11.
Կլիմայ
Յետ
տեսանելոյ
զերեսս
երկրին
եւ
զհանգամանս
եւ
զպէսպէս
բերս,
հարկ
է
ակնարկել
եւ
յօդս
’
ի
վեր,
’
ի
ծանօթութիւն
Կլիմային:
Որ
ոք
նկատիցէ
զարգասաւորութիւն
գետնոյն,
զառատութիւն
բազմապատիկ
բերոց,
նա
եւ
զաշխարհագրական
դիրս
երկրին,
հարկաւորի
մի
’
ի
բարեխառնագոյն
եւ
կենսատած
կողմանց
աշխարհի
խոստովանել
զայն,
բայց
’
ի
փորձոյ
ոչ
հաւաստի.
ոչ
թէ
առողջասուն,
այլ
մանաւանդ
վատասուն
համարեալ
է
Կիլիկիա
`
ըստ
դաշտայնոյն
մասին.
եւ
այս
ոչ
միայն
յայժմուս,
յորում
յերկար
անփութութենէ
բնակողացն
եւ
ասպատակողաց
`
ընդարձակեալ
են
ճախնային
սահմանք
’
ի
ծովակողմանս
եւ
’
ի
գետակողմանս
ուրեք,
եւ
առթեն
տենդ
վնասակար
ամարանի
`
որ
տեւէ
ցհոկտեմբեր
ամիս,
այլ
եւ
’
ի
հնումն
ոչ
քաջ
առողջ
վկայի.
զորմէ
թէպէտ
չասեն
ինչ
հարք
մեր
եւ
հեղինակք,
այլ
ժամանակակիցք
նոցին
այցելուք
օտարք
`
զնոյն
հաւաստեն.
առ
որս
`
յորժամ
խնդիրք
լինէին
`
յԺԳ
եւ
ԺԴ
դարս
`
խաչակրութեան
եւ
պահպանութեան
երկրին
քրիստոնէից
եւ
պաշտպանութեան
մերայոցս,
զգուշանային
բնակեցուցանել
անդ
զօտարս.
մինչեւ
ասել
ուրուք
եթէ
’
ի
4000
հեծելոց
`
հազիւ
500
մնայցեն
’
ի
լնուլ
տարւոյ
միոյ.
եւ
յորժամ
բանք
լինէին
զայսմանէ
’
ի
մեծի
սիւնհոդոսին
Վիենայի
’
ի
սկիզբն
ԺԴ
դարու,
Ենրիկոս
արքայ
Կիպրոսի
գրէր
առ
քահանայապետն
Կղեմէս
Ե,
այնքան
ախտաբեր
լինել
երկրին
յամարանի
`
մինչեւ
ամենայն
բնակչացն
խոյս
տալ
’
ի
լերինս,
իսկ
մնացելոցն
’
ի
դաշտի
`
տանջիլ
ջերմամբ,
եւ
յոլովից
մեռանել
[1]:
Յառաջ
քան
զսոսա,
իբրեւ
յամս
1261-2,
Խարաման
Թուրքմէն
’
ի
սկզբան
երկրակալութեանն
`
երգիծանօք
նշաւակէր
զայս,
պատգամ
յղելով
առ
Հեթում
թագաւոր,
թէ
«
Համբերեա
փոքր
մի,
մինչեւ
աշնանային
հողմն
սրբեսցէ
զդառնութիւն
երկրիդ
քո.
զի
մի՛
յորժամ
գայցեմ՝
տկարանայցեմ
եւ
ոչ
կարիցեմ
գործել
ինչ
»:
Յայտ
է
թէ
առաւել
եւս
անտանելի
էր
օդն
`
եկաց
եւ
օտարաց,
որպէս
եւ
մեկնակի
ասեն
այլք
[2]
։
Այլ
քանզի
յայտ
է
եւ
այն,
թէ
յայնժամ
առաւել
խնամեալ
եւ
մշակեալ
էր
երկիրն,
անտառք
եւ
ծառաստան
յոլովագոյն,
ճահիճք
եւ
մօրք
նուազագոյն,
վասն
որոյ
եւ
ոչ
որպէս
յայժմուս
`
վատթար:
Սակայն
օտարոտի
իմն
թուի
վատառողջութիւնն.
զի
պատճառ
արտաքուստ
չերեւի
`
բաց
’
ի
մօրիցն.
այլ
համարի
ոմն
զնոյնատիպ
ջրոց
ծաւալումն
ընդ
երկրաւ.
քանզի
յայտնապէս
իսկ
զվերին
երեսսն
տեսաք
յողողմանց
գետոց
կազմեալ,
որոց
ստորասուզելով
`
խոնաւութիւն
յամառնային
երկարատեւ
տապոյ
վերացնդեալ
`
առթէ
զտենդն.
