Սիսուան

7. Գետք Կիլիկիոյ

Բարձրութիւն եւ հոծութիւն լերանց ` ինքնին յայտ առնեն առատ շտեմարանս գետոց եւ աղբերաց. սակայն զի չեն կարի լայնանիստք եւ ձիւնաշատք, եւ զի տօթագին է ամառն ` ըստ դրից կլիմային, շատք յաղբերաց գետակացն ցամաքին ամարանի, եւ հունքն մերկանան. սակայն գլխաւորք գետոց եւ ծովեզերայք ` անհատահոսք են: Գտանին ’ ի մեծի լեռնապարուն եւ մշտաբուղխ աղբերք, որպէս ’ ի Կիւզէլթէփէ, ’ ի Պուլղար մաղարա եւ ’ ի կապարահանս Դրանց Կիլիկիոյ: Հին աշխարհագիր մեր ` ըստ հնագունից Յունաց ` ասէ. Կիլիկիա « ունի գետս վեց. զԱռիմակդիս, զԿալիգադնոս, զԼամոս, զԿիւդնոս, զՍառոս [1], զՊիռամիս ». յարեւմտից ’ ի Պամփիւլիոյ կուսէ սկսանելով զկարգն։ — Առաջինն (Arymagdus կամ Orymagdus) չէ քաջ ծանօթ, յայտ է թէ փոքրագոյն է, եւ յարեւմտից գետոյն Սելեւկիոյ խնդրելի, ’ ի հոյլս մանունց վտակաց որք ’ ի հարաւային կողից լերանցն Իսաւրիոյ եւ Պիսիդիոյ զեռալով իջանեն, եւ հերձեալ ձորակս մանունս ` փութանակի թափին ’ ի ծով. հաւանօրէն Անամօռի գետակն է Առիմակդոսդ, եւ յելից կուսէ հրուանդանին ծովամուտ լինի։ — Երկրորդ գետն Կալիւկադնոս, Καλύκαδνος, Սելեւկիոյ գետ կոչի արդ, որպէս եւ առ մատենագիրս մեր, երրորդ գոլով ’ ի մեծութեան ’ ի գետս Կիլիկիոյ. ’ ի զանազան աղբերաց եւ վտակաց յառաջագայեալ, ’ ի սկզբանց կամ ’ ի գլխոյ Տաւրոսական լերանց, որ ’ ի միջոցս Պիսիդիոյ եւ Իսաւրիոյ. որոց գլխաւոր եւ հարաւագոյնն կոչի Կէօքսու, եւ յոմանց ողջոյն իսկ գետն այսպէս կոչի. յահեկէն ` որ է ’ ի Հս. ընդունի սա զ Պաշլըք ? տէրէ վտակ, ’ ի միջի թողլով զԷրմէնէկ քաղաք. ընդ մէջ նորին եւ այլոյ վտակի ` ձգի երկայնանիստ լեառն Թօփ-կէտիկ: Յարեւմտից հիւսիսոյ ընդունի հզօրագոյն վտակ մի Պուզագչի կոչեցեալ, առ Մուդ քաղաքաւանաւ. յորոյ յելից կուսէ միւս եւս վտակ ` Սարը-գավագ անուն ` խառնի ’ ի գետն [2]. աստի եւ անդր գրեաթէ ուղղակի ընդ արեւելս ընթանայ յօրացեալ, մինչեւ առ Սելեւկեաւ ունել 50 Չ. լայնութեան կամ աւելի: Հովիտ գետոյս թէպէտ եւ անձկացեալ ’ ի խռան լերանց ` քաջ արգասաբեր է քան զարեւելեայ մասն Քարուտն Կիլիկիոյ: Ի պատմութեան անմոռաց մնայցէ գետս այս, վասն առ Սելեւկեաւ ջրախեղդ առնելոյ զմեծ կայսրն Գերմանացւոց Փրետերիկոս Ա, ’ ի լոգանալն կամ յանցանելն, յամի 1190: Ի միջին դարս Բիւզանդացիք կոչէին զգետս զայս եւ Երկաթագետ, Σιδηροπόταμος, Fluvium ferreum, թերեւս վասն երկաթահանից ’ ի լերինսն ծանուցելոց յայնմ ժամանակի:

Երրորդ գետն Լամաս ըստ արդեացս, Լամոս (Λάμος) ըստ նախնեաց, փոքրագոյն է ’ ի վեցեսին գլխաւոր գետս Կիլիկիոյ, այսպէս կոչեցեալ յանուն ծովեզերեայ գեօղաւանի, յորմէ եւ ողջոյն գաւառն այն կոչէր Լամոսեան, եւ համարէր արեւելեան եզր Քարուտն Կիլիկիոյ: Ընդ մէջ սորա եւ Կիւդնոսի նշանակին մանր գետակք. Սարփա չայ, Տէլիճէ սու, Մէզէդլի, Կիւզէլ տէրէ, եւ մանրագոյն եւս վտակք։ — Ի խորագոյն կամ ’ ի հիւսիսագոյն խորշ ընդարձակ ծովածոցին ` զոր մարթ է յանուն Տարսոնի կոչել, մտանէ գետն չորրորդ, որ եւ արդ յանուն այսր հռչակաւոր քաղաքի կոչի Դարսուս-չայի, իսկ ’ ի հնումն Կիւդնոս (Κύδνος), չորրորդ, եւ ըստ մեծութեան եւ երրորդ ’ ի հռչակի. այլ ըստ այսմ եւ առաջին մարթի կոչիլ վասն հնագոյն յիշատակութեանն յաւուրց անտի ինքնակալացն Ասորեստանեայց: Ակունք նորին են յարեւմտակողմն բարձր գահուց Կիլիկիոյ, այսինքն է ’ ի Պուլղար լերինս, ’ ի Մտ. Պօյա - մաղարայի, յերիս առաջս. որոց գլխաւոր արեւելեանն ` կոչի Ճէհէննէմ-տէրէսի ( Դժոխաձոր ), որ եւ ընդունի յարեւելից կուսէ ` յահեկէն ` զայլ եւ այլ վտակս պահակին Կիլիկիոյ, Քէրքիտլի, Աղաճ-քիսէ, Մէնէվշէ, Կուսկութա, Կիւլէկ-սու: Արեւմտեան առաջն յերից վտակաց հաւաքի, յորոց մին Լամբրունի գետակ է կոչելի, զի եւ յանուն բերդին թուի կոչիլ Գալէ-սու. երկրորդն փոքրիկ ` Տէլի չայ, խառնի յերրորդն եւ ’ ի հզօրագոյն ` Տէկիրմէն տէրէսի, որոյ ուրոյն օժանդակ վտակ մի թուի կոչեցեալն Փամպուգ տէրէսի ( Բամբակաձոր ), յոր անուն եւ գեօղ նշանակի չորիւք կամ հինգ մղոնօք յարեւմտից հարաւոյ Լամբրունի: Յետ միութեան երեցուն առաջիցն գետացեալն Կիւդնոս կոչի Մէզարլըգ, եւ մտեալ ’ ի դաշտ ` առնու զանուն քաղաքին Տարսոնի: Հակիրճ են սահմանք ընթացիցն, յականցն մինչեւ ’ ի քաղաքն, իբրեւ 35 մղոն, աւելի կամ նուազ, իսկ ’ ի քաղաքէն մինչեւ ’ ի ծովն ` 10 կամ 11 մղոն. այլ ’ ի հնումն մերձագոյն եւս գտանէր ծովն ’ ի քաղաքն, եւ հասուցանէր անդր նաւս ակաղձունս, ունելով եւ ընդարձակ նաւահանգիստ իմն ծովալիճ, անուանեալ Հռեգմա, որ արդ չերեւի բնաւ. հողն վարեալ յողողանաց գետոյն ` ընդարձակեալ է զցամաքն եւ խցեալ զնաւամուտսն. նա եւ ստորին ընթացք գետոյն խոտորեալ երեւին ’ ի հին շաւղէն, անարգել յեղաշրջմամբ ’ ի կակուղ դաշտին. այսպէս եւ երկոցուն մեծագոյն գետոց ` Սարոսի եւ Պիւռամեայ ընթացք եւ բերանք այլայլեալք են: Հնագոյն Արաբացի պատմիչք ` Պէրտալ կոչէին զգետս զայս, ցրտին նշանակելով, եւ ցարդ համբաւի ցրտաջուր լինել, որպես թուի ` վասն դիպաց լողանալոյ ’ ի նմին Մեծին Աղեքսանդրի եւ ըմբռնելոյ ’ ի սարսուռ. այլ չեն աւելի քան զայլս ’ ի գետոց ջուրքն ցրտինք. եւ ոչ յայն սակս սարսռեցաւ Աղեքսանդր, այլ զի ջեռեալ ինքն գոլով՝ մխեցաւ ’ ի ջուրսն: Ի հին հայ թարգմանութեան մերում վարուց Աղեքսանդրի ` այսպէս ասի զիրացս. « Է անդ (’ ի Կիլիկիա ) գետ մի որ կոչի Ոկէանոս ?. մաքուր է ջուրն, վճիտ եւ ականակիտ. ցանկացաւ թագաւորն լոգանալ ’ ի նմա, եւ ’ ի բաց մերկացեալ լուացաւ ’ ի գետն եւ ’ ի դուրս ելեալ դարմանեցաւ. բայց ոչ եղեւ նմա լոգարանն ` փրկութեան պատճառ. քանզի հովացեալ ցաւեաց գլուխն եւ ամենայն փորոտովն դժուարեցաւ »: Նա եւ ’ ի սկիզբն ԺԳ դարու գային նաւք մինչեւ ’ ի գետաբերանն Կիւդնոսի, որպէս յիշէ Պատմիչն Ռուբինեանց։ — Մի ’ ի վերոյիշեալ վտակաց արեւմտեան առաջիցն Կիւդնոսի ’ ի սահմանս Լամբրունի ` Ժեռակրի գետ կոչէր ’ ի մերայոց [3]:

Գրեաթէ հուպ բերանոյ Կիւդնոսի է արդ եւ գետաբերան հինգերորդ գետոյն, մեծագունի քան զնախագրեալսն, այն է Սարոս (Σάρος) նախնեաց, Սիյհուն կամ Սայհուն այժմեայց, որոյ ’ ի հնումն հեռագոյն յարեւելս կոյս էին մուտքն. գրեաթէ զուգակից գտանի ըստ մեծութեան եւ ըստ ընթացից ` Պիւռամեայ, ( որպէս եւ նորոյ անուան սորին ` Ճիյհուն ). երկոցուն եւս չեն քաջածանօթ ակունք եւ առաջին ընթացք. այլ որպէս հաւանագոյն կարծի ` երկու առաջք են Սարոսի ` անջրպետեալք յերկայնաձիգ գօտւոյ միոյ Տաւրոսական լերանցն, զարդիս ըստ գլխաւոր մասինն ` Քօզան կոչեցելոյ, որք քաջ ’ ի հեռուստ ’ ի հիւսիսոյ իջանեն, յելից Ա Հայոց կամ Կեսարիոյ, եւ ’ ի Մտ. Գ Հայոց եւ Ալպստանայ. եւ զուգընթացք ’ ի հարաւ կոյս, ընդ մէջ Սսոյ եւ Ատանայ յիրար անկեալ ` գործեն գետ հզօր, որ եւ Գզըլ-ըրմագ կոչի ’ ի Թուրքաց. եւ ըստ նմին ուղղութեան փոքր ինչ ընդ Մտ. խոտորեալ ` իբր 25 կամ 30 մղոն ’ ի Հր. Ատանայ թափի ’ ի ծով: Արեւելեան առաջն հզօրագոյն կամ երկայնագոյն համարի եւ բնիկ Սարոս, զի եւ կոչի իսկ անդ ’ ի վերնակողմանն ` Սառան-սու, եւ խաղայ ընդ հովիտ անձուկ, յահեկէ ` որ է յարեւելից ` զՊիմպուղա լեառն երկայնաձիգ ունելով, յաջմէ ` ’ ի Մ. այլ լերինս, յորոց ընդունի օժանդակս ` զ Ալէուս ? եւ զ Ուրումլու, որոց յիրար անկեալ առ Վահկայիւ ` խառնին ’ ի գետն: Թերեւս մի ’ ի սոցանէ կամ այլ գետակ մերձաւոր ` իցէ կոչեցեալն ’ ի միոյ մերոց պատմչաց ` Ձկնջուր, առ որով ասէ զԿիզիստռա բերդ։ — Արեւմտեան առաջն յելից կուսէ բարձուն Արգէոսի սողոսկեալ ` կրէ զանուն ոստանի տարագրելոյն ’ ի հայրենեաց թագաւորին Բագրատունւոյ ` զԾամնդաւայ, Զամանդի կոչմամբ. հանգոյն միւսոյն անձուկ ունի եւ սա հովիտ ’ ի լեռնամէջս, յորոց ` փոքունս եւ աննշանս կամ անծանօթս մեզ ընդունի վտակս. այլ ոչ նոյնպէս եւ ’ ի ստորեւ ` յետ մտիցն ’ ի բնիկն Կիլիկիա. զի աստ յաջմէն ` որ է յարեւմտից ` ընդունի օժանդակս ոչ նուազունս, որպէս եւ յետ միութեան երկոցուն թեւոցն ` գետն յայնմ կողմանէ ընդունի եւ այլ հզօր օժանդակ: Եւ այս յատուկ եւ նշանական է գետակացս, զի ոչ յարեւելեան դիմաց անտի մեծաց Տաւրոսական լերանցն լոկ իջանեն, այլ եւ ’ ի յետուստ յարեւմտից գան ` կտրելով զկար ­ կառսն, կամ հուն ընդ խորաձորս գործելով երկուստեք Ագ տաղ լերին, որ ընդ մէջ պարուց Պուլղարայ եւ Ալա տաղի: Առաջին ` որ է հիւսիսագոյն օժանդակն ` կոչի Գօրգուն չայ, եւ ’ ի սկզբան Կէօքսու, ’ ի սահմանաց Նիկտէ վիճակի գալով, ուր եւ առ Պէրէքթլի - մատէնիւ ընդունի զհամանուն նորուն վտակ Պէրէքէթլի, եւ դոյզն ստորեւ զ Էօճէմիշ չայ: Գօրգուն կոչի եւս Գարասու [4] կամ Գարապունար [5] եւ Քիւչիւկսու [6]: Երկրորդ եւ հզօրագոյն եւս օժանդակն ` որ յետ միութեան երկուց առաջից մեծի գետոյն ( Սառանի եւ Զամանդեայ ) խառնի ’ ի նա ’ ի Հս. Ատանայ, կոչի Չաքըտ չայ, այլ ’ ի սկզբանն Դարպաս եւ Պօզանդի, յանուն հնոյն Պոտան ­ դեայ. կոչի եւ Ագ-սու ` անցանելով ընդ ( Սպիտակ ) Ագ եւ ընդ ( Փայտեայ ) Թախտա - քէօփրիւ կամրջօք, ժողովելով յինքն այլ եւ այլ վտակս. որպէս Փօրսուգ չայ, Գամըշլը, Գզըլճէ, եւ հզօրագոյնն քան զսոսա Գըրգ-կէչիտ [7] առ Փայտեայ կամրջաւ, ընկալեալ յառաջագոյն զ Գարասու, եւ զ Շէքէր-պունար վտակս, եւ այսպէս կոչի վասն հարկի անցանելոյ ուղեւորաց ստէպ յայս եւ յայն կողմն նորին: Չագըտ եւ Գօրգուն խառնին յիրեար ’ ի Մ. Հս. Ատանայ, եւ յետ փոքու միոյ՝ ընդ բուն գետոյն Սարոսի։ — Ի հարաւոյ ( յաջմէն ) միւս եւս օժանդակ է Պոտանդեայ, Էլ կամ Ալի-խօճա [8], պատելով զհիւսիսիւ բարձրաբերձ պարու Գահուցն Կիլիկիոյ եւ խառնելով յելից կուսէ Պուլղար մաղարայի:

Վերջին կամ արեւելագոյն եւ հզօրագոյն գետ Կիլիկիոյ է Պիւռամոս ` ըստ նախնի Հելլենաց (Πύραμος), կոչեցեալ Երմօն, Ε'ρμών, չգիտեմ յինչ սակս ` յԱննայէ Կոմնենեայ. ըստ արդեացս Ճիյհուն կամ Ճիհան, եւ ըստ մերայոցս Ջահան. յոր անուն կոչէր եւ նահանգն որ զՄարաշ ունի գլխաւոր քաղաք. քանզի ’ ի նմա սփռեալ են աղբերակունք գետոյն, ընդ մէջ վերին հովտին Սարոսի եւ անջրպետաց Եփրատայ, առ Գ. Հայովք եւ Գոմակենեաւ: Երեք առաջք են Ջահանայ, հիւսիսագոյնն որ եւ միջին ` Խուրմա կոչի արդ, եւ թուի Կարմալաս (Καρμάλας) Ստրաբոնի, զոր ասէ ’ ի Կատաոնիոյ բղխել եւ իջանել ’ ի Կիլիկիա: Երկրորդն յաջմէ նորին ` որ է յարեւմտից՝ է Կոկիսոնի գետակն ( Կէօքսու ). երրորդն յահեկէ ` յարեւելից ` յանջրպետաց Եփրատայ իջեալ ` կոչի Սէօկիւտլիւ ( Ուռենուտ ): Իցէ՞ արդեօք սա կամ մերձաւոր օժանդակ մի ` յիշեալն ’ ի պատմչէ մերմէ Պառատիս գետ. զի եւ օրինակք ինչ աշխարհագրութեան Խորենացւոյ ` զայս անուն գետակ դնեն յ ’ Գ Հայս [9], որ է սահմանակից Ջահանայ. իսկ պատմիչն յիշեալ ` առ Պառատիսաւ ասէ լինել զՆերքին Կրակկա գիւղաքաղաք, առ որով բնակեցուցանէր Թորոս Ա զգերութիւն Յունաց ` զոր վարեաց ’ ի Կնդռոսկաւեայ ամրոցէ նոցին. զի եւ յայլմէ Բիւզանդացի պատմչէ վկայի լինել սա ընդ մէջ Կոկիսոնի եւ Մարաշայ [10] ։ — Երեցուն առաջիցն միութեամբ վարարեալ Ջահանայ ` յարեւմտից կուսէ Ալպիստան քաղաքի խաղայ ընդ հարաւ ընդ խոխոմս լերանց, եւ անցեալ ընդ անձուկ կիրճս Ախըռ տաղ լերին, ( որոյ կատարք կամարաձեւ յիրար մերձին ’ ի վերուստ ), իջանէ ’ ի կողմանս Մարաշոյ, յորմէ եւ անդր ընդլայնի հովիտն. եւ ոչ շատ հեռի ’ ի յիշեալ քաղաքէդ ընդունի յահեկէն ` յարեւելից ` զգետակն Ագսու. իսկ յաջմէն ` յարեւմտից ` թուի նախ ընդունել գետակ մի ’ ի սահմանաց Զէյթունի, ապա զ Կապանայ գետակն, եւ ստորեւ ’ ի դաշտամիջի զ Սսոյ ջուրն, Ասմնձուկ ըստ Հ. Ինճիճեանի. յորմէ եւ անդր ոչ նշանակի կարեւոր ինչ օժանդակ, այլ յորդոր ընթացիւք անցեալ առ Մըսսաւ եւ մերձեալ ’ ի ծովեզր ` դառնայ ընդ արեւելս, եւ յԵլ. Հր. Այասայ ` առ Գարադաշ հրուանդանաւ թափի ’ ի Ծոցն Հայոց, իբր 20 մղոնաւ հեռի ’ ի հին բերանոյն ` որ էր յարեւմտակողմն մերձ ’ ի բերան Կիւդնոսի. նաւք ’ ի ծովէ ելանէին ընդ նա մինչեւ ’ ի Մսիս. իսկ զարդիս հանգոյն Սարոսի յառաջեալ է ցամաքն ձեւացեալ ’ ի նիւթոց վարելոց յալեացն ` հանդերձ ողողակ հողովք դաշտագետնոյն, եւ խցեալ եւ անհետացեալ են նաւակայքն:

Յոլորտս Հայոց ծոցոյն որ յելից կայ Ջահանայ, չկան մուտք կարեւոր ինչ գետոյ, այլ գետակք աննշանք եւ անանուանք ըստ մերս ծանօթութեան. յորս գլխաւոր իցէ արդեօք եկեալն յԱմանեան լերանց եւ ’ ի Հս. Պայասայ թափեալ ’ ի ծով, Տէլի-չայ կոչեցեալ, եւ համարեալ Պի­նար նախնեաց, Pinarus. առ որս յիշի միւս եւս գետակ Կարսոս (Carsus), եւ համարի կոչե ­ ցեալն յայժմուս Մէրգէզ կամ Մերգեց, ’ ի հարաւոյ առաջնոյն: Ընդ մէջ Այասայ եւ գոգոյ Ծոցոյն խնդրելի է գետակն Քլորոս (Chlorus) կոչեցեալ ’ ի Պլինիոսէ, ( Ե. ԻԲ ) ։ — Իսկ զծովեզերեայց Քարուտն Կիլիկիոյ եւ զՊամփիւլիոյ մանր գետակս յիշեցաք յառաջն սա ­ կա ­ ւուք. յիշեսցուք յետոյ եւ զայլս ’ ի տեղաքննութեան իւրաքանչիւր վայրաց:

[1]             Գրչագիրք մեր ունին զ Աւռոս ։

[2]             Այսոքիկ ըստ Չիհաչէֆի։

[3]             Սամուէլ Վարդապետ գրիչ վարուց Ն. Լամբրունեցւոյ։

[4]             Ըստ Իտիպ ճանապարհագրի ուխտագնացութեան Մէքքէի։

[5]             Այսպէս կոչէ Չիհաչէֆ։

[6]             Ֆավռ եւ Մանտրոյ։

[7]             Զոր Եւրոպացիք ծեքելով լաւ եւս ասել՝ ’ ի հարեւանցի եւ աղաւաղ լսելով՝ գրեալ են Քէրքէշիտ. իսկ հնագոյնն ’ ի նոսա Պօղ ­ Ղուկաս՝ գրէ Քէրքէրճի (Quirquigy) ։

[8]             Էնզուըրտհ ( Բ. 72) գրէ Alaguga.

[9]             Ի հնաւանդ թարգմանութեան բանի միում զգետոց, յիշի ’ ի Կիլիկիա Պատառիտոս գետ, եւ ասի պարարտ լինել. զոր համարիմ նոյն ընդ Պառատիսայ. թուի նոյն եւ յիշեալն ’ ի Պլինեայ ( Ա, 22) Պարատիսուս, Paradisus.

[10]           Լը Պոյ, Պատմութիւն Արեւելեան կայսերաց, ԺԳ. 290 ։