Պատմութիւն

Այլ թագաւորն զաւուրսն զորս եկաց ի Սալքորայ, քանզի երիս բերդս իւրեանց դաստակերտօքն խնդրէր ի Գէորգէ, զոր Գուրգենայ տարեալ էր ի բաժնէն Կիւրապաղատին անիրաւաբար, առաքէր առ նմա դեսպանս, եւ քաղցրական բանիւք գրէր առ նա, թէ Զոր քո չէ հայրենի ժառանգութիւն՝ թո՛ղ, եւ կա՛ց խաղաղութեամբ ի քո բաժնիդ, եւ մի՛ խափան առնէր իմ ճանապարհին որ ի Պարսիկս։ Այլ նա ոչ առնու յանձն. յետոյ առաքէ զԶաքարիա՝ զոր յառաջ սակաւ մի յիշեցաք, զեպիսկոպոսն Վաղարշուկերտոյ. որոյ երթեալ եւ հաւանական բանիւք պատրեալ զԳէորգի, որում յանձն առնու, եւ գրէ առ թագաւորն տալ զոր խնդրէրն. որոյ առեալ զգիրն դարձաւ ուրախութեամբ։

Եւ եկեալ օրագնաց մի ճանապարհ, ի յիջեւանսն՝ յոր օթեւանս առնլոց էր, փութանակի հասին զկնի նորա սուրհանդակք ի խնդիր գրոյն, քանզի զղջացաւ անմիտն. եւ առեալ դարձան անդրէն։ Իսկ նա երթեալ հանդիպի թագաւորին, եւ պատմէ զեղեալսն. ապա հարցանէ թագաւորն վասն զօրացն, եւ վասն կազմ լինելոյ նոցա ի պատերազմական հանդէսս։ Պատասխանի տուեալ Զաքարիայն ասէ, թէ Բազում զօրս ունի որպէս ոչ այլ ոք, եւ հզօրս զօրութեամբ եւ պատրաստ առ ի պատերազմել։ Զոր լուեալ թագաւորին, ի բարկութիւն շարժեալ ասէ, թէ Եւ դու յապստամբիցն ես եկեալ, ահ արկանես ինձ։ Եւ հրամայէ խաղացուցանել զնա ի Կոստանդնուպօլիս, ասելով. Ե՛րթ դադարեա անդ, մինչեւ ես փախստական ՚ի քեզ եկից։ Եւ հրամայէ տարողացն հատանել զլեզու նորա։ Որոյ երթեալ ոչ եւս դարձաւ ի տեղի իւր. այլ մնաց ի նոյն մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ։

Յետ այսորիկ թողեալ թագաւորին զբանակետղ իջեւանին Սալքորայ, խաղայ զօրօքն յառաջին տեղւոջն որ կոչի Շղփայ։ Զոր իմացեալ Ափխազին, մինչդեռ չեւ էին բանակեալ եւ պատնշաւ ամրացեալ, խորամանկի այսպիսի օրինակաւ։ Գլխաւոր զոմն յիւրոց եպիսկոպոսացն դեսպան առաքէ եւ ինքն զկնի դեսպանին զօրօքն զհետ ընթանայ՝ որպէս թէ յանպատրաստից ի վերայ հասեալ՝ զարհուրանօք զնոսա ի փախուստ դարձուցանիցեն։ Որք ելեալ սթափ ձիով՝ այր զընկեր յառաջէր ոչ պատերազմի օրինակաւ, այլ որպէս թէ յառ յապուռ. որպէս ի հնումն յաւուրսն Յովրամայ՝ Մովաբացիքն ի վերայ Իսրայէլի եկեալ հարան ի սուր դառնութեան, նոյնպէս եւ սոցա հանդիպեցաւ։ Վասն զի յանդգնաբար հասեալ ի վերայ երիվարացն, ի զօրութենէ պակասեալ՝ վասն ծանրութեանն եւ վասն երկաթակուռ զինուցն, եւ վասն արագ եւ յերկար ընթացիցն, որք առժամայն անաշխատ ի մէջ առեալ զնոսա զօրացն Հոռոմոց, կոտորեցին անթիւ բազմութիւն։ Իսկ մնացեալքն թագաւորաւն իւրեանց փախստական եղեալ՝ անկան ի յամուրն Ափխազաց. որոց զհետ երթեալ զօրացն՝ կոտորեցին մինչեւ ի մուտս արեւուն։ Ապա հրամայէ թագաւորն զգլուխ սպանելոցն ի մի վայր հաւաքել, եւ առ մի մի բերողացն տալ մի մի դահեկան. որք խոյզ արկեալ ընդ ամենայն սահմանսն՝ զանկելոցն զգլուխսն առաջի թագաւորին ի մի վայր հաւաքէին. զոր հրամայէ ի վերայ ճանապարհին կոյտս դնել ի զարմանս եւ յերկիւղ տեսողացն։

