եւ անմասն յայդմ դատաստանաց, եթէ լսէք բանից իմոց, թողէ՛ք զդա, զի անպարտ է. եւ թէ ոչ թողուք դուք գիտէքե։

Իսկ մօլլայք եւ մուդառիսք ամենեքեան գումարեալք ի վերայ Աւետսին, յափշտակեցին եւ տարան զնա ի մէջ իւրեանց, եւ սկսան զարդարել զնա ազնիւ եւ պատուական հանդերձիւ եւ անուշահամ կերակրօք եւ ըմպելեօք, եւ ախորժ բանիւք զուարճացուցանել զնա, եւ զամենայն խոստացեալն Խոսրով փաշային եւ կրկնակի տալ նմա խոստացան, եւ Աւետիս ոչ դարձաւ ի քրիստոսական հաւատոյն, այնուհետեւ իբրեւ տեսին թէ ոչ դարձաւ Աւետիս, սկսան չարչարել զնա պէս պէս օրինակաւ. եւ մանաւանդ զի ի պարանոցէն մինչեւ ցոտսն զամենայն փափուկ տեղիս մարմնոյն ծակոտեցին ծայրիւ սրոյ, յորոյ մարմինն ոչ մնաց ձեռնաչափ տեղի մի անծակ, յորոյ յարենէն ներկեցաւ ամենայն մարմինն եւ զգեստ անձինն, որ զտեսողաց մարմինսն սոսկացուցանէր։ Իսկ Խոսրով փաշայն միւսանգամ խնդրեաց զԱւետիսն, իբրեւ ածին զնա առաջի նորա, տեսեալ զնա այնպիսի արիւնաթաթաւ մարմնով, սոսկացեալ զարմացաւ, եւ սաստիկ բարկութեամբ մեղադիր եղեւ մօլլայիցն. եւ յայնժամ եւս հրամայեաց թողուլ զԱւետիսն կեալ ի հաւատս իւր, իսկ արիւնարբու մօլլայքն ոչ թողին։ Այլ առեալ տարան ի մէջ մէյդանին արտաքոյ բերդին, եւ անդ եւս բազում անգամ ստիպեցին զնա ասելով. «Ուրացիր զքո հաւատն եւ ընկալ զմեր հաւատն, ապա թէ ոչ հատանեմք զգլուխ քոե. եւ Աւետիս ոչ հաւանեցաւ եւ ոչ ուրացաւ. վասն որոյ սրով հատին զգլուխ երանեալ առն Աւետսի. եւ ի ժամ նահատակութեան իւրոյ Աւետիս զերեսն իւր դէմ ընդ արեւելս ունէր. եւ չարեաց արբանեակ մօլլայքն բռնութեամբ դարձուցանէին զդէմս նորա ի կողմն հարաւոյ, եւ սուրբն ոչ անսաց նոցա, այլ ուղղեաց զդէմս իւր ընդ արեւելս, եւ այնպէս կատարեցաւ ի վերայ քրիստոսական հաւատոյ՝ դաւանելով զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ։

Եւ ի գիշերին յայնմիկ Տէր Քրիստոս փառաւորեաց զվկայսն իւր նշանաւ երկնային լուսոյ, որ էջ ի վերայ նորա, որում եղեն ականատեսք ամենեքեան բնակիչք Փիզանայ բերդին, եւ որք շուրջ զնովաւ էին, այլ եւ ինքն Խոսրով փաշայ՝ որ ի բարձրաւանդակէ տան իւրոյ հայեցեալ տեսանէր զսիւնաձեւ ճառագայթեալ լոյսն ի վերայ նորա. այլ եւ սպանող մօլլայքն. վասն որոյ սպանող մօլլայք փութացեալ բարձին անտի զմարմինն Աւետսին, եւ տարան յայլ իմն տեղի ի տան ուրումն պահեցին մինչեւ լուսացաւ օրն, եւ ապա կոչեցին զեղբայր Աւետսին, որում անունն էր Թաբառուկ, հրամայեցին նմա բառնալ զմարմին Աւետսին եւ տանել թաղել։ Որոյ ժողովեալ արս քրիստոնեայս, քահանայս եւ աշխարհականս՝ բարձեալ զնահատակն տարան ի գիւղն, զոր անուանեն Առակ, եւ անդ հանգուցին զնա ի դիրս տապանին սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք։ Եւ եղեւ կատարումն նահատակութեան երանելի առնս Աւետիս ի թուականութեանս մերում ՌՃԵ. յամսեանն մարտի Ի. ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ օրհնելոյն յաւիտեանս յաւիտենից ամէն։