այս
ախտ
յաճախ
պատահէ
արդ
’
ի
սահմանս
Տարսոնի,
որ
’
ի
հնումն
գուշակի
բազմաբնակ
լինել.
այլ
զարդիս
ակներեւ
իսկ
են
ճախճախուտքն
`
ոչ
հեռագոյն
’
ի
ծովակողմանէն,
որպէս
եւ
մերձ
’
ի
գետաբերանս.
այլ
եւ
’
ի
վերնակողմն
իսկ
առ
Անաւարզաւ
`
նշմարին
մօրք
եւ
ճահիճք։
—
Որքան
խիթալի
է
կլիմայ
դաշտակողմանն,
այնքան
զուարճալի
եւ
առողջասուն
`
վերնակողմանց
եւ
գահաւանդից
Կիլիկիոյ,
զոր
եւ
դիւրին
է
գուշակել.
որպէս
եւ
զայն
`
զի
կարէ
ձմեռն
լինի
յայն
կողմանս,
մինչ
’
ի
ստորինն
գրեաթէ
երբէք
ոչ
նստի
ձիւն,
եւ
նորատեսիլ
իմն
համարի
եթէ
երբէք
աւելի
քան
զաւուրս
ինչ
ծածկեսցի
գետինն,
որ
’
ի
կէս
ամսեան
փեպրուարի
երեւեցուցանէ
հոյլս
ծաղկանց
գարնայնոյ:
Զայս
զգացումն
ցուցանէ
Պատմիչն
Կիլիկեցւոց,
նշանակելով
յամի
1272
յաւուր
տօնի
«
Մկրտութեան
Տեառն
…
եկն
ձիւն
առ
հասարակ
յաշխարհն
Կիւլիկիոյ,
մինչեւ
առ
ափն
ծովուն
Ովկիանոսի
»:
Բայց
եւ
’
ի
լերինս
փութով
զօրանայ
ներգործութիւն
ամարայնոյ,
վասն
որոյ
եւ
սառնամանիքն
վաղվաղ
լուծանին
եւ
վարարեն
զգետս,
յորմէ
վնասի
դաշտն.
զի
յորդութեամբք
ծաւալացեալ
`
’
ի
ցածնուլն
’
ի
սկիզբն
ամարայնոյ
`
ձեւացուցանեն
ճահիճս
’
ի
տղմուտ
գետնի
եւ
ապականեն
զօդս.
վասն
որոյ
եւ
յամսեան
իսկ
մայիսի
սկսանին
քաղաքաբնակքն
`
ի
հով
ելանել
[3]:
Չիք
երկբայել
թէ
զգաստ
եւ
երկայնամիտ
տնտեսութեամբ
մարթ
է
դիւրել
զհունս
գետոց
`
առ
ուղղակի
հոսումն
’
ի
ծով,
բարգաւաճել
զմշակութիւն
եւ
զծառատունկս,
ցամաքեցուցանել
կամ
նուազեցուցանել
զճախճախուտսն,
եւ
այսպէս
լաւացուցանել
զկլիմայն,
որով
եւ
աճեցուցանել
զբնակիչսն։
—
Անձրեւք
’
ի
հոկտեմբերի
սկսանին,
եւ
ամարանի
գրեաթէ
բնաւ
չանձրեւէ.
պայծառութիւն
անամպ
երկնից
`
զայրացուցանէ
զտապ
տօթոյն,
եւ
խամրէ
զդալարութիւն
դաշտին,
յորում
հազիւ
զօրեն
տոկալ
ծառք
հաստաբունք.
աստիճան
ջերմութեան
բարձրանայ
հասարակօրէն
ց
'25º
Ռէօմ.
եւ
’
ի
գիշերի
եւս
ոչ
իջանէ
քան
զ
20º:
Ի
լեռնակողմանս
`
’
ի
հոկտեմբերի
սկսանի
իջանել
ձիւն,
եւ
ստիպէ
զմետաղահանսն
ապաւինիլ
’
ի
ձմերոցս.
մինչեւ
գարնանաբեր
անձրեւք
մարտի
լուծցեն,
եւ
ապրիլ
երեւեցուսցէ
մի
ըստ
միոջէ
զերփն
երփն
ծաղկանց
`
ցամիսն
յուլիս,
յորում
զօրանայ
եւ
անդ
տօթն,
եւ
ծաղկունք
ալպեայք
միայն
բարգաւաճեն
’
ի
ծմակային
վայրս,
յորս
ոչ
ցոլասցին
արեգակնահայեաց
երեսք
ապալեր
քարաժեռից.
’
ի
կէս
սեպտեմբերի
վերադառնայ
զովութիւն:
Վերին
գահաւանդքն
’
ի
կիսոյ
հոկտեմբերի
ցմայիս
ամիս
համակ
ծածկին
ձեամբ.
