Այս
վանքին
պատմական
ծագումը
գրելէ
յառաջ
պէտք
է
որ
ծանօթանանք
այն
պատմ
իչին`
որ
գրած
է
անոր
մասին,
եւ
հասկանանք
այն
շարժառիթները,
որոնց
համաձայն
վանքին
հիմնադիրը
մեկնեցաւ
իր
երկրէի
ու
եկաւ
հաստատուիլ
Պաղեստին:
1.
Աբուսահլ
Հայ.
Ս.
Սարգիս
վանքին
ու
եկեղեցիին
վրայ
մեզ
տեղեկանողն
է
Աբուսահլ
Հայ
պատմիչը
(արաբ.
).
ան
ԺԲ.
դարուն
կ՚ապրէր
Եգիպտուի
մէջ.
գրած
է
արաբերէն
լեզուով
պատմութիւն
մը
Եգիպտոսի
եւ
շրջակայից
վանքերուն
ու
եկեղեցիներուն
վրայ.
ինչպէս
նաեւ
Նուպիոյ
եւ
Եթովպիոյ
կողմերը
կը
յիշատակէ,
չմոռանալով
հայկական
վանքերու
եւ
եկեղեցիներու
նկարագրութիւնը.
նոյն
այդ
պատմութեան
ձեռագիրը
զոր
Vanslip
գնած
էր
ԺԷ,
դարուն,
կը
գտոնւի
Փարիզի
Ազգ.
Մատենադարանին
մէջ.
այդ
ձեռագիրը
Աբուսահլ
մահուանէն
երկու
հարիւր
տարի
վերջ
ԺԴ.
դարուն,
ընդօրինակուած
է
Ղպտիի
մը
կողմէն,
եւ
կը
կարծուի
որ
ընդօրինակողը
հեղինակին
վրայ
տեղեկութիւններ
տուած
ըլլայ
ձեռագրին
սկիզբը.
բայց
դժբախտաբար
կը
պասկի
այդ
մասը.
հաւանական
է
որ
հակառակորդ
մը
կտրած
հանած
է
զայն.
արդէն
Evetts`
որ
1895ին
թէ
արտագրած
եւ
թէ
անգլիերէնի
թարգմանած
է
զայն`
դիտած
է
որ
ձեռագրին
առաջին
քսան
երոկւ
էջերը
կը
պակսին:
Ուրիշ
իրողութիւն
մ՚ալ
որ
պէտք
չէ
աչքէ
վրիպեցնել,
այն
է
թէ
վերեւ
յիշուած
ձեռագիրը,
չի
կրնար
ըլլալ
առաջին
բնագրին
հարազատ
օրինակը,
վասն
զի
նոյն
ինքն
ընդօրինակողը
իր
ընդօրինակութեան
վերջը
կը
յայտարարէ
թէ
ուզած
էր
գիրքը
համառօտել
առանց
շեղելու
բնագրէն.
բայց
չէ
կրցած
իր
խոստումը
պահել:
Յայտնի
ըլլալով
որ
Ղպտիները
զանազան
պատճառներով
հաշտ
աչօք
չէին
նայեր
Եգիպտոս
հաստատուած
քրիստոնեաներուն
վրայ,
հաւանական
է
որ
կամ
ընդօրինակողը
եւ
կամ
ուրիշ
մը
համարձակած
է
ջնջել
այն
մասը`
որ
Հայոց
նպաստաւոր
էր:
Ապուսահլ
Հայ
իր
դարուն
կարեւոր
մատենագիր
մ՚էր
եւ
գիտնական
մը.
ան
յարաբերութիւն
կը
մշակէր
պետական
երեւելի
մեծ
անձնաւորութեանց
հետ,
ինչպէս
կ՚երեւի
իր
պատմութեան
ընաթացին:
P.
Alexis
Mallon
իր
մէկ
գիրքին
մէջ
կը
վկայէ
թէ
«մինչեւ
մեր
օրերը
հասած
ղպտի
բանասիրութեան
բոլոր
գործերը
կը
վերաբերին
ԺԴ.
դարերուն
շրջանին:
Այս
շրջանին
Եգիպտոսի
եւ
Եւտիքիոսէն
վերջ,
Աբուսահլ
հայ,
Էլ
Մաքուն,
Իպն
Էլ
Ասսալ,
Իպն
Րահէպ,
Ապուլ
Պարաքաթ:
Այս
թուականը
արաբ
քրիստոնեայ
գրականութեան
յետակէտն
էր»
(Տե'ս
Une
ecole
de
Savants
Egyptiens
au
Moyen
Age,
էջ
110):
Աբուսահլի
պատմածները
շատ
ճիշդ
են,
միայն
թէ
չէ
պահուած
ժամանակագրական
կարգը.
անոր
գիրքը
ունի
տեղագրական
եւ
պատմական
ճոխ
մթերք
մը.
իր
աղբիւրներն
են`
Աբուլ
Հասան
Շաբուշտի
(Ժ-ԺԱ.
դար)
որ
գրած
է
Վանօրէից
անուամբ
գիրք
մը
(Քիթապ
Էլ-Տիարաթ),
Սեւերոս
եպս.,
հեղինակը
Աղեքսանդրիոյ
պատրիարքաց
պատմութեան
(Թ.
դար),
Եւտիքոս,
այլ
անուամբ
Սայիտ
Իպն
Էլ
-
Պատրիկ
(940)
որ
ունի
Տարեգիրք
կոչուած
պատմութիւնը:
Աբւոսահալ
հմուտ
կը
թուի
մահմետական
օրինաց
եւ
պատմութեանց.
ան
աւելի
Ղպտիներուն
մէջ
մեծցած
ու
սնած
ըլլալուն
յարեալ
կ՚երեւի
այս
ազգին:
Աաբագէտները
եւ
բնասէր
արեւելագէտները,
ինչպէս
Գադրմէր
եւ
մանաւանդ
Րենտոյ
ԺԸ.
դարու
սկիզբը
շատ
բանաքաղութիւններ
ըրած
են
այս
պատմիչէս.
եւ
որոնցմէ
օգտուած
է
Հ.
Ղ.
Ալիշան
իր
Ս.
Ներսէս
Շնորհալի
եւ
պաարգայ
իւր
գրքին
խմբագրութեան
հայկական
մասերը
եւ
փոքր
տետրակի
մը
մէջ
ամփոփելով`
1895ին
հրատարակած
է,
որմէ,
եւ
ուրիշ
տեղերէ,
մենք
եւս
օգտուեցանք:
