ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆ ՎԱՆՔԵՐ ԵՒ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ ՍՈՒՐԲ ԵՐԿՐԻՆ ՄԷՋ

Հեղինակ
ԱՂԱՒՆՈՒՆԻ ՄԿՐՏԻՉ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աշխարհագրութիւն  Պատմագրութիւն  
Դիտել
Այս վանքը հիմնած է Աբբայ Թէոդոս Կապադովկիացին, Մար-Սաբային հայրենակիցը. ա'ն ծնած է 423ին: Բեթրայի եպիսկոպոսի Թէոդոր, անոր աշակերտը, իր ուսուցչին Ներբողին մէջ, կը յիշատակէ թէ Թէոդոս ծնած է Կապադովկիոյ Մոգարիոս գիւղին մէջ, որ անծանօթ գիւղ մը ըլլալով` Թէոդոսի շնորհիւ հանրածանօթ եղած է: Ան 451ին եկած է Երուսաղէմ. ժամանակ մը վերջ ընդհանուր վարիչ կարգուած է Գաթիզմայի վանքին, (Տե'ս «Հայոց Ս. Աստուածածնի վանքը Բեթղեհէմի ճանապարհին վրայ», էջ 6-12). 460ին եկած հաստատուած է Մոգերու Այր կոչուած տեղը, եւ հո'ն 476ին հիմնած է վանք մը ընդարձակ հաստատութիւններով. այնպէս որ մինչեւ 400 վանականներ ապաստան գտած են հո'ն. նոյն իսկ Թէոդոսի ժամանակ, վանքը աւելի ընդարձակ շէնքերով եւ ճոխութիւններով պայծառացած էր. հիմնադիրը աւելցուցած էր զանազան արհեստանոցներ` ուր վանականք կ՚զբաղէին իրենց արհեստներով, եւ աղքատանոցներ ուր կը կերակրուէինչքաւորք եւ պանդուխտք: Թէոդոսի օրով, վանքը քաղաքի մը երեւոյթն առած էր. ան բոլոր հաստատութեանց հոգին դարձած էր, եւ որ նշանաւոր հանդիսացաւ նաեւ իր առաքինական առատաձեռնութեամբն: 513-518ի պաղեստինեան սովին, Թէոդոս «հասարակաց գանձանակն» եղած էր, ինչպէս կը գրէ Մետափրաստ, իր կենսագիրը. ան ժողովրդական դէմք մը եղած էր իր դարուն, լաւագոյն յարաբերութիւններ կը մշակէր Մար - Սնբայի, եւ այլոց հետ. 529 Յունուար 11ին վախճանեցաւ, գրեթէ հարիւր տարեկան, ժողովրդական բացառիկ յուղարկաւորութեամբ իր մարմինը ամփոփուեցաւ Մոգերու Քարայրին մէջ: Իր հիմնարոկւթեան տարեդարձի յիշատակը սովորութիւն դարձաւ տօնել Մայիս 6ին եւ Դեկտ. 2ին, համաձայն Երուսաղէմի ծիսարանին:
       Արեւելցի դէմք մըն էր Թէոդոս, եւ ան իր վանքին մէջ մասնաւոր սէր ցոյց կու տար Արեւելքէն եկող բոլոր իր հայրենակիցներուն: Իր ժամանակակից կենսագիրը` Սկիւթուպոլսեցին կը յիշէ թէ Թէոդոս իր վանքին մէջ հիմնած էր արեւելեան վանականց համար ուրոյն եկեղեցիներ` ուր իրենց լեզուաւ կը կատարէին սաղմոսերգութիւն եւ պատարագ: Այս վանականաց մէջ մեծ թիւ մը կը կազմէին Հայերը, որ ունէին իերնց յատուկ եկեղեցին: ԲԱյց այս առթիւ պէտք է յիշել թէ Ս. Տեղեաց մէջ արեւելեան վանականց յատուկ այդ կանոնական սովորութիւնը կը յիշատակուի նոյն իսկ Յերոնիմոսի (331-420) օրով. վերջինոյս ԾԷ. նամակին մէջ, կըկարդանք հետեւեալը. «Ի՞նչ պիտի ըսենք Հայաստանի, Պարսկաստանի, Հնդկաստանի, Եթովպիոյ, Պոնտոսի եւ Կապադովկիոյ վանականներով ճոխացեալ երկիրներու մասին. ասոնք կը հաւաստարին Եգիպտոսի, Խորին Ասորւոց, Միջագեիտքի բոլոր այն միայնկեաց խումբերուն որ Արեւելքէն ղրկուած են, եւ անոնք են որ մեզ կ՚ընծայեն ամէն առաքինութեանց տեսակները. լեզուն տարբեր է, բայց բարեպաշտութիւնը նոյնն է. որքան ազգեր կան աշխարհի մէջ, գրեթէ նոյնքան խումբեր` որ կը