Պատմութիւն

Դանիէլ յիւրում մարգարէութեանն՝ զոր ետես, որոյ գլուխն ոսկի էր, եւ թիկունքն եւ ձեռքն արծաթի, իսկ մէջքն եւ կողքն պղնձի, սոքա անցեալ են. իսկ սրունքն եւ ոտքն երկաթի խառնեալ ընդ խեցի, որ է Հոռոմոց թագաւորութիւնն. զի ոչ ըստ ազգի վարի, որպէս եւ այլ ազգաց թագաւոր եւ որդի թագաւորի։ Որ ի հարց եւ ի հաւուց ունի զիշխանութիունն՝ այն երկաթն է. իսկ եկամուտն՝ որ չէ ի թագաւորական տոհմէ՝ այն խեցին է։ Եւ այս յոլովակի լինի առ նոսա, որպէս եւ այժմ իսկ տեսանեմք յառաջի կացեալ թագաւորս։ Սա ոչ ի թագաւորական տոհմէ, եւ ոչ որդի թագաւորի, եւ ոչ իշխանութեամբ յերեւելի սպայից. այլ այր մի աննշան ի պալատին պաշտօնէից, յոր տրփացեալ թագուհւոյն պոռնկական մոլեգին ախտիւն, ի պատճառս նորա ջրահեղձոյց արար զարն իւր որ եւ ի սպանողաց մի զսա ասեն լինել։ Իսկ զկնի սատանայական գործոյն ի գլուխ ելանելոյ, հրամայէ թագուհին զգլխաւորս քաղաքին կոչել առ ինքն։ Եւ ցուցանէ զթագաւորն վախճանեալ՝ յանկարծամահ զնա համբաւելով. եւ ապա հուպ ընդ հուպ զՄիխաիլս զայս յառաջ ածեալ թագաւորեցուցանէ՝ այր իւր առնելով, որոյ գործս յայտնի եղեւ ամենեցուն։ Սա քանզի բազում ազգականս ունէր եւ եղբարս, զգլխաւորագոյն իշխանութիւնն ետ ի ձեռս նոցա։ Զմի յեղբարցն առնէ մագիստրոս, եւ տայ զԹէսաղոնիկն ի ձեռս նորա, եւ հաւատայ ի նա զհոգս Բուլղարացն եւ արեւմտական կողմանցն. եւ զմինն անուանէ դեմեսլիկոս, եւ առաքէ ի մեծն Անտիոք զՏաճկաստանի եւ զհարաւային կողման զհոգսն յանձն առնելով նմա։ Իսկ զերրորդն յեղբարցն՝ որ էր այր ներքինի եւ աբեղայ, որում անուն կոչիւր օռթանօռօս, կացուցանէ զնա ի թագաւորական քաղաքն Կոստանդնուպօլիս՝ առնելով զնա սինկլիտոս, զամենայն հոգս եւ զիրաւունս պալատին տալով ի ձեռս նորա։

Եւ ինքն քանզի չարապէս հարաւ ի դիւէ, մինչեւ յեկեղեցիս եւ ի հանգիստս սրբոցն ընթանայր. բայց ոչ գիտեմ եթէ վրէժխնդրութիւն էր այս Ռոմանոսին մահուն՝ որ անիրաւապէս մեռաւ, եթէ ի բնէ ունէր զդիւահարութիւնն։ Բայց ասեն եւ այլ պատճառս, եթէ վասն զի չէր անգ նմա թագաւորութիւնն, վասն որոյ երթեալ ի քաղաքն Թեսաղոնիկեցւոց առ կին մի կախարդ, որպէս ի հինսն առ Բարսղիւ՝ երիտասարդին պատմին գործք ի ձեռն կախարդին, տուեալ զինքն ի ծառայութիւն հօրն ամենայն չարեաց։ Որ ի ձեռն պոռնկական դիւին ջեռեալ թագուհւոյն՝ առ զնա եւ կացոյց զնա թագաւոր ի վերայ աշխարհաց։ Իսկ յետ գործոյն ի գլուխ ելանելոյ, ըստ օրինի թագաւորաց յեկեղեցիս ի հարկէ երթեալ ի տօնս տէրունականս, ոչ կարացեալ համբերել չար դիւին, ի յիւրմէ ապստամբ զնա կարծելով։ Եւ զայս այնու հաւատարմացուցանեն՝ որ ասեն, զի յաճախ թագաւորն ի Թեսաղոնիկն կայր, զոր կարծէին առ կախարդին լինել։ Այլ թէպէտ այսպէս, թէպէտ այնպէս, սակայն մինչ ի վախճանն ոչ հեռացաւ ի նմանէ այսն որ լլկէր զնա։