’
ի
միջակս
`
մարթ
է
իբր
երկու
ամսով
նուազ
ասել
զձմեռն.
շատք
’
ի
գագաթանց
կամ
կողից
հսկայաձեւ
լերանցն
`
ընդ
ամն
ողջոյն
սպիտակազգեաց
երեւին,
եւ
այլք
հազիւ
զերծանին
’
ի
տապագին
ճառագայթից
հարեալք։
—
Երկար
եւ
յարատեւ
քննութիւնս
չափախառնութեան
կամ
աստիճանաց
ջերմութեան
եւ
ցրտութեան
զանազան
կողմանց
Կիլիկիոյ
`
ցարդ
չէ
արարեալ
ուրուք,
կամ
ոչ
’
ի
մեր
ձեռս
հասեալ.
այլ
սակաւամասնեայ
ինչ,
եւ
ոչ
’
ի
միում
վայրի
վասն
որոյ
եւ
աւելորդ
համարիմ
յիշել.
այլ
թերեւս
ճաշակ
ինչ
սիրողաց
մատուսցեն
`
նախածանօթ
բուսաբանին
Քոչեայ
քննութիւնքս
չափախառնութեան
ջուրց
աղբերաց
ոմանց
լեռնակողմանցն,
յամսեան
յուլիսի
1853
ամի:
Աւուրք |
Անուանք
տեղեաց |
Ջերմութիւն
(
ըստ
Ռէօմ.
) |
Բարձրութիւն |
Ջրոյ |
Օդոց
’
ի
շըքի |
Չափք
[4] |
Յուլ.
2 |
Փունղար
մաղարա
’
ի
Գարլըպօղազ,
ծորաղբիւր
’
ի
կրային
երկրի. |
9 |
17
1
/
2 |
1960 |
3 |
Ծորաղբիւր
’
ի
Քէչիչպէլի. |
9 |
19 |
2650 |
4 |
Սու
Նէտերէ
գետ
’
ի
հովանւոջ,
’
ի
միջօրէի. |
14 |
20 |
1450 |
9 |
Ի
Կիւլէկ
մաղարա,
ցայտաղբիւր
յարդեսեան
գետնի. |
7 |
18 |
2086 |
11 |
Ի
նեղուցս
Կիլիկեան
դրանց,
ծորաղբիւր
առ
մաքսատան. |
9 |
21 |
1010 |
13 |
Կուլուկ
?
’
ի
Կուսկութա
հովտի,
ծորաղբիւր
’
ի
կրային
գետնի. |
4
1
/
2 |
20 |
2055 |
14 |
Ի
Գըզըլթէփէ,
ծորաղբիւր
’
ի
կրային
գետնի. |
8 |
13 |
2700 |
21 |
Աղբիւր
’
ի
Պուլղար
մաղարա,
յապառաժի. |
1
1
/
2 |
10 |
|
Սեպտ.
11 |
Աղբիւր
յԱնաշա,
’
ի
վիմուտս,
առ
մզկթին. |
2
1
/
2 |
22 |
1310 |
|
Ա՛յլ
աղբիւր,
անդ
յաւերակս. |
3
1
/
2 |
22 |
1310 |
21 |
Ակունք
Կիւդնոսի |
5 |
13 |
1425 |
Նոյն
բնագէտ
փոփոխական
ասէ
զչափախառնութիւն
աղբերց
Գզըլթէփէի,
եւ
համարի
զայս
’
ի
սակս
հրաբղխային
կազմածոյ
ընդերաց
գետնոյն.
յոր
սակս
եւ
ջերմութիւն
սորին
եւ
բուսաբերութիւն
առաւելու
յոյժ
քան
զհիւսիսակողման
լերանցն։
—
Նոյն
դարձեալ
ասէ
ոչ
սակաւ
ազդել
եւ
Հողմոց
`
յաստիճան
ջերմութեան
եւ
’
ի
ցամաքութիւն
օդոց.
զերիս
ամիսս
ամարանի
`
յորում
քննէր,
առաւելապէս
շնչէր
հողմն
’
ի
Հ.
Հ.
Ել
եւ
յաճախ
փոթորիկք
’
ի
բարձրաւանդակաց
Գարամանի
ուժգնակի
շնչեցեալք
զովացուցանէին
զօդս:
Շնչեն
եւ
’
ի
ծովակողմանէն
հարաւային
հողմունք
խորշակաբերք,
եւ
զսովորական
աստիճան
ջերմութեանն
20º-22º
Ռ.
ամբառնան
ց
’26-28º.
ժամանեն
եւ
’
ի
լեռնակողմանս,
անհանգստեն
եւ
ազդեն
ջերմն
եւ
թանչս.
գէթ
այսպէս
հանդիպեցաւ
յամի
քննութեան
բնագիտին
(1853),
յորում
հազիւ
երբեք
լուաւ
հնչումն
հարաւ
-
արեւելեան
հողմոյ:
Անձրեւք,
որպէս
’
ի
վեր
անդր
նշանակեցաք,
’
ի
վերջկոյս
աշնայնի
սկսանին
յորդառատք
`
’
ի
դաշտագետինն,
մինչեւ
դժուարանցիկս
առնել
զշահռահ
պողոտայս.
իսկ
յառաջին
գահաւանդս
յաճախեն
յաշնայնի
եւ
’
ի
գարնայնի.
’
ի
կողմանս
անտառաց
դուն
ուրեք
լինին
տարափք
անձրեւաց.
’
ի
վերագոյն
լեռնասահմանս
`
հազիւ
երբէք.
այլ
’
ի
միջին
ալպեայս,
այսինքն
’
ի
ստորեւ
բարձրաբերձ
պարսպաց
լերանցն
`
իջանէ
առատ
անձրեւ,
եւ
դժուարակոխս
առնէ
զանցսն
եւ
զկիրճս:
Զպակասութիւն
անձրեւոյ
դալարուտ
բարձրաւանդակաց
`
լնուն
ցօղք
եւ
թաթաւք.
եւ
առաւել
եւս
մշտաբուղխ
աղբերք
ոմանք,
այլ
սակաւք
են
այսպիսիք.
միայն
’
ի
հիւսիսային
կողս
բարձրագոյն
լերանց
`
գոն
առատաբուղխ
ծորանք.
են
եւ
’
ի
հարաւայնումն
`
’
ի
բարձրութեան
3800-4200
ոտից,
որպէս
յԱնաշա,
’
ի
Գանձին,
’
ի
Լամբրուն.
բարձրագոյնք
եւս
`
5000
՛
’
ի
Չիֆտլիկ
լերին,
’
ի
Կիւլէկ
գալէ,
’
ի
Սու
Նէտէրէ,
յԱղաճ
քիսէ,
եւ
Կիւդնոսի
աղբերակն,
որք
եւ
հզօրագոյնք
են
քան
զայլս
յաղբերաց.
եւ
ես
բարձրագոյնք
ց
’5500
՛
են,
’
ի
Կուսկութա
հովտի
`
Կուլուկ
աղբիւր,
աղբերք
Գարլըպօղազի
եւ
կապարահանիցն,
Փաշա
-
օլուգ
’
ի
վերոյ
Տանձուտ
գալէի,
եւ
որ
յարեւելակողմն,
’
ի
Կէյիքտաղ
լերին:
Անդրագոյն
եւս
յ
’8000
՛
բարձրութեան
`
Գօնագ
աղբիւր
’
ի
կողս
Գզըլթէփէի,
Գարակէօլ
լիճ,
Դաշ
օլուգ
աղբիւր,
Մէնէվշէ
սու,
աղբերք
Քէչիպէլիի
եւ
Մայտանի:
Վերագոյն
քան
զսոսա
յ
’9000
՛
բարձու
գոն
աղբերք
’
ի
Սըչան
-
կէօզիւ
?
լերին
եւ
յԻւչթէփէ,
’
ի
վեր
քան
զ
90007.
որպիսիք
են
եւ
’
ի
հիւսիսակողմն
Մէտտէսիզի
`
’
ի
ներքոյ
յաւերժական
սառնամանեացն.
բայց
բուսաբերութիւն
բարձանցն
ոչ
այնքան
’
ի
սոցանէ
օգտի
որքան
’
ի
ցօղոյ
գիշերայնոյ:
[1]
Terra
enim
Armeniæ
adeo
est
infirmissima,
extivo
maxime
tempore
et
infecta,
quod
habitantes
ejus
omnes
fugiunt,
ipse
extiviali
tempore
ad
montes,
infirmitatis
timore:
si
qui
vero
remanent
in
planis,
sic
infirmitatibus
afficiuntur
et
morte,
quod
de
ipsis
pauci
remanent.
[2]
Զոր
օրինակ
քարտուղարն
Վենետկեցի
գրէր
առ
դուքսն.
Terra
Armeniæ
alienegenis
est
infirma.
Այսպէս
եւ
պատմիչ
նոցին
եւ
բարեկամ
մերայոցս՝
Սանուտոյ
Դորսելլոյ։
[3]
Ինճիճեան
Հայր
յիշէ
զատ
յայլոց
ոմանց
զհովոցս
զուարճալիս
Հօրտում,
Իւսկիւվէն,
Ասմաճա,
Պուլաթմազ
եւ
Վահկա
։
Նոր
Հայաստան,
356
։
[4]
Քոչի
’
ի
վիեննական
ոտս
նշանակեալ
էր
զբարձրաչափութիւնսն,
զոր
վերածաք
յուսումնական
կամ
’
ի
տասնորդական
Չափս։