1.
Սիսուան
կամ
Կիլիկիա.
Դիրք.
Սահմանք
Յետին
’
ի
մեծամեծ
բաժինս
Փոքուն
Ասիոյ
դասակարգեալ
է
յառաջնոց
աշխարհագրաց
`
հին
աշխարհն
ԿԻԼԻԿԻԱ
եւ
նորն
ինձ
ՍԻՍՈՒԱՆ,
գերազանցեալն
բնաւից
ըստ
անզուգական
դրիցն
`
’
ի
կցուրդս
երկոցուն
մասանց
հնոյ
հողագնտի
եւ
ոչ
հեռի
յերրորդէն,
եւ
ըստ
լծակցութեան
զանազան
մեծատեսիլ
կերպարանաց
երկրին,
հարթութեան
դաշտաց
’
ի
միջակին,
խոժոռութեան
բարձրաբերձ
լերանց
մանեկաձեւ
պատելոց
զոլորտիւքն
`
զհիւսիսեաւ
արեւմտից
ընդ
արեւելս,
եւ
ծիածաւալ
գրկածութեամբ
բազմահերձ
ալեաց
ծովուն
մեծի
`
ճահողապէս
Մէջերկրեայ
կոչեցելոյ.
որոյ
արեւելագոյն
տեղի
տատանման
է
քունճն
գոգացեալ
’
ի
միջոցի
երկրին
Ասորւոց
եւ
Ասիոյ
Փոքու,
խորանիստ
ծոցն
Իսսիկեան
անուանեալ
’
ի
հնումն,
Ալեքսանդրեդդայ
յայժմուս,
’
ի
միջին
դարս
Ծոց
եւ
Ծով
Հայոց:
Յանքոյթ
եւ
’
ի
վայելուչ
գոգոյ
այտի
`
եզերք
հայացեալ
աշխարհին
Կիլիկիոյ
`
ձգէին
ընդ
արեւմուտս
`
մինչեւ
’
ի
միւս
եւ
յընդարձակ
Ծոց
Պամփիւլիոյ,
իբրեւ
ընդ
250
մղոն
ուղղագիծ
`
առ
Սատալիա
քաղաքաւ,
ցոր
վայր
եհաս
հզօրագոյն
ձեռն
մերազնեայ
իշխողի
`
Լեւոնի
թա
գաւորի,
թէպէտեւ
ոչ
բաւեցին
յաջորդք
նորին
ունել
մինչեւ
իսպառ
զգեղեցիկ
աղեղնաձեւ
ցա
մաքն
այն,
այլ
գէթ
զկէս
մասնն
արեւելեան
`
զհարաւագոյն
կէտ
համօրէն
Փոքուն
Ասիոյ,
որ
է
առ
Անամօռ
հրուանդանաւ
[1]:
Իբրեւ
հինգերորդ
մասն
բուն
արեւելեան
ծովափանց
Մի
ջերկ
րա
կանին
վիճակեցաւ
Հայոց,
’
ի
բնութենէ
իսկ
այնպէս
իմն
սահմանեալ.
քանզի
Ամանոսեան
լերինք
պարսպեն
զանձուկ
զայն
ծովակողմն,
յարեւելից
հիւսիսոյ
ձգելով
ընդ
արեւմուտս
հարաւոյ,
եւ
յանգեալ
առ
Հռոսիկեան
հրուանդանաւն,
զոր
Արաբացիք
կոչեցին
Ռաս-էլ-Խանզիր
(
Խոզի
-
գլուխ
),
ըստ
որոց
եւ
մերքս
`
Ռասխանձիր:
Արեւելեան
հիւսիսային
սահմանք
իշխանութեանն
եւ
երկրիս
Հայոց
`
քան
զայլսն
փո
փո
խուկք
եղեն,
քանզի
երբեմն,
յաւուրս
Հեթմոյ
Ա,
տարածեալ
հասանէին
մինչ
գրեաթէ
յափունս
Եփրատայ,
առ
Հռոմկլայիւ,
այլ
յաճախ
ոչ
անդրագոյն
քան
զգետահովիտ
Ջահանայ,
եւ
ոչ
’
ի
բաւանդակն
սորին.