Յետ այսորիկ իբրեւ ետես Գէորգի զինքն անկեալ յամենայն յուսոյ, ապա աղաչէ զթագաւորն գալ ի խաղաղութիւն։ Զոր լուեալ գթացաւ ի նա, եւ գրէ հրովարտակ առ նա օրինակ զայս. Մի՛ կարծէր, ասէ, թէ յաղթեցի քեզ, աւելի ինչ խնդրեմ ի քէն՝ քան զոր յառաջն. այլ տո՛ւր զիմ հայրենիքն՝ զոր Կիւրապաղատն ինձ տուեալ է, տո՛ւր զքո որդիդ ինձ պատանդ. եւ այլ ընդ իս եւ ընդ քեզ խաղաղութիւն է։ Որում հաւանեալ յանձն առնու. եւ թագաւորին իշխանս ի վերայ գաւառին կացուցեալ, բաժանեն տուն առ տուն եւ գիւղ առ գիւղ եւ ագարակ առ ագարակ, որպէս յառաջինսն լեալ էր։ Եւ թագաւորին Վասլի առեալ զպատանդսն՝ եւ խոստանայ զկնի երից ամաց դարձուցանել. եւ ինքն խաղացեալ զօրօքն պատի զՀայովք, եւ իջանէ բանակի յընդարձակ դաշտն Հերայ. եւ հրամայէ զօրացն կոտորել զծառատունկս քաղաքին։ Իսկ որ քաղաքին իշխանն էր, աղաչէր հարկօք պաշտել զթագաւորն եւ կալ նմա ի հնազանդութիւն։

Եւ մինչեւ նա յայս խորհրդի էր, քանզի ամենայն աշխարհն Պարսից առ հասարակ զարհուրանօք պաշարեալ կային յերկիւղի, եւ խնդրէին հնարս փրկութեան, յանկարծակի խտացան ամպովք երկինք եւ յորդութիւնք անձրեւաց յերկիր հեղան. եւ զկնի այնր շնչեաց հիւսիսային կծու հողմ, եւ դարձոյց զանձրեւն ի կարկուտ եւ ի ձիւն եւ ի սառն, եւ թանձրամած իջիւք ծածկեաց զերեսս երկրին. քանզի եւ ժամանակն իսկ ձեռնատու էր այնմ, զի քաջ ի ձմերոց հասեալ էր։ Եւ երկարեալ յորդութեան ձեանն, եւ խստութեան սառնամանեացն, ջոկք ձիոցն եւ ջորեացն ընդարմացեալ ոչ կարացին շարժել։ Իսկ հետեւակքն՝ ի զօրացն՝ ի դառնութենէ սառնամանեացն ծայրք ոտիցն եւ ծայրք ձեռացն իբրեւ ի հրոյ կիզեալք, հատեալք անկանէին. եւ վրանացն լարքն եւ ցիցքն ընդ երկիր կապեալ ի սաստկութենէ դառնութեան արկածիցն՝ անշարժ մնացին։ Եւ այս որպէս ինձ թուի հատուցումն նոցա անողորմ սրոյն, զոր նոքա ի վերայ քրիստոնէիցն ածին. այլ թէպէտ նոքա վասն մեղացն մատնեցան, որ սոցա պարտ էր ողորմել, որպէս եւ ցԲաբելացին ասէր Աստուած. «Ես մատնեցի զժողովուրդ իմ ի ձեռս քո. եւ դու ոչ արարեր ի վերայ նորա ողորմութիւնե <Ես. Խ Է 6>։ Վասն այնորիկ դառն սառնամանեօք տանջեցան, ոչ ի բարձր լերինս, այլ ի խորագոյն դաշտս եւ ի կարի ջերմինս՝ ի տեսիլ թշնամեացն իւրեանց. որպէս առ Մովսէսիւ Եգիպտոս հարաւ կարկտիւ եւ եղեմամբ, որ չէր ըստ բնութեան երկրին. ուստի բարբարոսքն ծանեան յայտնապէս, եթէ ձեռն ամեանակալին պատերազմի ընդ նոսա։ Եւ ի լինել այսորիկ այսպէս, որք ուժով եւ զօրութեամբ մնացին՝ ելեալ յերիվարսն թագաւորաւն հանդերձ, իբր ի թշնամեաց հալածեալք ի սառնամանեացն՝ ոչինչ փոյթ առնելով ընչից, անցանէին ի գաւառն Արծրունեաց։ Զոր տեսեալ քաղաքին, յանկարծակի գրոհ տուեալ ի դուրս ելանէին, եւ մեծաւ խնդութեամբ դիմեալ ի վերայ, լցան աւարաւ ի ձիոց եւ ի ջորեաց եւ ի վրանից եւ յայլ կազմածէ, զոր նոքա չկարացին պէտ առնել, այլ ի ցրտոյն վարանսն էին։ Իսկ թագաւորն նախատեալ յաւարառուացն՝ ծանեաւ յայտնապէս թէ ձեռն տեառն մատնեաց զՎիրս ի ձեռս նորա, որպէս ի գիրս թագաւորութեանն գրեալ է. «Ոչ, ասէ, իւրով զօրութեամբ զօրանայ հզօրն, այլ տէր տկարացուցանէ զհակառակորդնե <Ա Թագ. Բ 9>։ Ապա շարժեալ թագաւորն զօրօքն՝ անցանէ ընդ բազում օթեւանօք, երթեալ հասանէ ի քաղաքն իւր ի Կոստանդնուպօլիս. եւ կացեալ ամս երիս, արձակէ բազում պարգեւօք զորդի Ափխազին, եւ ինքն զմահու ցաւ ջերանի։

Բայց քանզի Կոստանդին նորին հարազատն եւ թագակիցն ի Նիկիացւոց գաւառին էր, զոր հրամայէ թագաւորն խնդրակս առաքել, որպէս զի փութով առ նա հասցէ։ Իսկ որք հրամանատարքն էին՝ բանիւք հաւանութիւն տային, բայց թագուցանէին առ ինքեանս զհրամանս թագաւորին. քանզի ոչ կամէին եթէ Կոստանդին թագաւորեսցէ։ Զոր յեւտ բազում հրամայական բանից ծանուցեալ ինքնակալին զխորամանկութիւն նոցա, հրամայէ սպասաւորացն՝ եթէ Ձի ածէք ինձ. եւ յարուցեալ ի մահճացն նստաւ ի վերայ ձիոյն, եւ ելեալ արտաքս ի պալատէն ի տեսիլ քաղաքին. զոր տեսեալ բազմաց՝ յերկիւղէն ի խաւարչտին տունս երթեալ սուզանէին։ Ապա խնդրակքն ելեալ զԿոստանդին փութապէս անդր հասուցանէին, զոր տեսեալ թագաւորին՝ եդ զթագ թագաւորութեանն ի գլուխ նորա եւ հաստատեաց զնա թագաւոր, եւ պատուէր ետ նմա՝ որպէս Դաւիթ Սողոմովնի, զխռովիչս թագաւորութեանն, եւ զայնոսիկ որ ոչ կամէին զթագաւորելն նորա ի վերայ իւրեանց, ոչ պահել կենդանի. բայց ոչ որպէս Դաւիթ, թէ Պատճառաւ որսասջիր։ Եւ ինքն առեալ զոտս ի մահիճս իւր՝ պակասեաց, եւ զկնի երկու աւուր բարձաւ ի միջոյ. որ թագաւորեաց ամս յիսուն։ Բայց եւ ի մահուան նորա նշան իմն սքանչելեաց ցուցաւ յերկնից, ի ժամու երեկոյին՝ յորում նա զհոգին փչեաց, վերին եթերն հերձեալ հրոյ փայլակն յանկարծակի ի դուրս անկեալ. զոր առհասարակ ամենեցուն տեսեալ, զմահ թագաւորին, ասեն, գուշակէ։