Ի սորա թագաւորութեանն եղեւ մեծ կոտորած զօրացն Հոռոմոց՝ ի բերդաքաղաքն որ կոչի Բերկրի, որ է ի վիճակի Արծրունեաց աշխարհին, զոր վաղնջուց յափշտակեալ էր Պարսից՝ հանդերձ իւրովք դաստակերտօքն, եւ ունէին ընդ ձեռամբ։ Յորոյ վերայ եկեալ Կաւասիլաս ոմն՝ որ Վասպուրականի գաւառապետն էր՝ բազում զօրու, էառ զքաղաքն եւ կացոյց գունդս հեծելոց պահապան քաղաքին։ Յայնժամ այլ ոմն փոխանորդեաց զիշխանութիւն նորա, եւ առեալ զայլ զզօրսն երթեալ դադարեաց հեռագոյն ի տեղւոջ ուրեք որ կոչի Արծակ, վասն առատութեան դարմանին եւ այլ պիտոյից հեծելոց։ Իսկ տէր քաղաքին, որում անուն կոչիւր Խտրիկ, ի բերդին արգելական եղեալ՝ ազդ առնէ առ գլխաւորս Պարսից աշխարհին։ Որք յանկարծակի ձայն տուեալ միմեանց՝ ի մի վայր ժողովեցան, եւ հասեալ ի վերայ քաղաքին պաշարեցին զնա պատնիշաւ։ Իսկ զօրքն Հոռոմոց յանառակ գործոց եւ ի գինւոյ թմբրեալ, ոչ կարացին զգուշանալ անձանց։ Այլ եւ պահապանն Իսրայէլի զերծ ի նոցանէ զօգնականութիւն իւր. յորոց վերայ սուր եդեալ կոտորեցին արս իբրեւ քսան եւ չորս հազար։ Եւ այս եղեւ ո՛չ վասն արդարութեանն Պարսից, այլ վասն անօրէնութեան մերոց զօրացն, որք հարան ի սուր դառնութեան ըստ տեառն բանի, եթէ «Զչարսն չարաւ կորուսցէե <Մատթ. ԻԱ 41>։ Իսկ զօրքն որ յԱրծակ՝ ոչ ժամանեցին նոցա յօգնականութիւն։ Եւ առեալ զօրացն Պարսից զկապուտ եւ զաւար սպանելոցն՝ չոգան յաշխարհն իւրեանց։ Բայց ի ճանապարհին, քանզի ունէին բազում կալանաւորս, հրամայէ Խտրիկն յիջեւանին ըստ անձին փորել զերկիր, եւ զկապեալսն զենուլ ի վերայ փորուածին՝ մինչեւ լի իսկ լինել, եւ մտեալ լուացաւ արեամբ սպանելոցն առ ի հանգուցանել զայրուցս սրտին։

Իսկ ի գալ երկրորդ ամին, դարձեալ ա՛յլ զօրք առաքեցան ի թագաւորէն, որք եկեալ մեքենայս եւ մանգղիոնս եդեալ, սկսան փլուզանել զպարիսպ ամրոցին։ Եւ տեսեալ որք ի բերդին էին՝ թէ ոչ գոյ նոցա հնարս ապրանաց, քանզի եւ բազումք իսկ մեռան ի նոցանէ, աղաչեցին զզօրագլուխսն՝ զի արձակեսցեն զնոսա առանց վնասու յաշխարհն իւրեանց եւ ինքեանք կալցեն զամուրն եւ զդաստակերտս նորա։ Որք իբրեւ լուանն՝ արարին որպէս եւ ուսանն. եւ յայնմ օրէ եւ առ յապայ բարձաւ տէրութիւնն Պարսից ի տեղւոջէ անտի։

