Սիսուան

2. Լերինք եւ կապանք

Ի վաղուց եւ յանյիշատակ ժամանակաց ` ըստ բնութեանն երկակի դիմօք եւ անուամբք ծանուցաւ երկիրն Կիլիկիոյ, Դաշտային եւ Քարուտ. առաջինն ` հարաւային արեւելեան մասն է երկրին. երկրորդն ` արեւմտեանն ` հովիտ Կալիւկադնոս գետոյ կամ Սելեւկիոյ: Սա ` թէպէտ չէ յոյժ բարձրաբերձ հանգոյն հիւսիսային լեռնավայրին, այլ անհարթ առապար ’ ի հասարակի, վասն որոյ եւ այնպէս իսկ կոչեցաւ, Τραχι ̃ α կամ Τραχιω̃τις ըստ Յունաց, Cilicia Trachea ըստ Լատինաց. եւ բազումս ունի լերինս եւ բլուրս անջատս, այլ եւ պարակից գօտի մի քսան մղոնաւ կամ թէ եւս նուազ տարակաց ’ ի ծովեզերէն, ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից ձգեալ ընդ հարաւ արեւելից, ’ ի հանդիպոյն Կոռակեսիոնի մինչեւ մերձ յԱնամուռն հրուանդան, ըստ ոմանց Իմբարոս կոչեցեալ ’ ի հնումն (Imbarus). ըստ որոց եւ հուպ ’ ի ծովեզրն ամբառնայ քարաբլուրն Կրակ (Κράγος), եւ հանդէպ նմին ` զուգակիցն Անտիկրակ [1] (Αντικράγος), ընդ մէջ Սելենտեայ եւ Քարադրոսի ( Գարատան ): Յելից կուսէ Իմբարոսի խնդրելի է Անդրիկոսն նախնեաց (Andricus mons), եւ յելից հիւսիսոյ ` Արիմակտոս, առ համանուն գետով, եւ այլք ոչ նշանաւոր լերինք մինչեւ ’ ի գետն Սելեւկիոյ. յորոյ յահեկէ ` որ է յարեւելից ` առասպելախառն լեառն Արիմայ, զոր տեսցուք եւ յետոյ ’ ի տեղագրութեանն: Աստի եւ անդր ընդ արեւելս մինչեւ ’ ի սահմանս գաւառին Տարսոնի ` բարձրաւանդակս նուազունս ունի երկիրն, որ տակաւ զիջանի ’ ի Դաշտագետինն:

Այլ բուն եւ հարստագոյն բարձունք Կիլիկիոյ ` են գերահռչակ Լերինք Տաւրոսի. որոց եւ պերճագոյն մասն բոլորեալ կարակնէ զհիւսիսային սահմանս աշխարհին, գոգջիր զա ­ րեւելեանն. քանզի երկարաձիգս այս եւ մեծ գօտի լերանց, ( զոր մարթ իսկ է սեփականել բովանդակ աշխարհիս Հայաստանեայց, ըստ ճահողակի կոչման Մխիթարայ Գոշի, Տաւրոս ’ի Միջահայս ), սկզբնաւորեալ յափանց Լիւկիոյ ` յարեւմտից հարաւոյ խաղայ ընդ արեւելս հիւսիսոյ, անջրպետելով զՓռիւգիա ’ ի Պամփիւլիոյ, եւ ընդ սա [2] եւ ընդ Իսաւրիա անցեալ ` բա ­ ժանէ զԿիլիկիա ’ ի Կապպադովկիոյ, բազուկ մի երկար ձգեալ ընդ արեւելս հիւսիսոյ ’ ի Փոքր Հայս ` մինչեւ ’ ի սահմանս Պոնտոսի, որ կոչի Անտիտաւրոս. եւ ոստ մի եւս ոչ կարի եր ­ կար ` այլ անընդհատ ` յարեւելս կոյս Ծոցոյն Հայոց. այն է հռչակեալն Ամանոս, ընդ մէջ արեւելեան Կիլիկիոյ եւ Ասորւոց: Իսկ բուն իրան Տաւրոսական լերանց ընդ մէջ երկոցուն բազ ­ կացս կամ հատուածոց ` ուղղագոյն խաղայ յարեւելս, ընդ Ջահան աշխարհ եւ ընդ Գ Հայս, եւ կտրեալ յԵփրատայ ` ընդ Դ Հայք ( որ ’ ի Մեծ Հայս ), ընդ Աղձնիս, Կորճայս եւ Մոկս մինչեւ ’ ի Վասպուրական, կամ յելս սահմանաց Հայոց, ուր եւ դադարէ բնիկ Տաւրոսի կոչումն. թէպէտ եւ հատ ընդ հատ ձգին լերինքն անդրագոյն եւս ’ ի Պարսկաստան, եւ մինչեւ ’ ի Հնդիկս: Ոչ յայս հեռաւոր աշխարհս միայն գոն հարթագոյն միջոցք, այլ եւ ’ ի մերումս իսկ յայսմ աշխարհի, ուստի կուռ եւ կարկառոյտ ամբառնան իբրեւ միջին իրանք զանգուածոյն, ոչ իսպառ միապաղաղք որպէս զԿովկաս եւ զԱլպեայս, այլ անցս տալով գետոց օժան ­ դակացն Սարոսի եւ Ջահանայ, որպէս թէ յուժեղագոյն ծննդոց բնութեան յաղթահարեալք. այլ ընդ նոսին բանան եւ անցս գնացից մարդկան ` որ կամիցին յԱսորւոց կողմանէ երթալ յարեւմտագոյն Ասիա, կամ աստուստ յարեւելս. այնոքիկ են Կապանքն եւ հռչակաւոր Դրունք Կիլիկիոյ, Հայոց եւ Ասորւոց, զորոց եւ յետ սակաւուց լիցին բանք:

Թէպէտ ոչ միով նոր անուամբ կոչին լերինքս, որպէս ’ ի հնումն ` Տաւրոս, ձգեալք իբրեւ ընդ 200 մղոն յերկայնութիւն, այլ երեք գլխաւոր գօտիք համարին նոցին. Ա. Պուլղար տաղը, որ եւ արեւմտեան եւ թանձրագոյն մասն է բնալերանց ` ընդ մէջ Լարանտայ եւ Առակլեայ ’ ի հիւսիսոյ, եւ գաւառին Տարսոնի ` ’ ի հարաւոյ, եւ կոչի այսպէս յանուն Բուլղարաց այսր վտարելոց յերկրէ իւրեանց, ’ ի ձեռն կայսերաց Բիւզանդիոյ. Բ. յարեւմտից հարաւոյ սոցին ` Տիւմպէլէկ տաղ ( Թմբուկ լ. 7000), եւ անդր քան զայն Կիւկլիւք, Կէօք տաղ, Սումաք, եւ այլն, մինչեւ ’ ի հովիտս Սելեւկիոյ. Գ. Ալլահ տաղ կամ Ալա տաղ, ձգեալ ընդ մէջ Տիանեայ եւ Նիկտէի ` յարեւմտից, եւ Սարոս գետոյ յարեւելից. բարձրագոյն լեառն ’ ի սմա ճանաչի Ապիշքար (Apisch-Kar): Գլխաւորն այն եւ միջին լեռնագօտի Պուլղարայ ` ոչ միայն բարձրագոյն է քան զայլս, այլ եւ միախուռն ողնայարեալ ամբառնայ ’ ի վերոյ քան զբարձրատափ երկիրն եւ զերկուստեք լերինսն ` այլ եւս 2000', համակ քարակարկառ միատարր պարսպաձեւ, ամենեւին անբոյս անարօտ, ահեղ իմն կերպարանաւ. յարեւելակողմն բացագոյն ունելով միայն զ Քօշան լեռնանցս յ ’9400' բարձու, եւ եւս բացագոյն ’ ի Մտ. առ Կէյիք-թէփէ ( Եղնասար ) լերամբ սուղ ինչ լայնագոյն անցս ` որ տանի յԱռակլի: Խութք եւ կատարք նորին առանձնակ անուամբ ` սկսեալ ’ ի յետին յիշեալ լեռնէդ ( Կէյիք - թէփէ 10, 000) են մի ըստ միոջէ ` յարեւմտից յարեւելս ձգելով մահկաձեւ, Գարկա տաղլարը ( Ագռաւասար լերինք ) 9000 ՛, այսպէս կոչեցեալք վասն յոլովութեան ագռաւուց ’ ի նոսին բունելոց. Ուզունկի? տաղլար 9000', յոյժ ապառաժ եւ սեպ. Պայմագ, 10000', բրգաձեւ, խոնարհեալ ’ ի Հր., Ճօյսին ? (Dschoisin) 10000', սրակատար սեպացեալ ’ ի Հս. զիջեալ տարածեալ ընդ Ել. եւ Հր. սմա կից է բարձրագոյնն ծանուցեալ սար համօրէն կիլիկիական Տաւրոսի ` Մէտտէսիզ ` 11000 ՛, բրգաձեւ եռակողմն. հիւսիսակողմէն ` 2000' ստորեւ գագաթանն ` պարսպաձեւ կերպանայ. — Չօպանգույու ( Հովուաց հոր ) 10800', ցցուեալ ընդ Հս., Արփալըգ, 10800', սեպացեալ ընդ Հս., լայնատարած ’ ի Հր. կոյս. — Թէօքէ քէօփրիւ, 10500', զիջեալ ընդ Մ. ուր ընդ սա եւ ընդ Քօշան ` 10000', են վերոյիշեալ լեռնանցքն. լայնանիստ է եւ Քօշան ստորիջեալ ’ ի հովիտ Կուսկութայ գետոյ, սպիտակ գաճաքարուտ: Յելից սորա ձգեալ ընդ Հր. երկայնանիստ Րիւզկեար տաղ ( Հողմոյ լ. ) յ ’9000 ոտից խոնարհի ց ’7000', եւ աւարտէ զլեռնապարն ` յարեւելից կողմանէ։ — Այս միատարր պարսպաձեւ բար ­ ձունք են վերջին կամ երրորդ գահաւանդք լերանցս Կիլիկիոյ, ամենեւին մերկք եւ ապալերկք, ’ ի ստորոտսն ունելով ձիւնակոյտս, իսկ ’ ի վերագոյն քան զ ’10000 ՛ վայրս ` յաւերժական սառամանիս: Յ ’9000' բարձրութեան ` տակաւին տեւէ ձիւն ցյուլիս եւ օգոստոս ամիս. անտի ց ’6000' է միջին գահաւանդն, յորմէ սկսանի բուսաբերութիւն, նախ ’ ի խորշս եւ ’ ի զերծ տեղիս քարաժեռից, եւ ապա ըստ ստորիջմանն ` տակաւ բարգաւաճելով յոյժ հարուստ եւ ծաղկաւէտ երեւի: Ի 6000 ոտից եւ ’ ի վայր ց ’3000 է առաջին գահաւանդն, որ եւ անտառավայր. այլ մինչեւ ’ ի 5500 ՛ հասունանայ եւ գարի։ — Այս առաջին գահաւանդ ( միջոց 3500-6000' բարձրա ­ ւանդակի ) անտառասահման, հնգեքումք քամակօք կամ ողնայարօք ձգելովք ’ ի ստորոտից միջին գահաւանդին ընդ հարաւ, տրոհի ’ ի լեռնահովիտս ընդլայնեալս տակաւ ըստ իջիցն ’ ի դաշտակողմն, 1500-2000' բարձամբք յերեսաց լեռնահովտացն. հոծեալ հարուստ մայրեօք իբրեւ չորից ժամուց ճանապարհի թանձրութեամբ: Առաջին քամակն ` սկսանելով յարեւմտից, անջրպետէ զառաջին վտակս Կիւդնոսի. անդ է Գարագափու ( Սեաւ դուռն ) կոչեցեալ կածան ` յ ’8200' բարձու: Երկրորդն ` յելից առաջնոյն ’ ի միջի Քափուճիկ չէրէ ? եւ Աղաճ-քիսէ վտակաց, յորում Իւչ-թէփէ 10000' բարձր, ’ ի հարաւոյ եւ կից ստորոտից բարձուն Մէտտէսիզի. ’ ի ստորեւ ` Քէչի պէլի ( Այծամէջք ) համետաձեւ պարարտարօտ, 8600'. Գար-կէօլիւ ( Ձիւնալիճ ), զի են ’ ի գագաթանն մանր լճակք, 8800'. Պաշ օլուգ 8200', բրգաձեւ. Տէվէ-թէփէ 7100-6500', խոտաւէտ, յարեւմտից կալով Կապարահատիցն, եւ ’ ի հարաւոյ ունելով զլեռնակն Ինէկ - թէփէ։ — Երրորդ քամակ է ընդ մէջ Աղաճ - քիսէ եւ այլոյ օժանդակի ` որ ’ ի սկզբան կոչի Մէնէվշէ սու, եւ ակունքն են յ 8200. ընդ մէջ սորա եւ Քէչիպէլի լերին ամբառնայ Պուզ գայա ( Սառնասար ), 8300', քանզի յաւերժական սառամանիք են ’ ի սահմանս նորին, եւ ճանապարհ որ իջուցանէ ’ ի կապարահատսն Կիւլէկ մաղարտ կոչեցեալս, առ որով Չիտէմ կէօլի լճակ, 7300', եւ ’ ի ստորեւ Էրճէ-կէտիկ, 5500', դալարաւէտ սար։ — Ընդ մէջ գետակիս եւ Կուսկութայ գետոյ օժանդակի ` է չորրորդ քամակն կտրեալ ’ ի նմին գետոյ. ’ ի վերնակողմանն ապառաժուտն Տէլիկ գայա ( Ծակքար ) 9500', Դաշ օլուգ 8100', բրգաձեւ մեկնարկ սար, Չայըր կէտիկ, 8450', առ որով անցանէ լեռնուղին, յելից միւսոյ եւս անցից Գարլը պօղազ կոչեցելոյ ’ ի 6250' բարձու։ — Հինգերորդ քամակն է ընդ մէջ Կուսկութայ եւ Սարոս գետոյ, ’ ի հարաւոյ Հողմոց անուանեալ լերանց, զնստագոյն քան զայլսն, ոչ ունելով նշանաւոր ինչ բարձունս: Ի սպառուածոյ առաջնոյս այսր գահաւանդի ցդաշտաբերանն ` երկոտասան ժամուց ճանապարհ է, անտի մինչեւ զծովեզրն ` հինգ ժամուց:

Ի հիւսիսոյ մեծի Կիլիկեան լեռնապարուս ` իբրեւ զուգահեռական նմին ձգի փոքր պար մի լերանց ` ոչ միայար. որոց արեւմտեանն կոչի Էօքիւզ-կէտիկ ( Եզնանցք ) 9000', միջինն ` Գզըլթէփէ 8500', զի կարմրագոյն եւ թխագոյն երեւի երկաթային մասամբք եւ հրաբղխեայ կազմութեամբ. արեւելագոյնն է լեռնավայր Պուլղար - մաղարա բովուց, 8400': Ի միջոցի կրկին լեռնապարուցս ` տարածանի հարաւային հովիտ Էլխօճա գետոյ ` քաջ խոտաւէտ եւ ծառաւէտ։ — Յայնկոյս Սարոսի կամ օժանդակի նորուն Քօրքուն գետոյ ` ամբառնայ երկայնանիստ բարձր լեառն Ագտաղ, 3000' ’ ի վերոյ քան զլեռնահովիտն. ’ ի Հր. նորին եւ յԵլ. Դրանցն Կիլիկիոյ ձգին Հաջին լերինք, յորոց ’ ի միում բարձր գագաթան կառուցեալ կայ Անաշա բերդ, յոր անուն եւ լեառնն կոչի:

Այս միջավայր համօրէն լերանցս ` յորում են գերահռչակ Դրունքն Կիլիկիոյ ` որ է ըստ մերայոց Կապանն Կուկլկայ, թուփ արժանապէս կոչելի ըստ հնագունից եւս մերայոց, յորոց մի եւ Ս. Ներսէս Լամբրունեցի [3], Գահ Կիլիկիոյ, ուրանօր եւ խիտ առ խիտ գուշակին ’ ի հնումն եղեալ պահակք եւ բերդք եւ աշտարակք, զոր օրինակ եւ յայժմուս են ինչ ինչ նշանաւորք, որպէս տեսցի ’ ի յետագայդ. եւ զդիրս նոցին ակն յանդիման արասցէ տեղացոյց պատկերն Բարձանց եւ Բուսոց, ըստ աջողագոյն քննութեան եւ գծագրութեան Քոչի բուսաբանի Աւստրիացւոց:

Եւ զի այսքան խուռն լերինք եւ հովիտք ` բաւղաձեւ իմն գործեն զվայրսն, հարկ էր ոչ ընդ մի միայն տեղի եւ ընդ մեծ դուռն ( Կիլիկիոյ ) հուն ճանապարհի խնդրել, այլ ընդ այլ եւ այլ կողմանս. եւ զայս նշանակեն արդ Թուրքք պէսպէս կոչմամբք անցատեղեաց, Գափու, տէրպէնտ, պէլ, պօղազ, օլուգ եւ կէտիգ. այսպիսիք են, զատ ’ ի վերոյիշեցելոցն, Գարա-գափու յարեւմտակողմն հարաւոյ, որ տանի ’ ի Տանձուտ ? (Tensyt) եւ ’ ի Գանձէ դղեակ. Դաշ օլուգ եւ Գարլը պօղազ ` ’ ի միջակողմն, Չայըր կէտիգ ոչ հեռի ’ ի նոցանէ. Էրճէ? կէտիգ ընդ մէջ մեծի պահակին եւ Կիւլէկ մաղարայ բովուց. Էլմալը օլուգ ’ ի հովտին Կուսկութայ. Չաթալ օլուգ ’ ի սահմանս Կուկլկայ. Տէկիրմէն պօղազ եւ Քէօփրիւ տէրպէնտ ’ ի հովտին Գըրգկէչիտի. հանդերձ այլովք ` որք հետեւակագնացից մենաւորաց կամ տուարածից միայն են անցանելիք: Փոքր մի լայնագոյն քան զսոսա է Գարա-քէսմէզ? պօղազ, կածան ընդ մէջ Պուլղար եւ Տիւմպէլէկ լերանց, որ ընդ հովիտն անուանեալ ( Բամբակաձոր ) Բամպուկք տէրէսի ` իջուցանէ ’ ի դաշտն Տարսոնի: Են եւ յայնմ կուսէ լերանցն, այն է յարեւմտից, նման սոցին լեռնանցք, որպէս Գարասէքիզ պօղազ որ հանէ ’ ի Լարանտա. եւ միւս ’ ի հարաւոյ նորին ընդ մէջ նախայիշեալ Եղնասար եւ Ագռաւասար լերանց, որ հանէ ’ ի կողմն Առակլեայ, եւ թուի ինձ կոչեցեալն ’ ի մերոյ պատմչէ Փող Եկեղեցեաց: Նոյն պատմիչ ` Կապան Պոտանդոյ կոչէ եւ զանցսն ` որ իբր 10 կամ 12 մղոնաւ միայն կշիռ ’ ի հիւսիսոյ կայ մեծի Կապանին Կուկլկայ ( Կիւլէկ պօղազ ), յոր եւ հանէ ընդ հարաւ. իսկ ընդ արեւմուտս խաղացեալ ` ըստ ընթացից Չագըտ գետոյ օժանդակի Սարոսի ` անցանէ ընդ Տաւրոս եւ հանէ ’ ի սահմանս Իկոնիոնի։ — Յարեւելից հարաւոյ սորին սակաւուք ’ ի բացէ են նեղուցք Պէլէմէտէք պօղազի կոչեցեալ. եւ ուղղակի եւս ընդ հարաւ ` մերձագոյն ’ ի մեծ կապանն քան ’ ի Պոտանդոյն ` կիրճն Թէքիզ կոչեցեալ։ — Հնագոյն ’ ի պատմչաց մերոց յիշողաց կապանիցս, Սեբիոս, «Նեղուց մտին Կիլիկիոյ» կոչէ, զոր հնագոյնքն Հելլէնք եւ Հոռոմք Դրունս Կիլիկիոյ կամ Տաւրոսի կոչէին: Այլք ` այլով եւս օրինակաւ ` հանգոյն արեւելեայց ` փող կոչեն զանձկագոյն ` թերեւս եւ զկարճագոյն անցս. որպէս վերոյիշեալդ Եկեղեցեացն, եւ Փողն Մոլեւոնի [4]. իսկ երկարագոյնքն ` Խողովակ ( օլուգ ), որպէս կոչէ արքունի Պատմիչ մեր ` խողովակ տեղի մի մերձ ’ ի Մանիօն, ’ ի սահմանս Լարանտայ: Եւ զի խոտորկտուր եւ բազմաշրջան լինին ոմանք ’ ի կածանիցն ` ճահողակի ռամկօրէն Անցմնցուկ կոչին. որպէս ասէ Մաղաքիա ժամանակագիր, ընդ այսպիսի անցս եկեալ Իսմայելացւոց ’ ի Սիս ` յամի 1373, եւ ’ ի դէպ է համարել զայն անուանեալն ’ ի Մագրիզի պատմչէ [5] Տէրպէնտի-Սիս: Նոյն պատմիչ արաբացի յիշէ եւ այլ կածան մի յանուն Հոռոմոց, Տէրպէնտ-էլ-Րում, որ թուի կապանն Պոտանդեայ, կամ ա ' յլ կապան յարեւմտակողմն եւս. յայսմ կողման յիշի ’ ի նոր ուղեւորաց եւ Գարկա-կէչմէզ ( Ագռաւուց անանցանելի ) ’ ի ստորոտս Պուլղար լերանց յԱռակլի կոյս. եւ այլն: Այս ամենայն կապանք եւ նեղուցք են ’ ի Գահս Կիլիկիոյ, յարեւմտակողմն եւ ’ ի հիւսիսի աշխարհին, որիշ ’ ի հռչակաւոր անցից եւ Դրանց Կիլիկիոյ եւ Ասորւոց ` որք յարեւելակողմն յայլ լերինս:

[1]             Որիշ են ’ ի սոցանէ Կրակն եւ Անտիկրակ Լիւկիոյ աշխարհի, եւ Ներքին Կրակայն մերոց պատմչաց, որ յետոյ յիշեսցի։

[2]             Ապուլֆէտա աշխարհագիրն վերոյիշեալ զլերինս ծովակողմանցս՝ Գարամանեան Թուրքմանից լերինս կոչէ, Ճէպէլ­էլ­Թարաքիմիյն ։

[3]             Զթարգմանութիւն մեկնութեան գրոցն Յայտնութեան ասէ յերիւրեալ ’ ի Ս. Գէորգ անապատի, «’ ի մէջ լերինս Տօրոսի, որ է ’ ի Գահ Կիլիկիոյ եւ ’ ի սկիզբն Պամփիւլեայ » ։ ­ Յովհաննէս Արքայեղբայր վասն Գռներ անապատի իւրոյ ասէ. « Ի Գահս Կիւլիկիոյ, ’ ի գաւառն բերդին Բարձր ասացելոյ » ։ Եւ գրող վարուց Լամբրունացւոյն՝ առ նորին կենդանեաւ, վասն Ռուբէնի նահապետի իշխեցողաց երկրին՝ ասէ, « Դիմեաց յարեւելից, եկն ’ ի սահմանս Տարսոնի ’ ի Գահ Կիլիկիոյ » ։

[4]             Այս ’ ի Սամուէլի ժամանակագրութեանն յիշի։

[5]             Մագրիզի, Փռանկ թարգմանութիւն, Ա. Բ. 60-65 ։