Սիսուան

14. Կիլիկիա յ առաջ  քան  զտէրութիւն  Ռուբինեանց

Յանկիւնամէջ Միջերկրական ծովու, եւ երկեկից իմն երկուց մեծաց ցեղապետութեանց ազգի մարդկան, Յաբեթականացն եւ Սեմականաց, ԿԻԼԻԿԻԱ, յետին թատր ինքնավարութեան Հայոց, եւ գամ մի եւս ’ ի նախնումն նուաճեալ յազգապետէ սոցին ` ’ ի Տիգրանայ Արշակունւոյ ` յառաջ քան զգալուստ Փրկչին, հանգոյն այլոց աշխարհաց Փոքուն Ասիոյ ` ծանօթ էր ’ ի վաղնջուց հետէ, ըստ պատկան դրիցն ` ոչ միայն երկոցուն ցեղիցն, այլ եւ երրորդին, որ է Քամայն, մերձ գոլով եւ Եգիպտոսի. յայտ է թէ եւ ունելով ինչ առընչութիւն, թէպէտ քաղաքական թէպէտ առեւտրական: Յիշատակեն սրբազան գիրք Եբրայեցւոց զաշխարհս զայս. յիշեն եւ հնագոյն հեղինակք Հելլենաց. այլ ոչ միաբանին գիտունք ’ ի ծագումն տոհմին եւ յանուն երկրին: Ի հոմերական քերդուածս իսկ գտանի անուն Կիլիկեցւոց, Κίλικες, այլ յօտար կողմն Փոքուն Ասիոյ, այն է ’ ի Միւսիա կամ ’ ի սահմանս Տրովադայ, ուստի եւ ոմանք հատուած եկեալ ասեն այսր ’ ի գոգ Միջերկրական ծովափանց. իսկ այլք ` նախաբնակ եւ նախակոչ տեղւոյս գրեն ըստ առասպելաց ` զ Կիլիկ կամ Կիլիքս զորդի Ագենովրի դիւցազին ` թագաւորի Փիւնիկիոյ, զեղբայրն Կադմոսի եւ Փիւնիկի, զորս առաքեաց հայր նոցա ’ ի խնդիր քեռ իւրեանց Եւրոպայ ` կորուսելոյ, սպառնացեալ ոչ ընդունել զնոսա ’ ի հայրենիսն ` եթէ ոչ ածցեն զխնդրեալն. եւ եկեալ ասեն Կիլիկի յերկիրս ` զորմէ բանս է, իբրեւ վրիպեցաւ ’ ի գիւտոյ քեռն ` յԱրամազդայ յափշտակելոյ, հաստատեաց աստէն զբնակութիւն իւր, եւ կոչեցաւ յանուն նորին ԿԻԼԻԿԻԱ, Κιλικία, Cilicia, ’ ի մերայոց յաճախ գրեալ եւ երկբարբառ տառիւ Կիւլիկիա, իսկ առ օտարս սակաւ ուրեք:

Փոխանակ յունահանճար ստեղծաբանութեանն ` հաւանին արդ գիտունք զծագումն անուանդ յեբրայականէն חִלְקַ ' מ խիլքիմ, նշանակել քարինս, ըստ վիմուտ բնութեան երկրին, կամ חֵלְּקֻ ’ ի խալէք բառէ, որ եւ զքար նշանակէ եւ զվիճակ կամ մասն աւարի. եւ այս ըստ ճահ գործոյ եւ յաճախ պարապման ժողովրդեանն, հռչակելոյ յաւարառութիւն աւազակութեամբ եւ մանաւանդ հինահարութեամբ, ’ ի վաղ ժամանակաց հետէ. վասն որոյ եւ ընդ խժդժագոյնս համարեալ էր, եւ յառակս էր ասել, Երրեակ կոպտատարազք Կ գրով կոչեցեալք, Կապպադովկացիք, Կրետացիք եւ Կիլիկեցիք, Kαππάδοκος, Κρήτις, Κίλικες, τρια