Ի սորա ի սկզբան թագաւորութեանն՝ խաւարեցաւ արեգակն յամսեանն Արաց, յաւուրն ուրբաթու ի դառնալ աւուրն, էր եւ թուականիս մերոյ չորեքհարիւր ութսուն եւ երկու ամ։ Զոր տեսեալ բազումք ի գիտնոց, կարծեցին գոլ ծնունդն Նեռինն զօրն զայն, եւ կամ մեծամեծ չարեաց գուշակս։ Որ եւ եղեւ իսկ յաւուրս մեր, յորս պատմութիւն բանիս առաջնորդեալ տանի զմեզ, զոր տեսաք աչօք մերովք զաստուածասաստ հարուածսն, եւ զնորանշան պատուհասն որ եհաս ի վերայ տանս Հայոց վասն մեղաց մերոց։ Նաեւ յառաջ ժամանակաւ ա՛յլ իմն մեծ նշան երեւեցաւ, որ յոյժ հիացումն բերէր տեսողացն. որ նման էր նշանացն վերջին աւերածին Երուսաղեմի, զորմէ սպառնալով Փրկիչն ասէր, թէ «Եղիցին աւուրքն այնոքիկ նեղութեանց՝ որպիսիք ոչ եղեն ի ներքոյ երկնից ի սկզբանէ արարածոց, եւ մի՛ այլ լիցիե <Մատթ. ԺԳ 19>. փոխանակ զի ի տէրն եւ յարարիչն իւրեանց կատաղեցան՝ մարդ կարծելով զնա։ Այր մի Անանիաս անուն ի մէջ քաղաքին Երուսաղեմի կացեալ՝ բարձրաձայն աղաղակաւ ողբս առեալ ասէր. Վա¯յ Երուսաղէմ, վա¯յ քաղաք արեան. հասին աւուրք վրէժխնդրութեան քո, եւ որ այլն եւս, զոր մեծն Եւսեբիոս յեկեղեցական պատմութիւնս նշանակէ։ Նոյնպէս եւ աստ ի մերում ժամանակիս, նմին նման այր մի անծանօթ ամենեցունց, անոք, անուրեք, յարեւելից կողմանէ ելեալ, ընդ Ապահունեաց եւ ընդ Հարքայ գաւառն անցեալ, ի Մանանաղի իջեալ եւ յԵկեղեաց անդառնալի գնացիւք, զայսոսիկ ի բերան առեալ ասէր անդադար ի տուէ եւ ի գիշերի. Եղո¯ւկ զիս, եղո¯ւկ զիս, բարձր բարբառով, եւ այլ ինչ աւելի չասէր ինչ։ Եւ թէ ոք հարցանէր թէ Ուստի՞ կամ յորմէ՛ գաւառէ ես, կամ վասն է՞ր ասես զայդ, չտայր ինչ պատասխանի. այլ հանապազ զնոյնն ասէր եւ յասելոյն ոչ դադարէր։ Զոր տեսեալ անմիտ մարդիկ՝ իմացան անկեալ ի մտաց, բայց իմաստունքն ասէին. Այդ եղուկդ ամենայն երկրի լինելոց է։ Արդ այս աստանօր զկայ առցէ բանս. այլ մեք ի կարգ պատմութեանս դարձցուք յառաջ ասացեալ թագաւորս։