քանզի
առանձինն
աշխարհ
կամ
նահանգ
էր
Ջահան,
որ
եւ
Մարաշ
կամ
Գերմանիկէ,
դուն
ուրեք
ըստ
մասին
անկեալ
’
ի
բուռն
Ռուբինեանց:
Աստուստ
դառնալով
յարեւմուտս,
բնական
սահմանք
կողմանց
հիւսիսոյ
եւ
արեւմտից
`
ակն
յանդիման
կանգնեալ
կան
երկայնաշար
կամարաձեւ
գօտիք
Տաւրոսական
լերանց,
զարդիս
’
ի
հասարակի
կամ
մեծագոյն
մասամբ
Պուլղար
տաղը
կոչեցեալք,
որք
նոյնպէս
եւ
’
ի
հնումն
սահմանք
համարէին
Կիլիկիոյ.
թէպէտ
ձգեցաւ
երբեմն
ձեռն
իշխողաց
մերոց
եւ
յայնկոյս
լերանցն
`
’
ի
վերին
անձուկ
հովիտս
Սարոսի
եւ
Ջահանայ,
ուրանօր
եւ
հռչակեալն
յայժմուս
Զէյթուն
վիճակ:
Ոչ
զսա
միայն
`
այլ
եւ
զոր
ընդ
արեւելս
նորին
են
վիճակք
ցԵփրատ
գետ
`
այժմեան
սովորութիւն
մերայոց
ախորժէ
’
ի
Կիլիկիայս
համարել.
իցէ
այսպէս
ըստ
եկեղե
ցա
կան
տեսութեան,
ընդ
Սսոյ
կաթողիկոսին
գոլով
իրաւամբք,
այլ
ոչ
ըստ
իշխանութեան
տեարց
Սիսուանայ:
Յեղափոխեցան
եւ
արեւմտեան
սահմանք
երկրի
սոցա,
զոր
դի
պո
ղագոյն
է
փակել
նոքիմք
Պուլղար
լերամբք՝
մինչեւ
’
ի
ծովեզրն,
ուր
սկիզբն
կամ
աւարտ
նոցին:
Բայց
եւ
առ
հինսն
վէճ
էր
զայսր
կողման
սահմանաց
Կիլիկիոյ.
ոմանց
ընդ
մէջ
Կոռիկոսի
եւ
Սելեւկիոյ
հատանելով,
այլոց
ձգելով
յԱնամօռն
հրուանդան,
եւ
կիսոց
անդրագոյնս
`
ցԿոռակեսիոն,
այժմեանս
Ալայա.
յորմէ
ցԴրունս
Ասորւոց
ընդ
արեւելս
կամ
ցեզր
Հայոց
Ծոցոյն
`
իբր
200
մղոնք
են
ուղղագիծ:
Սեփականք
Հայկականիս
Կիլիկիոյ
համարէին
ոչ
սակաւ
ժամանակս
`
եւ
մասունք
աշխարհաց
Իսաւրիոյ
եւ
Լիկայոնիոյ.
որպէս,
Տիանա
(
Գիլիսէ
-
հիսար
),
Նիկտէ
եւ
Առակլի
կամ
Կիւպիստռա,
մինչեւ
’
ի
Լարանտա
(
Գարաման
),
զոր
եւ
յուսով
նուաճման
`
կանխէր
երբեմն
Մեծն
Լեւոն
խոստանալ
’
ի
պարգեւ
Խաչակիր
ասպետաց
դաշնակցաց
իւրոց:
Վկայէ
վասն
սորա
զուգակիցն
իւր
մեծութեամբ
`
ըստ
այլ
շնորհաց
`
Լամբրունացին
Ներսէս,
թէ
«
Ընդարձակեաց
զՀայաստանեայս
`
թագաւորի
Լեւոնի
ձեռն,
որ
’
ի
Կիւլիկեայս
եւ
Ասորւոց
գաւառացն
տիրէ,
եւ
…
կարողացաւ
Երկրորդ
Կապադովկիոյ
`
յորում
մայրաքաղաք
Տիանայ
»:
Սա
ինքն
դարձեալ
Ներսէս
տասն
ամաւ
յառաջ
`
յայլում
յիշատակարանի
`
գրէր
վասն
Լեւոնի,
թէ
«
Ի
սոյն
ժամանակս
էր
իշխող
Կիլիկիայ
եւ
Սաւրիոյ
եւ
Լերանց
սոցին
»:
Շատասցի
այսքանս
’
ի
յայտնել
թէ
ա
'
յլ
սահմանք
էին
հնոյն
եւ
այլ
մերոյս
Կիլիկոյ:
[1]
Ապուլֆէտա
արաբ
աշխարհագիր
’
ի
սկիզբն
ԺԴ
դարու՝
զծովային
սահմանս
Հայոց
գրէ
ընդ
մէջ
Աղեքսանդրեկի
եւ
Կոռիկոսի։