κάππα κάκιστα. Որ զի եւ է, ստուգիւ ’ ի դրամս կուսակալաց Պարսից առ Աքիմենեամբք ` դրոշմի անունն յունարէն եւս ΚΙΛΙΚΙΟΝ, եւ ’ ի հնագոյն բեւեռարձանս համարին գիտունք ընթեռնուլ Գիլաքու: Զուգաձայն եւ զուգանիշ եբրայականին գտանի եւ յոյնն Κάλιξ կամ Κάλικα. եւ նոյն իսկ սովորական կոչումն արեւմտեան մասին երկրին ` թարգմանութիւն է այսր կոչման, Τραχιεια, Քարուտ: Ոմանց թուեցաւ ’ ի Χίλιξ յունականէն ` որ է գոմէշ. եւ զի անասունս այս մի յերեւելեաց է երկրին, ծանոյց եւ Րաբունին մեր Թովմաս, եւ վասն այն համարին զնշանակ Տարսոնի ` մայրաքաղաքի աշխարհին ` Ցուլ դրոշմեալ ’ ի դրամս. այն զի Յովսեպոս եբրայեցի ` զողջոյն իսկ աշխարհն ասէ զառաջինն Տարսոն կոչեցեալ յանուն Թարշըշի որդւոյ Յաւանայ, որդւոյ Յաբեթի: Հաւանելի է առաջին վարկածն, վասն քարուտ բնութեան երկրին կոչումնն, ըստ եբրայեցւոյն. զի եւ ամենայն խոհականք ` արդ սեմական ասեն զծագումն բնիկ ժողովրդեան երկրին, յետոյ խառնեցելոյ ընդ սահմանակցացն ազգաց յաբեթականաց. եւ չէ հեռի անունն եւ իմաստն նաեւ յայլ լեզուաց, որպէս տեսաւ ’ ի յոյնդ. նա եւ առ Լատինս Silex կոչի գայլախազն. եւ զի գայլախազ հրոյ ցայտիչ է, զայս կարծեմ առասպելեալ Յունաց, եթէ Պիւռոդ կամ Հուրոդ, Pyrodes, որդի Կիլիկեայ, հան հուր ’ ի գայլախազէ [1]. զրոյց թերեւս յանկագոյն եւս յարմարելի մերոյ լեզուիս բառից, ( հուր, հրոտ, եւ այլն ): Իսկ ազգակցութիւն ընդ մերոցս ունել ` անդէպ է ըստ ծագմանն, այլ ոչ եւ ըստ դրացութեան. քանզի Երոդոտ երկիցս եւ երիցս ասէ սահմանակիցս զԿիլիկեցիս եւ զՀայս, անջրպետ ունելով զԵփրատ գետ միայն: Այս պատմահայր Յունաց նոր իմն եւս ասէ. յառաջ քան զգալուստ Կիլիկի ` նախաբնակ ժողովրդեան երկրին կոչել Հիւպաքեանս, 'Υπακαιοὶ, Hypachæi [2]: Եւ քանզի գտանին եւ այլ ինչ կողմանք Փոքուն Ասիոյ Կիլիկիա կոչեցեալք, կամ Կիլիկեցիք յայն կողմանս, ( զոր օրինակ որք ’ ի Միւսիա ` Մանդակադեան մականուանեալք, եւ Կիլիկեցիք առ Արգէոս լերամբ ), ոմանց այլ եւ այլ ծագումն ունել թուեցաւ նոցին. կիսոց ’ ի միոյ բնէ ` յերկրէ աստի շառաւեղեալս, եւ այլոց ` յոյժ ընդարձակ ունել երբեմն սոցա եւ հզօր տէրութիւն. ’ ի հարաւոյ կուսէ մինչեւ ցՊելուսիոն Եգիպտոսի ձգեալ, յարեւմտից ’ ի Լիւդիա, ’ ի հիւսիսոյ ’ ի Կապպադովկիա, եւ յարեւելից մինչեւ ցՄարս, ’ ի միջի փակելով եւ զՀայս, չափազանցօրէն ասացուած: Այլ այս վկայեալ է ’ ի յոգունց, զի Իսաւրիա գրեաթէ անանջատ մասն համարեալ էր Քարուտն Կիլիկիոյ, գրաւելով եւ զծովեզերս Պամփիւլիոյ:

Թէպէտ անծանօթ է հին պատմութիւն Կիլիկիոյ ` յառաջ քան զնուաճումն ընդ տիեզերակալ իշխանութեամբ Ասորեստանեայց, եւ ոչ ստոյգ յառաջ քան զայն նուաճիլն յԱմազոնաց, որպէս ասացին ոմանք, այլ դիրք երկրին, ծովն ` որ պատի զհարաւով եւ հաղորդէ զնա յոգունց ազգաց եւ աշխարհաց միջերկրեայց, եւ Դրունքն կամ կապանք լերանց ` որ մուտեւելք են արեւելեան եւ արեւմտեան ազանց, ինքնին վկայեն ` զի ’ ի կանխագոյն ժամանակս չէր այնպէս դժնդակ եւ կոպտատարազ ` որպէս առակեցաւն յետոյ, այլ մի ’ ի բարգաւաճագոյն մասանց Փոքուն Ասիոյ, եւ յերթեւեկէ ազանց ընդ ցամաք, եւ ծովային վաճառականութեամբ իւրով, որով եւ նախօրինակ եւ մայր համարի գերագունին իսկ Տիւրոսի. առաջին ամենայն վաճառաշահ նաւահանգստից ունելով զՏարսոն, մինչեւ յանուն սորին ամենայն վաճառաբարձ նաւուց կոչիլ ըստ ոմանց ` Նաւ Թարշըշի. եւ թէպէտ բազմաց ` Թարշիշն յիշեալ յաւուրս Սողոմոնի եւ թագաւորաց Յուդայ ` թուի Սպանիա, կամ ափունք Արաբիոյ եւ Ափրիկիոյ, այլ եւ նոքին իսկ ոչ ուրանան թէ եւ Կիլիկեանս Թարշիշ կամ Տարսոն ` բարգաւաճէր վաճառականութեամբ ’ ի ժամանակսն յայնոսիկ. եւ յայս իսկ ձգեն ոմանք զբան Սաղմոսին ( ԽԷ. 7): « Հողմ սաստիկ փշրեսցէ զնաւս ’ ի Թարսիս »:

Ոչ է յայտ ժամանակ նուաճման Կիլիկիոյ յԱսորեստանեայց, այլ թուի գէթ հազար ամաւ յառաջ քան զՔրիստոս. զի աներկբայ է Սարդանաբալու ` որ կեայր յ ’ Թ դարու Ն. Ք. բնակելն ’ ի կողմանս Տարսոնի, որոյ եւ հիմնադիր ասի յոմանց, այլ յաւէտ ընդարձակիչ ասելի է եւ զարդարիչ. զի յառաջ իսկ քան զնա շինեալ էր Տարսոն, ըստ ոմանց յԱրգիացւոց, եւ ըստ այլոց՝ ’ ի Պերսէոսէ, ’ ի ԺԴ դարու նախ քան զՔրիստոս. հաւանագոյն է Ասորեստանւոյն այնորիկ փափկակեաց թագաւորի ` շինելն զԱնքիալէս քաղաք ծովեզերեայ. այլ առասպել ` կանգնել նորա միանգամայն ’ ի միում աւուր զերկոսին քաղաքսն զՏարսոն եւ զԱնքիալէս, որպէս պատուէր ետ ասեն արձանագրեալ յիւրում տապանի, եւ թաղիլ անդ. զի ըստ այլոց ` կամովի հրաճարակ եղեւ նա ’ ի Նինուէ, եւ թերեւս աճիւնն կամ ոսկրոտին փոխադրեցաւ այսր:

Սուրբ Գիրք եւ արտաքին պատմիչք յիշեն զաշխարհակալութիւն եւ զգործս յետնոց թագաւորաց Ասորեստանի ’ ի Կիլիկիա, որպիսիք են Սաղմանասար, Սենեքերիմ, եւ Նաբուգոդոնոսոր գրոցն Յուդթայ. որոյ զօրավար Հողոփեռնէս եկն « մերձ առ լերինն ’ ի ձախակողմն ՎԵՐԻՆ ԿԻԼԻԿԻԱՅ, եւ գնաց նա անտի ընդ լեռնակողմն. եւ եհար նա զՓուդ եւ զԼուդ … եւ հասանէր ունէր զամենայն սահմանս Կիւլիկեցւոց » [3]. յորմէ յայտ է զի էանց նա ընդ երկոսին դրունսն, ընդ Ամանոսին եւ ընդ Գահուց Կիւլիկիոյ, եւ մխեցաւ մինչեւ ’ ի Լիւդիա: Դարձեալ ցուցանեն բանքդ զի ըստ այլոց յազգաց նուաճելոց կամ հարկատուաց, զոր օրինակ եւ Հայք, բազում անգամ եւ Կիլիկեցիք ապստամբէին յինքնակալաց Նինուէի, որոց յաջորդեցին Մարք եւ Պարսք: Ի սկզբան պայազատութեան յետնոցս եւս ինքնագլուխ էին Կիլիկեցիք առանձինն թագաւորօք, որք յաճախ յիշին անուամբ Սիւեննեսիս, Syennesis [4], որ թուի ինձ յայտարար իշխանութեան կամ պատուոյ քան յատուկ անուն մարդոյ: Դարեհ Վշտասպեայ ` ըստ նոր սահմանադրութեան աշխարհաց ’ ի նախարարութիւնս ` չորրորդ սահմանեաց լինել զԿիլիկիա, եւ հարկել յարքունիս հինգ հարիւր տաղանդ արծաթոյ, եւ 360 երիվարս. յարշաւել նորա ’ ի Յոյնս ` զօրավարքն Դատ եւ Արտափեռն ` եկեալ այսր յԱլայեան դաշտս, զօրաժողով եղեն, եւ ’ ի Մալլոս գումարեալ նաւատորմիղ ` վեցհարիւր եռաթիոց, բարձին զզօրականն եւ զձիս, եւ նաւեցին ’ ի Յոնիա: Նոյնպէս յետ ամաց (484 Ն. Ք. ) Քսերքսէս էառ ’ ի Կիլիկեցւոց հարիւր նաւս, եւ գունդ մի զօրաց. այլաձեւ իմն էին սոցա սաղաւարտքն, եւ վահանք փոքունք ’ ի մորթոյ արջառոց, տառատոկք ասուեայք. կրկին նիզակք եւ սուսեր մի: Նշանաւոր եղեն առ Երկայնաձեռն Արտաշիսիւ ` եղբօր նորա Կիւրոսի Փոքու յապստամբութեանն ` անցք ընդ Դրունս Կիլիկիոյ, եւ գալն ` ’ ի Տարսոն, ուր թագաւոր երկրին հաւանեցաւ տալ նմա արծաթ ’ ի պէտս բանակին, ապա եւ գունդ յօգնութիւն ապստամբաց եւ Յունաց՝ ընդդէմ Պարսից. այլ յետնոցս զօրացեալ ` նուաճեցին ընդ այլս եւ զԿիլիկեցիս: Նշանաւոր եւս եղեն անցք Մեծին Աղեքսանդրի ընդ նոյն Դրունս (333 Ն. Ք. ), վանելով զսակաւաձեռն գունդ պահապանաց Պարսից, եւ զերծուցանելն զՏարսոն ’ ի հրակիզմանէ նոցին, ’ ի վրէժ ապստամբութեանն Կիլիկեցւոց յարելոց ’ ի Յոյնս. եւ առ նմին