սաղմոսեն յԵրուսաղէմ: Այս քաղաքին մէջ այնքան աղօթքի տեղեր կան որ մէկ օր չի վաւեր անոնց այցելութիւն տալու համար. (Տե'ս F. Lagrange, Letters choisies de S. Jerome, էջ 160): Յերոնիմոսի այս չքնաղ տողերը կարելի է կարեւոր յիշատակարան մը նկատել հայկական ծիսարանի կազմութեան եւ Ս. Գրոց, գոնէ Սաղմոսաց, հայ թարգմանութեան նախնականութեան, Ե. դարէն յառաջ. մի եւ նոյն ժամանակ անհերքելի ապացոյց մը թէ Թէոդոսի վանքին եւ Ս. Տեղեաց մէջ հայ լեզուաւ սաղմոսերգութեան եւ պաշտամունքի թոյլտուութիւնը շարունակութիւնն էր նախընթաց տարիներուն կանոնական սովորութեանց:
       Միջանկեալ այս կէտը փակելով` շարունակենք Թէոդոսի վանքին պատմական մասը: Նոյն վանքը 614ին, Պարից արշաւանաց ժամանակ, չանք կարծեր որ զերծ մնացած էր Մոտեստոս, որ Երուսաղէմի աթոռին տեղապահ կարգուեցաւ եւ անոր վիճակուեցաւ կործանուած եկեղեցիները վերաշինել: Բնական էր որ Մոտեստոս ամենէն աւելի պիտի անդրադառնար իր վանքին վերանորոգութեան: 808ին Commemoratorium de Casis Dei խորագրով գրուած յիշատակարան մը կը վկայէ թէ այս թուականին, Թէոդոսի վանքին մէջ կ՚ապրէին 70 վանականներ. կը նկարագրէ Սարակինոսաց գործած աւերները. իսկ 809 եւ 813ին, Թէոփանէս պատմիչին համաձայն, նոյն վանքը ամբողջական աւերակ դարձած էր, կրօնաւորներէն մոանք փախած են Կիպրոս, այլք Կ. Պոլիս, ուր Միքայէլ կայսրը լաւ ընդունելութիւն ըրած է անոնց: Այս թուականէն յետոյ մասամբ մը կը նորոգուի վանքը եւ կը սկսի կրօնաւորական կեանքը. այնպէս որ մինչեւ ԺԲ - ԺԳ դապ այցելող յոյն եւ լատին ուղեգիրներ կանգուն կը գտնեն վանքը. եւ ԺԵ. ին ան դարձեալ աւերեալ վիճակ մկ ունեցած է (Տե'ս Revue de l'Orient Chretien. 1900, էջ 286-289): Այս կործանումներու մէջ անվնաս կը մնայ միայն Մոգերու Քարայրը, որ եկեղեցիի վերածուած է, յատակը մոզայիք, պատերուն մէջ ագուոցւած են Աբբայ Թէոդոսի եւ ուրիշներուն տապանաքարերը, առանց արձանագրութեան, ինչպէս մենք ալ տեսանք. հոն թաղուած են նաեւ ուրիշ բարեպաշտ կանանց հետ Թէոդոսի մայրը եւ Մար - Սաբայի մայրը:
       Թէոդոսի վանքին մէջ ապրող նշանաւոր վանականները կը ներկայացնենք հոս, Յովհաննէս Մոսքոսի Մարգ հոգւոր գիրքէն քաղելով եւ իւրաքանչիւրին քով նշանակելով գիրքին ա'յն գլուխները` ուր կը կարդացուին անոնց անունները.
       Ղեւոնդիոս Աբբա (C)
       Կոնովն Կիլիկեցի (IV)
       Թէոտուղոս, ծերր ղօրական մը` որ մենակեաց կ՚ըլլայ (XXIII)
       Գէորգ Վանական, առաջնորդ Թէոդոսի վանքին (XCII)
       Գէորգ Կապադովկացի (XCII)
       Յուլիանոս Աբբայ եպս. Բոստրայի (XCIV) ց
       Ստեբանոս Մովաբացի (XCVII)
       Յովհաննէս Անապատական (XCVII)
       Հովիւ Եղիա (XIX)
       Պետրոս Մենակեաց Պոնտացի (C)
       Պօղոս Աբբայ Հռովմայեցի (CI)
       Սոփրոնիոս Աբբա Սոփեստէս (CII)
       Աբբայ Սքոլաստիկոս (CII)
       Կիւրիւկոս կամ Կիրակոս Աբբայ (CII)
       Ստրատիքիոս Աբբայ, առաջ. Թէոդոսի վանքին (CIII)
       Թէոտոսիոս Եպս. Կաբիտուղիատոսի (CIV)
       Նոնոս Աբբայ (CIV)
       Գրիգորիոս Աբբայ, առաջ. Թէոդոսի վանքին (CIX)