Սա զքեռորդին իւր կեսար անուանէ. եւ կեցեալ ի թագաւորութեանն ամս եօթն եւ ամիսս ութ, հիւանդացեալ զքուն մահու ջերանի։ Իսկ թագուհւոյն զկեսարն՝ յորդեգիրս իւր արարեալ, թագաւորեցուցանէ ի տեղի առն իւրոյ. այլ նա փոխանակ շնորհ առնելոյ նմա վասն բարեացն՝ զոր արար նմա թագուհին, խորհեցաւ ազգականօք իւրովք ի հեռաբնակ կղզիս յաքսորս առաքել զթագուհին, որպէս զի սեփհական իւրեանց լիցի իշխանութիւնն, զոր եւ արարին իսկ։ Իսկ քոյր թագուհւոյն՝ որում անուն ճանաչիւր Թէոդոռայ, կոչէ զգլխաւորս քաղաքին եւ ծանուցանէ նոցա զեղեալսն։ Որք իբրեւ լուան՝ ձայն տուեալ արեւմտական զօրուն՝ առ ինքեանս հաւաքեցին։ Եւ բռնութեամբ ի վերայ հասեալ, խնդրէին թէ ցո՛յց մեզ զմեր ծիրանափառ թագուհին, որ ի հարց եւ ի հաւուց ունի զժառանգութիւն թագաւորութեանդ. քանզի բազմաց կարծիւր թէ մեռեալ իսկ է։ Իսկ նա իբրեւ ետես զբռնութիւն եւ զմիաբանութիւն նոցա, յերկիւղի լեալ՝ փութապէս դարձուցանել հրամայեաց յաքսորեացն զթագուհին։ Զոր իբրեւ ետես Թէոդոռայ զքոյրն իւր, իսկոյն հրաման տայ ունել զթագաւորն իւրեանց ազգականօքն եւ որք նոցա մտերիմքն էին։ Իսկ թագաւորն փախստական եղեալ՝ կամէր յաւագ եկեղեցին մտանել՝ եւ ընդ սեղանովն թագչել եւ այնու ապրիլ։ Բայց ոչ կարաց ժամանել. քանզի հետամուտքն փութով հասեալ եւ կալեալ դարձուցին, եւ յանսուրբ տեղւոջ յերկիր ընկեցեալ խաւարեցուցին զլուսարանս նորա, եւ որ դեմեսլիկոսն կոչիւր եւ զայլոց բազմաց. եւ հրամայէ զտունս նոցա յաւար, յաւեր, յապականութիւն դարձուցանել։ Յորս շարժեալ քաղաքն առ հասարակ, բազում աւարառութիւնս արարին. եւ զմեծամեծ եւ զգեղեցիկ ապարանս մինչեւ ի հիմունս քակեալ՝ յապականութիւն դարձուցին։ Եւ այնքան ծանրացաւ խռովական ամբոխն յաւարառութիւնս խանձեալ, մինչ զի զպարիսպն պալատին խրամատեալ՝ բազում գանձս ի թագաւորական գանձուցն արտաքս պեղեցին. զոր հազիւ կարացին դադարեցուցանել զամբոխն գլխաւորքն քաղաքին, արեգակն օգնական լինելով նոցա՝ զծայրս արեւուն յինքն ժողովելով։

Իսկ թագաւորն որ երեկ յոսկի աթոռն նստեալ՝ հրաման տայր տիեզերաց, այսօր խաւարեալ ի լուսոյ՝ նստի յաթոռ նանրութեան եւ նախատանաց. եւ որ կարծէին ծովու եւ ցամաքի տիրել յաւիտենից, ի միում վայրկենի եւ զանձանց եւս կորուսին զփրկութիւն։ Եւ եղեն արդարեւ ըստ մարգարէին, որպէս խոտ տանեաց, որ մինչչեւ ի բուռն եկեալ էր՝ չորացաւ. յորմէ ոչ լցաւ բուռն հնձողին եւ ո՛չ լցան գիրկք բարձողացն զորայն. նաեւ բարեբանութիւն անցաւորացն ո՛չ կաթեաց ի լսելիս <Սաղմ. ՃԻԸ 6>։ Այսոքիկ են առօրեայ պատմութիւնք կեսարուն, որ թագաւորեաց ամիսս վեց։