լոգանալն ’ ի Կիւդնոս, եւ ’ ի սարսուռ մահաբեր հարկանիլ ’ ի ցրտութենէ ջուրցն, եւ ապաքինիլ. յետ այնր զծովեզերբքն պատելով խաղալ գնալն մինչեւ յԻսսոս, եւ հանդիպիլն Դարեհի, ուր եւ աշխարհահռչակ եւ բաղդասահման պատերազմն, որ զինքնակալութիւն Ասիոյ փոխադրեաց ’ ի Մակեդոնացին։ — Յետ մահուան Աղեքսանդրի՝ Կիլիկիա զառաջինն վիճակեցաւ մի ըստ միոջէ Փիլոտասայ, Փիլոքսենեայ եւ Պլիստարքոսի, զօրավարաց կողմնակալաց Անտիգոնոսի ` միոյ ’ ի գլխաւորացն. եւ յետ սորա պարտութեանն եւ մահուան ` մարզ եղեւ Ասորւոց կամ Սելեւկիացւոց թագաւորութեան, հաստատելոյ ’ ի Նիկանովրայ Սելեւկոսէ. սոքա մուծին եւ տարածեցին յերկիրն ` զկրօնս եւ զլեզու Յունաց, եւ կանգնեցին քաղաքս յանուն իւրեանց, Սելեւկիա, Անտիոք, Եպիփանիա, եւ այլն: Առ թոռամբ Նիկանովրի ` Անտիոքոսիւ Թէոսիւ ` Պտղոմեանք Եգիպտացիք նուաճեցին զԿիլիկիա (245 Ն. Ք. ) մինչեւ Մեծն Անտիոքոս թափեաց ’ ի նոցանէ (233 Ն. Ք. ) եւ ած բնակեցոյց անդ, որպէս եւ յայլ կողմանս Փոքուն Ասիոյ, գաղթականս ’ ի Հրէից. ’ ի սոցա սերնդոց ընծայեցաւ մեծ Առաքեալն հեթանոսաց Պօղոս: Առ Երեւեալն Անտիոքոսիւ ապստամբեալ ` վերստին նուաճեցաւ աշխարհն. որպէս եւ առ Անտիոքոսիւ որդւով Դեմետրեայ, որ աստ ’ ի բերդի ուրեք պաշարեալ սպան զխռովիչն Տրիփոն: Յետ սակաւուց հզօրագունից ’ ի վերայ հասեալ Հռովմայեցւոց ` ձգեցին զձեռն իշխանութեան իւրեանց մինչեւ յափունս Միջերկրականի. եւ յամի 103 Ն. Ք. գաւառ Հռովմայ կոչեցաւ Կիլիկիա, որպէս եւ յետոյ ’ ի Սիլլայէ յամի 92. այլ ախոյեան ընդդէմ սոցա արձանանայր Պոնտացին Միհրդատ, զօրավիգն ունելով զգոռոզն Տիգրան, զընտրեալն յԱսորւոց ’ ի թագաւոր ինքեանց, որ եւ արկ զձեռն իւր ’ ի վերայ Կիլիկիոյ (69 Ն. Ք. ) եւ աւերեալ զՍոլի քաղաք ծովեզերեայ ` խաղացոյց զբնակիչսն ’ ի դաստակերտն իւր Տիգրանակերտ. այլ ’ ի զբաղիլ նոցա ’ ի մարտս ընդ Հռովմայեցւոց, գլուխ ամբարձին Կիլիկեցիք, եւ հինահարութեամբ ’ ի ծովու ` տագնապեցուցանէին զամենայն նաւողս. մինչեւ հարկ եղեւ Պոմպէի Մեծի (67 Ն. Ք. ) գալ ’ ի վերայ նոցա 120, 000 արամբք եւ հինգ հարիւր նաւուք, խորտակել եւ ցրուել զհազար նաւս նոցին, եւ խաղաղել զերկիրն [5]. յորում ժամանակի նորոգեալ եւ զքանդեալն ’ ի Տիգրանայ զՍոլի ` կոչեաց Պոմպէուպօլիս, եւ եթող տեղապահ զԼոնգինոս Կասսիոս: Գաւառ Հռոմայ համարեցաւ այնուհետեւ Կիլիկիա, զատուցեալ ’ ի Դաշտային եւ ’ ի Քարուտ, յորս յարեցան եւ Իսաւրիա, Պամփիւլիա, Պիսիդիա եւ Լիկայոնիա. եւ վերակացուք նորին կոչէին Փոխահիւպատք, Proconsules. որպիսիք եղեն մի ըստ միոջէ տարեկան իշխանութեամբ, Կոռնել. Լենտուլոս, Ապպ. Կլաւդիոս Փուլքեր ( Գեղեցիկ ), եւ գերագոյնն ճարտասանից Տուլլիոս Կիկերոն յամի 48­7 Ն. Ք. [6]: Սա նաւեալ յափանց Լատիոնի, 12, 000 հետեւակօք եւ երկու հազար վեց հարիւր հեծելովք, ել ’ ի Տարսոն, եւ խոհական ճարտարութեամբ քան քաջութեամբ ` նուաճեաց զաւազակս Ամանոսեան լերանց, յայրեաց յաւեր դարձուցեալ զոմանս յամրոցաց նոցին, զորս եւ յանուանէ յիշէ, այլ արդ ամենեւին անծանօթք են եւ անուանքն եւ գիրք. անտի, ասէ ինքն, գնաց ’ ի Պինտենիսոս, Pindenissus, զոր համարին Սիս կամ Գարա Սիս, յերկրի Ազատ Կիլիկեայց, Eleuteherocilicum, զի ցայնժամ ինքնագլուխ էին բնակք կողմանցն. եւ երկամսեայ պաշարմամբ էառ եւ զայն բերդ։ — Ի ժամանակի մեծի քաղաքական մարտին Հռովմայեցւոց ` Կիլիկեցիք զկողմն կալան ծանօթին իւրեանց Պոմպէի, վասն որոյ եւ Պոմպէոսեանք կոչեցան. այլ յաղթողն Կեսար էառ եւ ’ ի նոցանէ զօրս ’ ի բանակ իւր: Յայնմ հետէ Փոխապռետորք, Propretores, կացին անդ կողմնակալք ’ ի Հռովմայեցւոց. բայց ընդ իշխանութեամբ նոցին ` էին Կիլիկիոյ եւ առանձնակ թագաւորք յԱմանոսեան կողմանս, յորոց էր յայսմ ժամանակի Տարկոնդիմոտ Ա, որում յաջորդեցին Փիլոպատոր Ա, Տարկոնդիմոտ Բ, եւ Փիլոպատոր Բ, որ մեռաւ ’ ի 16 կամ 17 ամի թուականի Փրկչին։ — Յերկուսն բաժանել հռոմէական պետութեան ` Կիլիկիա վիճակեցաւ Անտիոքոսի (41 Ն. Ք. ) որ զմասն մի երկրին ետ (36 Ն. Ք. ) Ամիւնտեայ Գաղատացւոց թագաւորի, եւ զմասնն պատուականագոյն ` Կղէոպատրեայ հոմանւոյ իւրոյ, եւ որդւոյ իւրոյ Պտղոմեայ: Այլ ընդ հուպ հակառակորդք Անտոնիոսի ’ ի մեկնել նորա ` մխեցան ’ ի Կիլիկիա առաջնորդութեամբ Լաբիենու, զոր եհար Վենդիտիոս փոխանորդն Անտոնիոսի, որպէս յետոյ եւ զՀայս եւ զՊարթեւս առաջնորդեալս ’ ի Բարզափռանայ Ռշտունւոյ: Սա դրամբք եւ պահակօք ամրացուցեալ էր զմի յանձուկ կրճից ` ընդ որ հարկ էր անցանել Հռովմայեցւոց. այլ յաջողեաց սոցա խորտակել եւ զպատուարն եւ զբանակն արեւելեայց, յորում սպանաւ եւ Բարզափրան: Միապետեալ Օգոստեայ կայսեր (30 Ն. Ք. ) ընկէց ’ ի թագաւորութենէ զՏարկոնդիմոտ Բ զկուսակից Անտոնիոսի, եւ կարգեաց փոխանակ նորա զՓիլոպատոր Բ. եւ զերկիրն մարզ կացոյց նախագահութեանն Ասորւոց, ընդ որով թուի մնացեալ հանդերձ առանձնակ թագաւորօքն ` մինչեւ ցկայսր Վեսպասիանոս, որ եբարձ զիշխանութիւն բնկանցն, եւ իսպառ գաւառ հռովմայական ինքնակալութեան կարդաց զԿիլիկիա:

Յայս միջոց ժամանակի եւ յետոյ եւս ` Տարսոն պայծառանայր ճարտասանից եւ իմաստասիրաց հրահանգօք. յորոց չէ անդէպ կարծել եւ նշոյլ ինչ ազդեցեալ ’ ի Սօղոս, զոր փոքր ինչ յետոյ շնորհք Հոգւոյն Սրբոյ յարդարեցին ’ ի Պօղոս: Իսկ ըստ քաղաքական տեսութեան ` ոչ սակաւ խլրտմունք լինէին եւ կագք ընդ բնիկսն եւ ընդ Հռովմայեցիս. եւ որպէս թուի ( յամի 36) Կլիտեանք լեռնաբնակք ապստամբեալք ամրացան ’ ի Կադրա (Cadra) եւ Դաւարա (Dauara) բերդս. այլ Մարկոս Տրեբելլիոս չորս հազար լեգէոնական զօրօք հասեալ յԱսորւոց ` պաշարմամբ եւ սովով ընկճեաց զնոսա: Դարձեալ ապստամբեցին նոքա յամի 52, առաջնորդութեամբ Տրոսոփորի ուրումն, եւ ամրացեալ յանմատոյց լերինս ` իջանէին ստէպ յաւար եւ յաւեր դաշտաց եւ ծովեզերաց, խորտակեցին եւ զբանակ Հռովմայեցւոց. բայց Անտիոքոս որ յայնժամ թագաւորէր ’ ի Կիլիկիա, խորամանկութեամբ կալաւ զՏրոսոփոր եւ ’ ի մահ մատնեալ ` դադարեցոյց զխազմն: Յիշեցելոյ թագաւորիդ յաջորդեաց Պոլեմոն ` որ էառ ’ ի կնութիւն զԲերինիկէ զայրին Հերովդի, այն ` որոյ առաջի դատեցաւ Առաքեալն Պօղոս. ընկալաւ նա զհրէութիւն, այլ յանջատել կնոջն ` դարձաւ անդրէն ’ ի հեթանոսական բաջաղանս։ — Ընդ հռովմէական վարչութեամբ ոչ սակաւ ժամանակս խաղաղեցաւ Կիլիկիա. ուր յամի 117 Տրայիանոս կայսր ’ ի դառնալն յարշաւանէն Հայոց եւ Պարթեւաց ` մեռաւ ’ ի Սելինոնդ քաղաքի, վասն որոյ կոչեցաւ այն Տրայիանուպօլիս: Յաջորդ նորին Ադրիանոս յայցելութեան իւրում ’ ի գաւառս՝ թուի եկեալ ’ ի Կիլիկիա, զի գտանին դրամք եւ արձանագրութիւնք քաղաքաց նուիրեալք նմա։ — Յելս կոյս Բ դարու (194) Սեւերոս կայսր մեծաւ մարտիւ եհար խորտակեաց զբանակ հակառակորդին իւրոյ Նիգերի, սպանմամբ նորին եւ քսան հազար զօրականաց, ’ ի մահամատոյց դաշտի անդ Իսսոսի, յորում բազում բաղդավճիռ մարտք մղեցան յառաջն եւ զկնի, նա եւ ’ ի Հայոցս, որպէս տեսցի յապայն: