Սիսուան

1. Սիսուան կամ Կիլիկիա. Դիրք. Սահմանք

Յետին ’ ի մեծամեծ բաժինս Փոքուն Ասիոյ դասակարգեալ է յառաջնոց աշխարհագրաց ` հին աշխարհն ԿԻԼԻԿԻԱ եւ նորն ինձ ՍԻՍՈՒԱՆ, գերազանցեալն բնաւից ըստ անզուգական դրիցն ` ’ ի կցուրդս երկոցուն մասանց հնոյ հողագնտի եւ ոչ հեռի յերրորդէն, եւ ըստ լծակցութեան զանազան մեծատեսիլ կերպարանաց երկրին, հարթութեան դաշտաց ’ ի միջակին, խոժոռութեան բարձրաբերձ լերանց մանեկաձեւ պատելոց զոլորտիւքն ` զհիւսիսեաւ արեւմտից ընդ արեւելս, եւ ծիածաւալ գրկածութեամբ բազմահերձ ալեաց ծովուն մեծի ` ճահողապէս Մէջերկրեայ կոչեցելոյ. որոյ արեւելագոյն տեղի տատանման է քունճն գոգացեալ ’ ի միջոցի երկրին Ասորւոց եւ Ասիոյ Փոքու, խորանիստ ծոցն Իսսիկեան անուանեալ ’ ի հնումն, Ալեքսանդրեդդայ յայժմուս, ’ ի միջին դարս Ծոց եւ Ծով Հայոց: Յանքոյթ եւ ’ ի վայելուչ գոգոյ այտի ` եզերք հայացեալ աշխարհին Կիլիկիոյ ` ձգէին ընդ արեւմուտս ` մինչեւ ’ ի միւս եւ յընդարձակ Ծոց Պամփիւլիոյ, իբրեւ ընդ 250 մղոն ուղղագիծ ` առ Սատալիա քաղաքաւ, ցոր վայր եհաս հզօրագոյն ձեռն մերազնեայ իշխողի ` Լեւոնի թա ­ գաւորի, թէպէտեւ ոչ բաւեցին յաջորդք նորին ունել մինչեւ իսպառ զգեղեցիկ աղեղնաձեւ ցա ­ մաքն այն, այլ գէթ զկէս մասնն արեւելեան ` զհարաւագոյն կէտ համօրէն Փոքուն Ասիոյ, որ է առ Անամօռ հրուանդանաւ [1]: Իբրեւ հինգերորդ մասն բուն արեւելեան ծովափանց Մի ­ ջերկ ­ րա ­ կանին վիճակեցաւ Հայոց, ’ ի բնութենէ իսկ այնպէս իմն սահմանեալ. քանզի Ամանոսեան լերինք պարսպեն զանձուկ զայն ծովակողմն, յարեւելից հիւսիսոյ ձգելով ընդ արեւմուտս հարաւոյ, եւ յանգեալ առ Հռոսիկեան հրուանդանաւն, զոր Արաբացիք կոչեցին Ռաս-էլ-Խանզիր ( Խոզի - գլուխ ), ըստ որոց եւ մերքս ` Ռասխանձիր:

Արեւելեան հիւսիսային սահմանք իշխանութեանն եւ երկրիս Հայոց ` քան զայլսն փո ­ փո ­ խուկք եղեն, քանզի երբեմն, յաւուրս Հեթմոյ Ա, տարածեալ հասանէին մինչ գրեաթէ յափունս Եփրատայ, առ Հռոմկլայիւ, այլ յաճախ ոչ անդրագոյն քան զգետահովիտ Ջահանայ, եւ ոչ ’ ի բաւանդակն սորին. քանզի առանձինն աշխարհ կամ նահանգ էր Ջահան, որ եւ Մարաշ կամ Գերմանիկէ, դուն ուրեք ըստ մասին անկեալ ’ ի բուռն Ռուբինեանց: Աստուստ դառնալով յարեւմուտս, բնական սահմանք կողմանց հիւսիսոյ եւ արեւմտից ` ակն յանդիման կանգնեալ կան երկայնաշար կամարաձեւ գօտիք Տաւրոսական լերանց, զարդիս ’ ի հասարակի կամ մեծագոյն մասամբ Պուլղար տաղը կոչեցեալք, որք նոյնպէս եւ ’ ի հնումն սահմանք համարէին Կիլիկիոյ. թէպէտ ձգեցաւ երբեմն ձեռն իշխողաց մերոց եւ յայնկոյս լերանցն ` ’ ի վերին անձուկ հովիտս Սարոսի եւ Ջահանայ, ուրանօր եւ հռչակեալն յայժմուս Զէյթուն վիճակ: Ոչ զսա միայն ` այլ եւ զոր ընդ արեւելս նորին են վիճակք ցԵփրատ գետ ` այժմեան սովորութիւն մերայոց ախորժէ ’ ի Կիլիկիայս համարել. իցէ այսպէս ըստ եկեղե ­ ցա ­ կան տեսութեան, ընդ Սսոյ կաթողիկոսին գոլով իրաւամբք, այլ ոչ ըստ իշխանութեան տեարց Սիսուանայ: Յեղափոխեցան եւ արեւմտեան սահմանք երկրի սոցա, զոր դի ­ պո ­ ղագոյն է փակել նոքիմք Պուլղար լերամբք՝ մինչեւ ’ ի ծովեզրն, ուր սկիզբն կամ աւարտ նոցին: Բայց եւ առ հինսն վէճ էր զայսր կողման սահմանաց Կիլիկիոյ. ոմանց ընդ մէջ Կոռիկոսի եւ Սելեւկիոյ հատանելով, այլոց ձգելով յԱնամօռն հրուանդան, եւ կիսոց անդրագոյնս ` ցԿոռակեսիոն, այժմեանս Ալայա. յորմէ ցԴրունս Ասորւոց ընդ արեւելս կամ ցեզր Հայոց Ծոցոյն ` իբր 200 մղոնք են ուղղագիծ: Սեփականք Հայկականիս Կիլիկիոյ համարէին ոչ սակաւ ժամանակս ` եւ մասունք աշխարհաց Իսաւրիոյ եւ Լիկայոնիոյ. որպէս, Տիանա ( Գիլիսէ - հիսար ), Նիկտէ եւ Առակլի կամ Կիւպիստռա, մինչեւ ’ ի Լարանտա ( Գարաման ), զոր եւ յուսով նուաճման ` կանխէր երբեմն Մեծն Լեւոն խոստանալ ’ ի պարգեւ Խաչակիր ասպետաց դաշնակցաց իւրոց: Վկայէ վասն սորա զուգակիցն իւր մեծութեամբ ` ըստ այլ շնորհաց ` Լամբրունացին Ներսէս, թէ « Ընդարձակեաց զՀայաստանեայս ` թագաւորի Լեւոնի ձեռն, որ ’ ի Կիւլիկեայս եւ Ասորւոց գաւառացն տիրէ, եւ … կարողացաւ Երկրորդ Կապադովկիոյ ` յորում մայրաքաղաք Տիանայ »: Սա ինքն դարձեալ Ներսէս տասն ամաւ յառաջ ` յայլում յիշատակարանի ` գրէր վասն Լեւոնի, թէ « Ի սոյն ժամանակս էր իշխող Կիլիկիայ եւ Սաւրիոյ եւ Լերանց սոցին »: Շատասցի այսքանս ’ ի յայտնել թէ ա ' յլ սահմանք էին հնոյն եւ այլ մերոյս Կիլիկոյ:

[1]             Ապուլֆէտա արաբ աշխարհագիր ’ ի սկիզբն ԺԴ դարու՝ զծովային սահմանս Հայոց գրէ ընդ մէջ Աղեքսանդրեկի եւ Կոռիկոսի։