Սիսուան

 

15. Նուաճումն Կիլիկիոյ ի Հայոց Ռուբինեանց

Յետ ունելոյ եւ լնլոյ Հայկազնոյն երկուս մեծամեծ բաժինս զառաջակողմեան Ասիոյ, զմին ` նախաբնակութեամբ եւ աճելութեամբ, զմիւսն ` յաղթողական կամ վտարանդի գաղթականութեամբ, եւ յիւր անուն յաւերժաբար կնքելոյ ` Մեծ եւ Փոքր Հայք, դրդեալ յանդիմակեալ յեղափոխութենէ պետութեանց եւ սահմանաց ազգաց հզօրագունից, ստիպեցաւ ստանալ ծանր ծանր գնոյ քրտանց եւ արեանց ` եւ պատրաստել միւս եւս Հայաստան: Թողլով ’ ի թիկանց զաշխարհաշարժ դղրդումն Թուրքաստանեայց ամեհաբախ գրոհից, եւ յառաջոյ ունելով զլայնատարած տէրութիւն հինաւուրցն բիւզանդական կայսերութեան, ընդ որոց երկոցուն իշխանութեամբ նուաճեալ կայր մեծ մասն աշխարհիս եւ ազգիս Հայոց, մասն մի փոքրիկ ` խառնաձոյլ իմն սերնդոց Արծրունեանց, Բագրատունեաց, Պահլաւունեաց, Վանանդեայց, Սասնեցւոց, որ գայթ ’ ի գայթի դեգերէր ’ ի միջոցս Գամրաց եւ Եփրատական նահանգաց, ընդոստուցեալ ’ ի հակառակութենէ երբեմն ասպնջականացն Յունաց, զորս եւ կամաւ կամ ակամայ գրգռեաց, հարկաւորիւր թանգուզելով տեղի տալ տարաբերիլ ընդ հարաւ արեւմտից, ուր տկարագոյն զմարդկան իշխեցողաց ` քան զբնութեան երկրին տեսանէր զընդդիմակաց դժուարութիւն. եւ զմահու ճիգն յաչս եդեալ, զմին ` զինու զօրութեամբ, եւ զմիւսն խստամբեր արութեամբ վանէր եւ կոխէր. հանգոյն իմն դիւցախառն նահապետաց իւրեանց, ըստ վիպասանիցն զրուցաց, ահեղիցն այնոցիկ եւ երեւելեաց յաղթանդամ հսկայից, եւ յետնորդքս նոցին կորովաձիգ արք աղեղանց ` գրկապինդ պարզելով զհայրենատուր լայնալիճսն, աննահանջ գնացիւք դէմ եդեալ ճեղքեցին զկարկառակոյտ զապառում բարձրակոհակ եւ մայրահոծ պարիսպս Տաւրոսի. ընդ անոտնակռիւ կիրճս եւ կապանս փեղկից լերանց անծանօթից ` ընդ որս միայն բնամուղ բռնութեան հեղեղաց բացեալ էր հունս զանխուլս, սպրդեալ հոսեցան անցին, կռուանս խնդրելով կայից. եւ զառաջինն ` զօրէն տեղազերծեալ արծուեաց եւ անգեղաց ` զնմանիսն տեղաթափ առնելով ’ ի ծերպից եւ ’ ի գագաթանց կիլիկեան գահաւանդակացն, հաստատէին բոյնս բերդից, ըստ օրինակի նախաբնակացն այնոցիկ ազատասուն աւազակաց աշխարհին, զորոց եւ գտանէին իսկ ուրեք կիսաքանդ ապաւէնս լքեալս. եւ այնոքիւք ամրացուցեալ զթիկունս, ապա դէմ եղեալ ոտն առ ոտն ստորիջուք յառաջխաղացութեամբ, մխեցան կալան մի ըստ միոջէ եւ զդաշտակողմն եւ զծովակողմն աշխարհին. տինա եւ զբովանդակն Կիլիկիա ` ըստ ընդարձակագոյն իմացման, եւ տիրեցին իբրեւ երկուս կամ երիս դարս. հանդէս ոչ սակաւ սխրալի ցուցեալ յանձուկն շրջափակի, եւ ’ ի միջի խլրտման հզօրաց եւ հակառակող դրացեաց, յարժանալուր յիշատակ քաղաքական պատմութեան միջին դարուց, եւ ’ ի հիացումն իմաստասէր քննողաց անցիցն անցելոյ յայն եւ յամենայն ժամանակս:

Ո՞ առաջնորդ այսպիսւոյ խիզախ կամ յուսահատ ձեռնարկութեան, եւ յորմէ՞ յատուկ դրդեալ պատճառէ: - Գիտեն քաջ ամենեքին ` որոց եւ փոքու իւիք տոհմային պատմութեանս մերոյ հմտացեալք իցեն, զեղերական կատարած յետնոյ բագրատունեան թագընկալ պայազատին ` Գագկայ, եւ զեւս քստմնելի պատճառ նորին ` զգործ իւր տխեղծ. եւ զխանձեալն յերկոցունց անտի դաւաճանութեանց ` Հայոց եւ Յունաց ` անշիջաբորբոք հուր ատելութեան եւ վրիժուց ` յաւելեալ յառաջինսն, որ ’ ի սակս խարդաւանակ նուաճման մայրաքաղաքին Անւոյ, եւ եւս վաղընջուցն կրօնական տարաձայնութեանց: Հեռաւորութիւն եւ խրթնութիւն վայրուց ` ուր այս դէպք լինէին ` ’ ի կենդրոնէ կայսերական վարչութեան, եւ տկարութիւն սորին առ ’ ի չափու ունել զընդ ձեռամբ կացեալ այլալեզուսն եւ այլակարծիս ` ’ ի միջոցս անդ նահանգաց Գամրաց եւ Լիկանդոնի, տայր համարձակութիւն գժտութեանցն եւ մերազնեայցս ապստամբութեան. այլ զի ոչ համօրէն Հայաստանեայք գաղթեալք ’ ի նշանակեալ վայրսդ ` համախոհ լինէին գործոց Բագրատունւոյն յարելոցն ’ ի նոյն, յայտ լինէր յետնոցս ` եթէ ոչ կարեմք առանձինն ընդ երկար զդէմ ունել յունական բազմութեանն, անօգնականք ’ ի բացակայից մնալով հոմասեռից, բայց եթէ յամուրս եւ ’ ի խինձս լերանց ապաւինելով, կամ նեղել զոխերիմսն, կամ զանձինս ’ ի նեղութենէ ապրեցուցանել: Եւ յետ այլ եւ այլ դիպաց եւ առանձնական վրէժխնդրութեանց վասն սպանմանն Գագկայ, որպէս հարկ է գուշակել, թէ եւ լռիցէ պատմութիւն, գլուխ ամբառնայր ոմն ’ ի հաւատարմաց նորին ` Ռուբէն անուն, եւ դարձուցանէր զերեսս իւր ’ ի սահմանաց երկրի տէրութեան նորին ’ ի Ծամնդաւայ, ընդ արեւմուտս հարաւոյ, յանքոյթ ինչ կողմն Փռիւգիոյ, իբրեւ յամի Փրկչին 1081. եւ լինէր նահապետ նորոյ հարստութեան Հայոց, որ եւ յիւր անուն ՌՈՒԲԻՆԵԱՆ հռչակեցաւ, եւ յետ դարու միոյ ’ ի թագաւորական բարձրացաւ փառս:

Որքան աներկբայ է եւ պատմական ` անձն Ռուբինի եւ զարմ նորա ցվեց ազգ, եւ ապա խառնուրդն ընդ Հեթմեանց, պահպանութեամբ իւրական կոչմանն ` ’ ի վերայ թագաւորեալ տոհմին ` մինչեւ իսպառ, այնքան եւ ընդ մթութեամբ մնայ ցարդ ծագումն նորին, եւ օրինակ տիրապետութեանն եւ տեղի ոստանին. քանզի այլ ընդ այլոյ զրուցեն պատմիչք սուղաբանք, մանաւանդ հեռաւորքն ’ ի թատերէ գործոց նորին, ’ ի համբաւուց լուեալ եւ խանգարեալ զստոյգն ընդ անստոյգն: Բազումք ասեն վասն Ռուբինի ` լինել սերտ ոք եւ առընչակից Բագրատունեաց եւ Գագկայ վերջնոյ. ոմն ասէ «’ ի զօրաց Բագրատունեաց եւ յազգէ նորին ». ոմն եւ « ազգական Գագկայ ». այլ ոմն ` «’ ի սերէ թագաւորութեանն, արեանառու մեծին Գագկայ ». եւ միւս յառաջ եւս անցեալ ` « եղբայր Գագկայ արքայի ». ընդ որ հաճեալ խաբէական արուեստաւորաց դաշնակի միոյ կամ նրանի ` որ պահէր ’ ի թանգարանի Գրիգորուպօլսոյ, գրեալ են ’ ի վերնոյն, « Ռուբէն որդի Գագկայ », եւ այլ անյարիր եւ անյարմար դրոշմածս բանից [1]: Բայց ստուգագոյն առաջնոյն ասացուածն է. զի թէ ոչ միայն ’ ի զօրաց Բագրատունեաց ` այլ եւ յազգէ նորին, ասէ, յաւելու անդէն, « եւ ’ ի տանէ եւ ’ ի տոհմէ Արծրունեաց ». քանզի գրելով սորա առ թագաւորութեամբ Լեւոնի Բ ` որդւոյ Ա Հեթմոյ, համարձակօրէն վկայէ, թէ « Եւ մեր պսակաւորն Լեւոն ` զերկուցն ունի թագաժառանգ ազգաց զազգականութիւն » [2]. որում համաձայնի եւ Վահրամ Րաբուն ` որ յարքունիս նորին թագաւորի կայր, եւ ոչ կարէր յայսմ խոտորել ’ ի ստուգութենէ կամ յաւանդութենէ. եւ թէպէտ մարթ է իմանալ զբանն վասն զարմին Հեթմեանց ` որ մայրենեօք յայնմ Արծրունի տանէ էր, - նահապետի նոցա Օշնի ` առնլով ’ ի կնութիւն զդուստր Ապլղարիպի կողմնակալին Տարսոնի, ’ ի տոհմէ իշխանաց Սենեքերիմայ թագաւորին Վասպուրականի, - այլ հաւաստաբան եւս գրիչք ` Սասընցի կոչեն զՌուբէն [3]. եւ իբրեւ զերկուց եղբարց սերունդս ` համատոհմ համարին յետինք զՍանասունս եւ զԱրծրունիս:

Ոչ ինչ ընդհատ ’ ի զարմէն ` զանազանին տուչութիւնք պատմչաց եւ ’ ի տիս եւ ’ ի սկիզբն իշխանութեան Ռուբենի: Կիրակոս, առաջին եւ նշանաւոր ’ ի պատմիչս յիշատակողս իրացս, որ եւ թագաւորազն կոչէ զՌուբէն, որպէս եւ Միխայէլ Ասորի, անորոշակ բանիւ չտայ իմանալ որո՞յ թագաւորի ազն. քանզի ասէ. « Որ յազգականութենէ եւ ’ ի զօրացն Գագկայ ` Արծրունեաց ». եւ ’ ի պատմութեան նախընթաց գործոյն ` երկուս Գագիկս ’ ի ներքս մուծանէ. զդէպս Մարկոսի եպիսկոպոսի եւ զշանն ` ընծայելով թագաւորին Կարուց ` Գագկայ, իսկ զսպանեալն ` միւս Գագիկ լոկ կոչէ. եւ արբանեակ առ նմին գտեալ յայնժամ մանուկ մի փոքրիկ ( Ռուբէն ), զոր եւ գնեալ ’ ի գերութենէ Յունաց « ոմն վաճառական Հայ ` արար իւր փեսայ » [4]. եւ յետ աճելոյն եւ լինելոյ այր եւ որսորդ, ապա պատմէ զձեռնարկութիւն գործոյ սորա եւ զտիրանալն կողմանց Կիլիկիոյ, ուր եկեալ էր որսորդութեան աղագաւ: Իսկ այլք ոմանք պատմիչք, ընդ որս եւ Այրիվանեցին, ’ ի վաղուց այր կատարեալ ցուցանեն զՌուբէն, եւ անդստին ’ ի կէս ԺԱ դարու զսկիզբն իշխանութեան նորա. « Աստ ( ասէ, յամս 1045-50), տիրացան Կիլիկիոյ ` Ռուբինեանք. դատ արար Աստուած զրկելոցս. զի Հոռոմն եբարձ զմեր թագաւորութիւնս, իսկ Աստուած զերկիր նոցա ետ Հայոց, որ եւ այժմ թագաւորեն ’ ի նմա »: Է որ կոչէ զՌուբէն լոկ մի յիշխանաց Գագկայ, եւ է որ նաեւ « մեծափառն ոմն իշխան իշխանաց »:

Արդ եթէ գուցէ ստուգութիւն ’ ի պատմածս Կիրակոսի, ա ' յլ ոք է մանուկն այն եւ արբանեակ միւսոյ Գագկայ, այսինքն Կարուց թագաւորին, որ զարգացեալ որսորդութեամբ եւ զհետ կաքաւուց կրթելով ’ ի վերնակողմանս Կիլիկիոյ ` մերձ ’ ի սահմանս Բարձրաբերդոյ, գիտացեալ զայն դատարկ ’ ի պահապանաց, եւ զբերդատէրն եպիսկոպոս հրաւիրեալ ’ ի ճաշ որսոյ իւրոյ, եսպան առ ետեղ, մինչ սպասաւոր իւր եւ դաշնակից ` նոյն օրինակ դաւաճանութեամբ գինեխեղդ արարեալ զմիակ գտեալն ’ ի բերդին, պարզէր ’ ի պարիսպն զնշանակ իւր, եւ որսորդն հաւուց տիրանայր Բարձրաբերդոյ:

Բայց ես հաւանեալ եմ եթէ Ռուբէն նահապետ տերանց Սիսուանայ՝ ըստ հաւատարմագոյն աւանդողաց ` մերձաւոր էր Գագկայ, եւ յառաջ քան զմահ նորին իշխանացեալ Կոսիտառայ բերդի, որոյ դիրք անծանօթ, այլ գուշակին մերձ լինել սահմանաց տէրութեան Գագկայ. զի, ասէ հաւանաբանն. « Յորժամ լուաւ զմահն Գագկայ, յարուցեալ ամենայն զարմիւք իւրովք ` եկն ’ ի կողմանս Փռիւգիոյ, դիմելով ’ ի գեօղ մի Կօլմօզօլայ անուն, ( նոյնպէս անծանօթ առ ’ ի մէնջ ). եւ անդ բնակեալ. յորում լերին էին բնակեալ բազումք յազգէն Հայոց. զորս զամենեսեան զնոսա առ ինքն կոչեալ ` Մեծն Ռուբէն, եւ նոքօք զօրացեալ ` էառ զլեռնային կողմանսն. զՀոռոմս անտի ’ ի բաց մերժեալ, եւ զնոցա տեղիսն առեալ. եւ կեցեալ ինքն բարեպաշտ կենօք ` վերափոխեցաւ առ Քրիստոս, եւ թաղեցաւ ’ ի սուրբ ուխտն Կաստաղոն, թողեալ զիշխանութիւնն յիւր հարազատ որդին Կոստանդին »: - Ըստ վերոյգրելոյդ ` ’ ի Կոսիտառայ ` ուր նախ տիրէր ` փոխեցաւ Ռուբէն ’ ի Կոլոմոզոլա, եւ ոչ թէ յայնժամ տիրեաց Կոսիտառայ, որպէս այլք ասեն ` իբրու թէ յետ սպանմանն Գագկայ ` « յինքն յարեալ զբազումս ’ ի զօրացն ` խաղացեալ գայ եւ առնու զամրոցն զԿոսիտառայ, յորում եւ դնէ ինքեան տուն իշխանութեան, եւ տիրէ լեռնակողմանցն Փռիւգիոյ » [5]: - Արդ ըստ այսոցիկ ստոյգ ` այլ անյայտ մնան տեղիք առաջնոյ եւ երկրորդի բնակութեանն Ռուբենի, զորս խանձարուրս պայազատաց տոհմին իւրոյ ’ ի դէպ էր կոչել. եւ ոչ է նորա կալեալ զԲարձրբերդ, որպէս ցուցաւ ’ ի վերդ, եւ ոչ բնաւ տիրեալ դաշտակողման Կիլիկիոյ, որպէս կարծեցուցանէ առաւելազանց բան գրչի միոյ, այլով ամենայնիւ յոյժ խոհականի, մտերմին Ս. Լամբրունացւոյն, որ ’ ի յիշատակարանի Սաղմոսաց մեկնութեան սորին, գրէ. « Քաջ եւ արի իշխանն Ռուբէն, նախնին սոցա, ազգական գոլով մեծի թագաւորին Հայոց Գագկայ, դիմեաց յ արեւելից, եկն ’ ի սահմանս Տարսոնի ’ ի Գահ Կիլիկեցւոց. եւ բացեալ ընդարձակեալ, տիրեաց կողմանցն այնոցիկ »: - Նշանաւոր իմն են անուանք երկոցուն նահապետաց նորոյ հարստութեանս Հայոց, եւ անլուրք յառաջ քան զայս ժամանակ յազգի մերում, Ռուբէն կամ Ռոբէն եւ Հեթում:

Ժամանակագիրք զամ մահուան Ռուբինի նշանակեն ’ ի 1095, այն է յետ հնգետասան ամի սպանմանն Գագկայ, յորմէ ’ ի դէպ է սկսանել զՌուբինեանցն պայազատութիւն, այսինքն յամէ Տեառն 1080. անտի մինչեւ ’ ի բոլորումն տիրել Կիլիկիոյ ` ’ ի ձեռն բարեբաղդին Լեւոնի ` բովանդակ դարու միոյ ժամանակք բոլորեցան, ընդ իշխանութեամբ ութից ` բայց սերնդոց հնգից, որպէս է տեսանել յազգացուցակ պատկերին. եւ են այսոքիկ.

1080 Ռուբէն Ա.

1095 Կոստանդին Ա, որդի նորա.

1100 Թորոս Ա, որդի Կոստանդնի.

1129 Լեւոն Ա., եղբայր Թորոսի, ց ’1137.

1145 Թորոս Բ, որդի Լեւոնի Ա.

1169 Մլեհ, եղբայր Բ Թորոսի.

1175 Ռուբէն Բ, որդի Ստեփանէի որդւոյ Ա Լեւոնի.

1187 Լեւոն Բ, (’ ի Պարոնայս ) եղբայր Բ Ռուբենի.

1199 † 1219 Նոյն Ա թագաւոր Սիսուանայ:

 

 

Գրեաթէ ամենեցուն սոցա ` որպէս համարիւն հարազատաց, նոյն երեւի եւ բնութիւն եւ դիտումն. աննկուն, երբեմն եւ վայրագ պնդութիւն ` առ ’ ի թօթափել զլուծն յունական, եւ ոչ միայն կեալ ազատօրէն հայրենի բարուք եւ կրօնիւք, այլ եւ հարստահարելով զհարստահարիչսն, նեղել վանել զնոսա եւ ընդարձակել զիւրեանց սահման, ցորվայր ներեսցէ հակառակութիւն բնութեան երկրի կամ հզօրագոյն դրացւոց: Այսու օրինակաւ առ փոքր փոքր երկրակալեն եւ ընդլայնեն զվիճակ իւրեանց ` առաջին երեքին իշխեցողքն, ’ ի բարձունս եւ ’ ի ստորոտս լերանց. չորրորդն ( Լեւոն Ա ) մխեալ եւ ’ ի դաշտ ` զամենայն միանգամայն կորուսանէ. շիջեալ համարի առ վայր մի կայծակն հայկական ինքնիշխանութեան վառեալն ’ ի Ռուբինէ. այլ վերջին քառեակք զարմի նորին ոչ միայն զկորուսեալ կայանսն վերաստանան, այլ եւ մի ըստ միոջէ յաւելուն ’ ի նոյնս ` եւ զլեռնական եւ զդաշտական. եւ ’ ի կէս դարու միոյ մերթ զինու եւ մերթ մտաց զօրութեամբ մրցեալ եւ մաքառեալ ընդ սահմանակիցս իւրեանց, ընդ Յոյն, ընդ Թուրք եւ ընդ նորեկ Փռանկ, զառաջինն ` իսպառ ’ ի բաց քեցելով կամ նուաճելով, ընդ երկրորդին պայմանակցեալ դաշամբք կամ դժուարադրուժ լերանց պատուարօք, ընդ երրորդին ` ընդելակցեալ խնամութեամբք եւ սովորութեամբք, հասանեն եւ տարածանին յափունս Միջերկրական ծովու. ընդ մէջ սորին եւ ընդ նախնի կռուանին իւրեանց ` Տաւրոսական լերանց ` ահա բովանդակեալ նուաճի ընդ հայկական ձեռամբ համօրէն Կիլիկիա. եւ ոչ եւս Կիլիկիա, այլ նոր Հայաստան, կամ երկիր ` յանուն իշխեցողի ժամանակին. որ ` յառաջն մինչդեռ ’ ի լերինս եւեթ էր իշխանութիւն նոցին, կոչէր Երկիր Լերանց իշխեցողի, որպէս յայտնակի ’ ի ստորեւդ նշանակեսցի: - Ոչ միայն Յոյնք էին ` երբեմն տիրողք եւ ապա ծառայեալք Հայոց ` յերկրի աստ, այլ եւ Թուրքք եւ Արաբացիք, զորոց վանեալ զամրոցս ` կամ միայն ահացուցեալ ` ’ ի բաց հանին, այլ եւ Ասորիք ոչ սակաւ, եւս եւ Փռանկք, ( այսու անուամբ իմանալով զամենայն Եւրոպէացիս խաչակրութեամբ եկեալս եւ երբեմն տիրացեալս քաղաքաց Կիլիկիոյ ), եւ այլ եւս խառնիճաղանճ, ընդ որս եւ վայրաբնակ Թուրքմանիկքն, ամենեքին հնազանդեալք եւ հաւանեալք յաջորդաց Ռուբինի, է որ բռնութեամբ, է որ աւատական օրինօք լճութեան, եւ է որ առանձինն ինչ դաշամք եւ պայմանօք:

Դժուարագոյն թերեւս եղեւ Ռուբինեանց ` քան զօտարսն ` զհամազգիսն նուաճել. քանզի եւ յառաջ քան զինքեանս ոչ միայն կային ’ ի Կիլիկիա գաղթականք Հայոց, այլ եւ ազնուատոհմք ըստ ձեռանէ կայսերաց ` տեարք եւ կողմնակալք կարգեալք բերդից եւ քաղաքաց. որոց գրեաթէ դար մի եւս տեւեաց յայտնի կամ գաղտնի հակառակութիւն ընդ Ռուբինեանս, մինչեւ առաւելեալ զօրութիւն սոցա, եւ հնարագիտութիւն մեծին Լեւոնի եւ հետեւողի նորին Պայլին Կոստանդնի, զուգեալ զպայազատ հզօր տոհմին ( Զապել ) ընդ նախեկելոյ Հեթմեան զարմի, միատարր հաւասարեաց զիշխանութիւնն եւ զաշխարհ:

Մուտք այսր տոհմի ( Հեթմեանց ) ’ ի Կիլիկիա յառաջէ քան զՌուբինի գլուխ ամբառնալն, զի տոհմապետն Օշին յամի 1071 ելեալ ’ ի կողմանց Գանձակայ ` յանուանեալ տեղւոջէն Մայրեաց ջուրք, եկն այսր եղբարբ իւրով Հալկամաւ, եւ ամենայն տամբն, մարբն եւ կնաւ. եւ եգիտ յառաջագոյն եւս քան զինքն եկեալ եւ Տարսոնի քաղաքապետ կարգեալ ’ ի կայսերէ ` զ Ապլղարիպն Արծրունի, զորդի Հասանայ, որդւոյ Խուլ Խաչկի, միոյ յիշխանաց Վասպուրականն թագաւորի Սենեքերիմայ, ընդ որում գաղթեալ էր ’ ի կողմանս Սեբաստիոյ, եւ եհաս յայսպիսի աւագութիւն, մինչ գրեաթէ ամենայն Կիլիկիոյ ` որչափ ինչ թափեալ էր ’ ի Թուրքաց ` կուսակալ լինել, եւ էր մեծ մասն աշխարհին: Սմա խնամեցեալ Օշնի ` յետոյ ժառանգէր եւ զսեփական կալուածս նորին եւ զմասն իշխանութեանն, որ ’ ի սահմանս մայրաքաղաքին Տարսոնի, եւ զերկոսին ամրագոյն բերդսն ` զՊապեռօն եւ զԼամբրուն, որք եւ առ թագաւորօքն գլխաւոր հանդիսացան այլոց բերդորէից, մանաւանդ Լամբրուն, յերկարագոյն դիմակալեալ հզօրին անգամ Լեւոնի, եւ խաբանօք եւ դաշամբք նուաճեալ քան բուռն յարձակմամբ: Զոյգ Օշնի եւ եղբայր նորին Հալկամ վերակացու կարգիւր ծովային սահմանաց արեւմտակողմանն, ուր եւ յետ դարու միոյ համանուն իւր եւ համարիւն ` առ թագադրութեամբ Լեւոնի ` տիրէր ծովամուխն Անամօռի եւ այլոց բերդից: - Ընդ երկոցուն սոցա յիշի եւ Բազունի ` իշխան այլոյ ինչ մասին լեռնակողման Կիլիկիոյ, զոր ոմանք [6] եղբայր իսկ կարծեն Օշնի եւ Հալկամայ, այլ ոչ վկայի այս ’ ի հին յիշողացն, եւ ոչ յայտնի ծագումն նորա եւ կայան. այլ միայն ասէ Ուռհայեցին. « Իշխանքն որ կային բնակեալ ’ ի Տօրոս լեառն, Կոստանդին որդին Ռուբինայ, եւ երկրորդ իշխանն Բազունի, եւ երրորդ իշխանն Աւշինն, սոքա զամենայն կարիս կերակրոց առաքեն առ զօրս Ֆռանկաց », ’ ի գալստեան Ա Խաչակրաց: - Էր եւ այլ տոհմն մի մեծ Նաթանայէլեան կոչեցեալ, որոյ նոյնպէս անծանօթ է մեզ ուստն եւ երբ գալստեանն, այլ տեղի իշխանութեանն ծանօթ ` բերդն Ասկուռսոյ եւ սահմանքն, ոչ հեռի ’ ի Հեթմեանց: - Փոքր մի յառաջ քան զսոսա անուանի եղեւ ’ ի Կիլիկիա եւ Խաչատուր զօրավար, թերեւս ’ ի զարմէ վերոյիշեալդ Ապլղարիպայ, իշխան Անտիոքայ Կրագեան, ’ ի ծովեզերս Իսաւրիոյ կամ Քարուտն Կիլիկիոյ, ուր վաղու իսկ բնակեալ կային Հայք. եւ առ սովաւ ` յամի 1069 յասպատակել Թուրքաց ’ ի սահմանս Իկոնիոնի եւ յառաջել ’ ի Կիլիկիա, Հայք դարանամուտ լեալ ’ ի լերինս Սելեւկիոյ ` հարին ցրուեցին զնոսա եւ թափեցին զամենայն աւար նոցին: Իսկ Խաչատուր առաւել քան զքաջութիւն ` գործ մի ազնիւ գործեաց. զի յորժամ Յոյնք անարգաբար լքին զվատաբաղդիկ տէրն իւրեանց ` զկայսրն Դիոգեն Ռոմանոս Դ, վասն պարտութեանն եւ գերութեան յԱլփասլանայ, եւ պատերազմաւ եւս հալածեցին ’ ի կողմանս Ամասիոյ, Խաչատուր հաւատարիմ կացեալ բարերարին ` գումարեաց որչափ ինչ ձեռնհաս եղեւ զօրս, զերծոյց զկայսրն ’ ի մօտալուտ վտանգէ, քաջալերեալ էած եբեր յամուրս պահակին Կիլիկիոյ, եւ զօրացուցեալ զձեռն նորա մարտկօք եւ արծաթով՝ բաւական եղեւ կալ միւսանգամ ընդդէմ թշնամեաց (1071). թողեալ զնա յԱտանա, ինքնին ել ընդդէմ բիւզանդական բանակին ’ ի սահմանս Կապանին. այլ զի յանկարծոյն ’ ի վերայ հասին նմա թշնամիք, յառաջամարտ ունելով զկորովի բաղդախնդրակ փռանկն Ռոպերդ (Crepin), հարան վանեցան զօրք իւր, եւ ինքն անկեալ յերիվարէն գերի վարեցաւ, եւ կապեալ ածաւ առաջի Անդրոնիկոսի որդւոյ բռնակալ կայսերն եւ առաջնորդի բանակին. եւ իբրեւ մեծարանօք ընկալեալ եղեւ ’ ի նմանէ եւ զգեցուցաւ, միւս եւս ազնիւ գործեաց. ծանոյց զի ’ ի փախստեանն թաքուցեալ էր յանտառին ակն մի գոհար յոյժ չքնաղ, եւ առեալ պահապանս գնաց եհան եբեր մատոյց Անդրոնիկեայ. որոյ սքանչացեալ ընդ գործն եւ ընդ գոհարն ` ընծայեաց զայն Մարեմայ դշխոյն: - Թողում յիշել զՀայկազուն իշխանսն որք ’ ի մերձաւոր սահմանս Կիլիկիոյ տիրապետէին. որպէս հռչակաւորն ’ ի նոսա եւ մեծազօր Գողն Վասիլ, ժպիրհն Փիլարտոս, եւ տեարք բերդորէից եւ քաղաքաց Եփրատացւոց գաւառացն. Բագրատ շաղակրատ ` թերեւս Բագրատունի, որ առաջնորդ եղեւ երբեմն Խաչակրաց. Սիմէոն՝ որոյ տեղի իշխանութեան ’ ի հիւսիսակողմն Կիլիկիոյ էր. Ճնճղուկ, քաղաքապետ Լաւոդիկիոյ, եւ այլք: - Բայց Հայք դարու միով եւս յառաջ՝ ոչ միայն բնակեալ ` այլ եւ բաւական բազմաթիւք էին ’ ի կողմանս Կիլիկիոյ, մինչեւ Խաչկայ կաթողիկոսի Ա (970-990) կարգել նոցա եպիսկոպոսս ’ ի Տարսոն եւ ’ ի Սելինոնդ եւ յԱնտիոք. « եւ յամենայն գաւառսն յայնոսիկ », որպէս ասէ Ասողիկն: Եւ թէ ստոյգ իցէ նշանակեալն յԱյրիվանեցի ժամանակագրէն ` ’ ի սկիզբն իսկ Ժ դարուս ( յամս 909-910) « Արք յիսուն իշխանք Սասնցի ` նեղեալ ’ ի Թուրքաց ` գնացին ’ ի Կիւլիկիայ, եւ Աստուծով տիրեցին սակաւ սակաւ »: - Թէ արդեօք կայի՞ն մնային եւ սերունդք Հայկազանց ` որք ընդ Արշակունւոյ Տիգրանայ կալան զԿիլիկիա մինչեւ ’ ի Փիւնիկէ, ոչ է մարթ հաստատել, եւ ոչ ժխտել ’ ի սպառ: - Այլ ժամ է մեզ դառնալ ’ ի զարմն եւ ’ ի յաջորդս Ռուբինի, եւ դիտել զյառաջխաղացութիւն նոցին յաշխարհակալութիւն Կիլիկիոյ:

Սակաւատեւ քան զբնաւից ’ ի զարմին ` եղեւ ժամանակ իշխանութեան Կոստանդնի Ա, որդւոյ Ռուբինի, եթէ ստոյգ իցէ աւանդեալն ’ ի մերայոց զնմանէ [7]. բայց կարի մեծանշան եւ սակաւն այն. նախ վասն հաստատելոյ նորա զաթոռ իշխանութեանն ’ ի Վահկա, ուր եւ մնացն աւելի քան զեօթանասուն ամ, մինչեւ ’ ի փոխադրելն ’ ի Սիս. երկրորդ, վասն գալստեան Խաչակրաց ’ ի սահմանս իւր եւ ծանօթանալոյ ընդ նոսին, յորմէ եւ սկիզբն ընտանութեան մերազգեացս եւ խնամութեան ընդ արեւմտեայս: Մարթ եւ զսա կոչել առաջին երկրակալ ’ ի Կիլիկիա, զի հայր նորա Ռուբէն ` արտաքոյ բնիկն Կիլիկիոյ տիրացեալ էր. իսկ սա ` ըստ պատմչաց ` « Եկեալ ’ ի լեառն Տաւրոս, քաջութեամբ եւ արիութեամբ բռնակալեալ ունէր զմեծ մասն լերինն Տաւրոսի, եւ տիրեալ բազում բերդից եւ գաւառաց ` զոր յափշտակեալն էր յազգէն Մսլիմանաց ». եւ որպէս յաւելու ռամկաբար գրողն, « ու չաք մի ( երկիր ) ’ ի Հոռմէն, մեծ մասն աշխարհիս Կիլիկիոյ. որ էր առաջին բերդ ( որում տիրեաց ) Վահկայն, ’ ի թուին Հայոց ՇԽԷ » (1098). եւ զի չէր գործ դիւրին պաշարմամբ կամ յարձակմամբ առնուլ զայնպիսի ամուր վայր, ( որպէս տեսցի ’ ի տեղագրին ), խաբէութեամբ կորզեաց, ըստ անխիղճ սովորութեան ժամանակին, եւ մանաւանդ անհաշտ ատելութեանն ընդ Յոյնս. թէպէտ եւ քան զբազումս յիշխողաց խոհական եւ զգօն գտաւ Կոստանդին. եւ իրաւամբք Մեծ կոչիւր ’ ի միջի այն ժամու տերանց Հայոց. եւ ըստ արժանւոյն մեծարիւր յիշխանացն արեւմտեայց Խաչազգեստից, զորս եւ հրաւիրեաց գալ անցանել ընդ սահմանս երկրի իւրոյ, ցուցանելով զճանապարհն եւ կերակրելով զսովեալ բանակն, որպէս արարին եւ Օշին եւ Բազունի եւ վանորայք Սեաւ լերին. վասն որոյ եւ արեւմտեայք ընծայեցին նմա պատիւ կոմսութեան եւ մարկիսութեան եւս, ըստ աւանդելոյ Վահրամայ [8]. մանաւանդ զի եւ փեսայացոյց նա ’ ի դուստր իւր զմի յառաջաւոր իշխանացն այնոցիկ ` զԺոսլէն, որ Եդեսիոյ կարգեցաւ կոմս: Ըստ նմին օրինակի եւ եղբայր իւր Թորոս [9], որ եւ զոյգ նմին կալեալ ունէր բերդս ամուրս ’ ի լեռնակողմանն, ետ զդուստր իւր Արտա ’ ի կնութիւն Պալտինի ` եղբօր առաջնորդի խաչազգեստ բանակին ( Կոփրետոսի ), խոստանալով պաշտատական նմին 60, 000 դահեկան ոսկի [10]. եւ առժամայն վճարել 17, 000. յաջորդեաց նա ’ ի տէրութեան Երուսաղէմի եւ առաջին թագաւոր գոլով՝ առաջին թագուհի լինէր լեառնասուն բամբիշն Հայոց. զոր թէպէտ անօրինաբար ելիք Պալտին յետ ամաց ինչ, այլ յերկեղէ մահուան զգաստացեալ ` ժողովեաց վերստին, ’ ի բաց զեկամուտն արձակելով հոմանի: Այսպէս անդէն ’ ի սկզբան մտից արեւմտեայց յարեւելս եւ ծանօթանալոյ ընդ մերոցս, սկիզբն արարին եւ խնամութեան, զգեղանի օրիորդս Հայկազանց պատուաստելով յեռանդուն ասպետս Եւրոպիոյ. ապա եւ Հայք ’ ի թագաւորութիւն հասեալ ` հրաւիրեցին զծիրանածին դստերս նոցին յինքեանց հարսնութիւն [11] ։ Եւ ընդ խառնուածոյ արեան երկոցուն յաբեթական ազանց ` խառնուրդք եղեն եւ բարուց եւ սովորութեանց. օրէնք եւ հրահանգք արեւմտեայցն մտին յարքունիս եւ յազգս Հայոց կողմանց Կիլիկիոյ, որպէս քաջայայտ է ամենեցուն. այլ թերեւս ոչ նոյնպէս ` զի թէ արտաքուստ առաւել արեւմտեան հրահանգք մտանէին ’ ի մերս, ընտանեկանքն առ ’ ի մերոցս յաճախէին առ արեւմտեայսն. որում երաշխաւոր համարիմ զյոլովից ’ ի Հայ մարց ծնելոց ` հայկական անուանս ` քան զհայրենականսն նոցին լատինականս. Լեւոն, Հեթում, Թորոս, սովորական իմն եղեն նոցա, եւ մինչեւ յարեւմուտս իսկ ծաւալեցաւ Հեթում անուանադրութիւն. դարձեալ, զի եւ յաճախ փռանկահայր մանկունք իշխանաց ` սնանէին յապարանս մայրենի հաւուց իւրեանց Հայոց, ’ ի պաշտօն եւ յաւագոյթ եւս հասանելով. եւ որպէս նոցայն մերայոց, այսպէս եւ մերս հայերէն լեզու լսելի եւ խօսելի լինէր առ օտարսն. եւ յայսպիսի ընտանութենէ բարուց եւ լեզուի ` չեղեն դժուարընկալք ’ ի կէս ԺԴ դարու ` Լիւզինեանք ` մայրենեօք Հայք ` ’ ի թագաւորութիւն Հայոց: Բայց այսոքիկ յետոյ ուրեմն. իսկ առ ժամս թէպէտ եւ այսպէս մարդասիրաբար գգուեցին Հայք զՓռանկս, կաքաւելով իմն ելեալ ընդ առաջ նոցա պէսպէս պատարագօք, եւ հրաւիրելով ’ ի տունս եւ ’ ի դղեակս իւրեանց, այլ ոչ հաւասար առ ’ ի նոցանէ գտին փոխարէնս. նա մանաւանդ իբրեւ խուն մի խաղաղացան դոքա յահէ Թուրքաց ` թափելով ’ ի նոցանէ զԱնտիոք եւ զծովեզերեայս Ասորւոց, սկսան անյագ ագահութեամբ եղջիւր ածել եւ Հայոց, կողոպտել հանել զնոսա ’ ի քաղաքացն եւ յամրոցաց ` որոց տիրէինն, ’ ի սահմանաց Կիլիկիոյ ցԵփրատ գետ, եւ յոգիս ապաստան առնել զերախտաւորս իւրեանց. մինչեւ Կոստանդնի իսկ ասեն եւ հզօրն Գող Վասլի ` երկմտել ’ ի նոցանէ. բայց սոցա ստնանել ոչ կարացին, եւ ոչ ձեռն արկանել յանձեռնարկելի ամուրս որդւոցն Ռուբենի: Փառօք եւ խաղաղութեամբ կնքեաց Կոստանդին զկեանսն, գովեալ եւ սխրացեալ յամենեցուն [12]. որոյ մօտալուտ վախճանի գուշակ համարեցաւ ’ ի մերձաւորաց նորին եւ ժամանակին ` հարուած փայլական ’ ի տաճարի նորին, որպէս աւանդեն երկեղածութեամբ պատմիչք մի ըստ միոջէ [13]:

Թորոս Ա, որդի եւ յաջորդ Կոստանդեայ (1100 †1129), ոչ լոկ աթոռոյն ` այլ եւ քաջութեան նորին եւ խորագիտութեան, որովք ` ըստ վերոյգրեալ յիշատակագրին, « Ի Յունացն պատուեալ, Պռոտոսեւաստոս կոչեցաւ ». որ գրեա թէ գերագոյն աստիճան պատուոյ էր առ Բիւզանդացիս. այլ ոչ գիտեմ ե՞րբ եւ վասն որո՞յ շնորհի. զի թէ ոչ առաջին՝ այլ գլխաւոր գործ նորա եղեւ ` արեամբ առնուլ զվրէժ արեանն ’ ի Յունաց սպանողաց Գագկայ. խաբէութեամբ կալեալ ( յամի 1111) զՄանտալեանսն եւ զբերդ նոցա Կնդռոսկաւի, զոր եւ քանդեաց. գերի վարելով զբնակսն յեզերս Պառատիս գետոյ ` ’ ի Ներքին Կրակկայն, եւ կողոպտեալ զ ’ ի նմա մթերեալ գանձն. ընդ որս եւ դիւցազնական արտասուօք թացեալ զսուսեր վերջին թագաւորին Բագրատունեաց: Զհանգամանս գործոյն ընթերցցին սիրողք յՈւռհայեցին պատմիչ, յորմէ եւ այլքն [14]: - Յառաջ քան զայն ` վարազաթեւ իմն թեւօք ’ ի վայր վազեալ Թորոս ’ ի բարձանց լերանցն ` ’ ի դիմի հարեալ էր կայսերական գնդից, նախ (1101), որպէս թուի, նիզակակցեալ արիականին Տանգրետեայ ` որ կալեալ ունէր զքաղաքս աշխարհի, եւ ապա (1103) ’ ի դերեւ եհան զջանս Բուտումիտի զօրավարի առաքելոյ յԱլեքսեայ Կոմնենեայ, որոյ ոչ կարացեալ ստնանել լեռնականացն ` գնաց նուաճեաց զՄարաշ, այլ յետ ամի (1104) յառնուլ Բրնձին Անտիոքայ եւ Ճօսլինի զքաղաքն [15] զայն, գնեաց Թորոս ընդ բազում ոսկւոյ ’ ի քաղաքապետէն ` որ իշխանաց իշխան կոչիւր, զմեծայարգի պատկեր մի Սրբոյ Աստուածածնի, զպատուեալն անդանօր: Հարկ է թէ որիշ ’ ի սմանէ էր ա ' յլ պատկեր Տիրամօր ` զոր եբարձ Թորոս ընդ գանձուցն ’ ի բերդէն Մանտալեանց, եւ հանգոյց որպէս յաղթանակ եւ պահպանակ տան եւ աթոռոյ իւրոյ ` յընդարձակագոյն եւս յաղթանակի, յԱնազարբա քաղաքի ` երկրորդի ամենայն քաղաքացն Կիլիկիոյ, զոր ` յետ յապահովելոյ զլեռնակողմանսն ` իջեալ անտուստ ’ ի դաշտաբերանն ` իբրեւ ’ ի նախադրունս նորուն, յափշտակեալ էր ’ ի Յունաց, ոչ պատմի որով օրինակաւ. եւ « զպատկեր Տիրամօրն եդ ’ ի դղեակն Անազարբայ … յորում եւ շինեաց զ հռչակաւոր տաճարն, եւ եդ անդ զպատկերն, այսպէս եւ գրեալ է յարձանի ` ’ ի շինուածս տաճարին ». որպէս աւանդէ պատմիչն. բայց արդ աւերակք են տեղիքն եւ մասն արձանին միայն մնայ: Եւ այս յիշատակք լիցին ’ ի վկայութիւն բարուց սորին եւ իւրայոցն. ահարկուք առ օտարս, ահաբեկք առաջի Տեառն. այլ սա միանգամայն եւ զարութեան եւ զսրբութեան իմաստս ’ ի մի ձուլեաց աստանօր, յանուն Զօրավարաց նուիրելով զեկեղեցին զայն: Հռչակ բարեպաշտութեան եւ զգօնութեան Թորոսի ` դրուատի քան զյոլովից իշխանակցացն. զի վկայի « այլ եւ բազում եկեղեցիս եւ ժողովարանս միանձանց շինեալ, եւ առատատուր պարգեւօք կարգաւորեալ ճոխացոյց, միանգամայն եւ հիւրանոցս բազումս, եւ ամենայն ազգաց քրիստոնէից ` տեղի եւ տուն պատրաստեալ, յարգեցաւ բարձրացաւ եւ հռչակեցաւ յամենայն լեզուս. որք զԿիլիկիա անուն լքեալ ` Թորոսի երկիր զաշխարհն նորին վերաձայնէին »: Մի ’ ի վանորէից դաստակերտաց նորին է Մաշկեւոր, եւ միւս գերադրականն համօրէն մենաստանաց Կիլիկիոյ ` Դրազարկ, ուր հուպ զկնի կարգաւորողի տեղւոյն ` Մեղրկայ վարդապետի ` թաղեցաւ եւ ինքն. եւ զհետ իւր յոլովք ’ ի փարազանց եւ յարքայազանց: Այսպէս սա առաջին հիմնեաց եւ զգահ եւ զտապան տերանց տանն Սիսուանայ, որ եւ ահա յիւր անուն կոչեցաւ ’ ի գիտնոց, իսկ յանգիտնոցն կոչէր Երկիր իշխանին լերանց. եւ թոռունք իսկ նորին, որոց կայկայեալ էր այնուհետեւ ’ ի քաղաքս դաշտին, տակաւին Լեռնականք կամ Տեարք լերանց կոչէին: Զայնոսիկ յենարան ունելով Թորոսի ` նորակառոյց գահուն ` Անազարբայ, շատ համարէր զշուրջ սահմանսն յիւր կալուած. իւրանման քաջի եւ խոհականի Տանգրեայ թողեալ զոգորիլն ընդ կայսերականաց եւ կորզել զՏարսոն եւ զայլ քաղաքանին, մի ըստ միոջէ վանեալ զզօրավարս նոցին, ընդ որս եւ զԱրշակունի ոմն Ասպետ, որոյ բազում գործս արութեան ցուցեալ էր ընդ Ալեքսի ’ ի պատերազմունս ընդդէմ Նորմանին Ռոպերդի Կիշարայ ( Կիսգարտ ) ’ ի կողմանս Իտալիոյ եւ Յունաց. իսկ այժմ ստիպեցաւ Ալեքս թողուլ դաշամբք ’ ի Բրինձն Անտիոքայ ` զարեւելեան մասն Կիլիկիոյ, զՍեաւ լերինս եւ զառ ստորոտովն. ուր եւ յայտնակի ասի ’ ի դաշնագրին, « Բաց յերկրէն զոր ունէին իշխանքն Հայոց ` երկոքին եղբարքն, Թորոս եւ Լեւոն » [16]. յորմէ գուշակի հաշտ եւ հաւան լինել կայսերն ընդ թոռունս Ռուբինի, որպէս ընդ Հեթմեանսն եւ ընդ Ասկուռսեանս, եւ վասն այնորիկ շնորհեալ զնախասեբաստական պատիւն, մանաւանդ չեւ խնդրեալ նորա զվրէժ Գագկայ: Կարեւոր իսկ էր Թորոսի յայնժամ յանկուցանել զկայսր. քանզի հրոս Թուրքաց եւ Պարսից առ կռան կայր. որք եւ երկիցս եւ երիցս ասպատակեցին ’ ի սահմանս Անազարբայ, նախ յամի 1107, անցեալք ընդ կապանս ինչ Տօրոսի. այլ ’ ի դիմելն եւ յերկիր կալուածոց Գող Վասլի ` չարաչար հարան ’ ի սմանէ, հաւանօրէն եւ Թորոսի հետամուտ գոլով նոցա. յետ սակաւ ամաց (1110) մեծագունդ եւս բազմութեամբ մխեցան Թուրքք եւ Պարսք յաշխարհն Անաւարզայ, յաւար եւ յաւեր. յորոց բազմութենէ ակն ածեալ Թորոսի ` ոչ համարձակեցաւ ելանել ’ ի պատերազմն. եւ դարձան ասպատակքն աւարաւն յերկիր իւրեանց: Յետ երից ամաց (1113) միւսանգամ ասպատակեցին Թուրքք ’ ի սահմանս տէրութեան Ռուբինեանց, յորոց եւ անկան ’ ի մարտին « երկու իշխանքն մեծք ` Տիգրան եւ Ապլասաթ … որք էին ’ ի զօրաց ( Գող ) Վասլին ». բայց ոչ յիշի գործակցութիւն Թորոսի յայս դէպս: Ի միւս եւս ամին (1114) եղեւ մեծ սասանութիւն երկրի ’ ի հիւսիսային եւ յարեւելեան սահմանս Կիլիկիոյ. յաւերակացն միջի ` աստ զառաջինն ` ’ ի յայտ գայ կիսաքանդ դիմօք ` Սիս, որ ընդ հուպ լինելոց էր մայր քաղաքաց եւ գահ իշխանութեան Ռուբինեանց: - Յետ այսորիկ յիշատակի գործ մի Թորոսի ` զորոյ արժան էր գիտել զպատճառս ` առ ’ ի դատել արդարապէս. այս ինքն է, զի ’ ի գալ Տղայ Վասլին որդւոյ Գողոյն ` առ եղբայր իւր Լեւոն եւ յառնուլ ’ ի կնութիւն զդուստր նորա, կալաւ զնա Թորոս եւ ետ ’ ի ձեռս Պալտինի կոմսին Ուռհայի, որ բազում անգամ յարձակեալ էր ’ ի վերայ Ռապանայ եւ այլոց կալուածոց իշխանին, եւ ’ ի բաց վանեալ ’ ի նմանէ. իսկ այժմիկ գրաւեաց զամենայն երկիր նորա եւ ունայնաձեռն ’ ի բաց արձակեաց զերիտասարդն կորովի. որոյ կացեալ սակաւ մի առ աներոյ իւրոյ Լեւոնի, ապա գնաց ’ ի Կ. Պօլիս: Այլ եւ ինքն Թորոս ’ ի միւսում ամի (1117) ժողովեաց առ ինքն զԱպլղարիպ իշխան Պիր քաղաքի ` զորդի Վասակայ Պահլաւունւոյ, որ նոյնպէս նեղեալ ’ ի Պալտինայ ` թողեալ էր ’ ի նա զքաղաքն եւ զամենայն գաւառ նորին [17]. ըստ այսմ օրինակի արար ագահ բռնաւորն այն Պալտին եւ ընդ իշխանս Հայոց հովտին Եփրատայ, մի առ մի քակեալ զնոսա, որպէս ողբայ Ուռհայեցին, « բարեաց ամենայն երախտեաց մոռացօղս » կոչելով զնա եւ զազգ նորին: Բայց տունն Ռուբինեանց մնայր եւ բարձրանայր շրջահայեաց զգուշութեամբ Թորոսի. որում ոչ այնքան հետեւող եղեւ եղբայր նորա կրսեր եւ յաջորդ ` Լեւոն, որքան թափոյ մտացն եւ բազկաց իւրոց. զի որդին եւ ժառանգն Թորոսի ` Կոստանդին անուն ` դաւաճանեալ էր յամպարշտաց ոմանց մահացու դեղով, այլ որպէսն եւ երբ ` ոչ պատմի:

Այս Լեւոն առ կենդանեաւ իսկ եղբօրն ` տիրէր մասին միոյ երկրին, որպէս կարծեմ՝ արեւելակողմանն, ընդ մէջ կալուածոց տերանցն Մարաշոյ եւ Անտիոքայ, ոչ սակաւ գործս արութեան ցուցեալ ’ ի պատերազմունս որ ’ ի շահ իւր կամ նիզակակցաց Փռանկաց. որպէս յամի 1112 օգնական եղեալ Ռոճերի պայլին Անտիոքայ ` ’ ի խաղալ նորա յԱզազ քաղաք ` ’ ի վերայ ամիրային Հալպայ, իբրեւ զաւուրս երեսուն ոչ կարէին վանել զզօրսն, ինքեան յանձնեցաւ հայկական գնդաւն բաղխիլ ընդ նոսա. եւ յաջողեաց վանել արկանել զոսոխսն ’ ի քաղաքն, եւ արգելուլ զելս նոցին. յետ որոյ պնդեալ զպաշարումն՝ պայմանաւ անձնատուր արարին զթշնամիսն, եւ Լեւոնի եղեն փառք ստացմանն [18].

« Ընդ որ եղեն յոյժ զարմացեալ

Արիական ազգըն ` տեսեալ.                                

Իսկ այլազգիքըն զարհուրեալ                             

Նոր Աժդահակ ըզնա ձայնեալ » [19]:

 

Իսկ ’ ի միապետելն յիշխանութեանն ` ըստ անուան իւրոյ ` ասեն յոյն պատմիչք, իբրեւ առիւծ ամեհի ելեալ ’ ի մորեաց ` յարձակէր յընդարձակ դաշտագետինն Կիլիկիոյ. յաջ եւ յահեակ հարկանէր ` ըստ բերման խանդիցն կամ դիպաց, զԹուրք եւ զՓռանկ եւ զՀոռոմ, կորզելով զկալուածս նոցին, եւ ինքն ’ ի նոցունց հարեալ լինէր, եւ ապա յիւր հայրենատուր ժառանգութենէն կապտեալ: Զառաջինն, ըստ վերոյգրելոցս հաշտ եւ կամակ երեւի եղեալ Յունաց, մինչեւ յամի 1131 Սահակայ եղբօր կայսեր Ալեքսի առնուլ զդուստր նորա ’ ի կնութիւն [20], յօժիտ համարելով զՄսիս եւ զԱտանա. այլ յետոյ խոժոռեալ Սահակայ ` մեկնեալ գնաց առ Մագսուտ սուլտան: Յայնժամ եւ Լեւոն ’ ի վերայ յունականացն յարձակեալ ` էառ զՄամեստիա եւ զմեծն Տարսոն, որով եհաս գոգջիր յափունս Միջերկրականի. ապա, ըստ ոմանց ասելոյ, գժտեալ ընդ երիտասարդ Բրնձին Անտիոքայ Բ Պեմունդի ` միաբանեցաւ ընդ Զանկի գոռ ամիրայն Հալպայ, եհար խորտակեաց զզօրս նորա, յորում խռան մարտին սպանեալ եւ կառափնատեալ բարձաւ ինքն իսկ Բրինձն այն: Յետ այնր կամ յառաջագոյն ` յարձակեալ երեւի Լեւոնի ’ ի բաժինս Թուրքաց ընդ հիւսիսի. որոյ փոխան եւ հզօր Դանիշմէնտն Էլ Ղազի Բ (1131) արշաւեաց ’ ի Լեւոնին. փութացեալ սորա ել ընդ առաջ եւ յետս դարձոյց զԹուրքն, խոստմամբ պատկառ կալոյ սահմանացն. այլ յետ այնր դարձեալ առ ոտն կոխէր զնոյնս. եւ ապա ` որպէս թուի ` դառնայր անդրէն նուաճել զմնացեալն կալուածս Յունաց, կամ զբերդս, զոր ոչ էր դիւրին փութով զբռամբ ածել: Իսկ յամի 1136 յաջողեցաւ գողանալ ’ ի Փռանկաց անտի զանուանի դղեակն Սարուանդիքար. յորմէ բորբոքեցաւ կրկին ցասումն ատելութեան նոցա ընդ Լեւոն. միաբանեցին Անտիոքացիք ընդ թագաւորին Երուսաղեմի ընդդէմ նորա. իսկ սա նիզակակից ինքեան արարեալ զքեռորդին իւր Ճոսլին Բ զկոմսն Եդեսիոյ, գոռք գոռից պատահեցին եւ խռովեցին զխաղաղութիւն քրիստոնէից, աւերմամբ գաւառաց եւ երկուստեք անհամար գերութեամբ: Այն ինչ դադարեալ սոցա ’ ի խազմէ, ապա (1136) գրգռեցաւ կռիւն ընդ Լեւոն եւ ընդ Պալտին տէրն Մարաշայ. եւ ոչ գիտեմ ո՛ եղեւ յաղթական. զի արքունական պատմիչս մեր եւ Սմբատ որ յիշեն զդէպքս, մին Պաղտնի ասէ խանգարեալ զԼեւոն, միւսն ` Լեւոնի զՊաղտին. թերեւս յանզգուշութենէ ընդօրինակողաց գրոցն. այլ յայտ է ` զի թէ եւ պարտեալ իցէ Լեւոն ` ազատ էր եւ յուժի. զի յետ երից եւեթ ամսոց ` խաբէութեամբ իւիք որսացեալ եղեւ ’ ի Բրնձէն Անտիոքայ ահեղն այն առիւծ, ընդ որում ’ ի հերուն հետէ մախայր. այլ ոչ ընդերկար պահեաց. քանզի լսէր զհամբաւ գալստեան Յունաց ’ ի վերոյ երկոցուն միանգամայն, եւ լաւագոյն համարէր դաշնակից իւր ունել զանհաշտ թշնամին նոցա: Բայց զի մի՛ եւ ինքն դաւեսցի ’ ի Լեւոնէ, էառ ’ ի պատանդ զոմանս յորդւոց նորին, եւ զկորզեալն Սարուանդիքար, հանդերձ Մսսաւ եւ Ատանա քաղաքաւ. եւ ’ ի վերայ այսոցիկ 60, 000 դահեկան եւս փրկանս, եւ յետ երկուց ամսոց արձակեաց զնա: Յայնմ սակաւժամանակեայ միջոցի ` գժտութիւն անկեալ ընդ հօրամոյն եռանդնաշարժ որդիս Լեւոնի ` խաւարեցուցեալ էին զհանճարեղագունին յինքեանս զԿոստանդնի զաչս. այլք յորդւոցն ` որք յետոյ հանդիսասցին ’ ի պատմութեան՝ էին Թորոս Բ, Ստեփանէ եւ Մլեհ, եւ երիցագոյնն Ռուբէն՝ որ ’ ի հարճէ ասի ծնեալ, այր հուժկու եւ ահարկու, այլ յետոյ ուրեմն ’ ի գերութեան ’ ի Կ. Պօլիս գրաւեալ ’ ի կենաց, ’ ի յաչաղկոտաց նախանձուէ, որպէս աւանդի:

Այն ինչ արձակեալ ’ ի կալանաց անհանգիստն Լեւոն, քանզի ակամայ կամօք զրկեալ էր յարեւելեան եւ ’ ի լաւագոյն մասնէ Կիլիկիոյ, զոր եւ ’ ի դէպ ժամու վստահ էր թափել, դարձոյց առ ժամն զդէմսն եւ զզէնս ’ ի վերայ արեւմտայնոյն. մխեցաւ ’ ի Քարուտն Կիլիկիա. պաշարեաց զմեծ եւ զամուր եւ զշահասան մայրաքաղաքն Սելեւկիա, սակաւուք հեռի ’ ի ծովէ. բայց ծով՝ թուէր իմն ասել ցնա, Մի՛ ցայս վայր, եւ յեղաշրջել զբուռն թաւալումն բաղդի նորա:

Ի ժամանակին յայնմիկ զբիւզանդականն գահ ունէին Կոմնենեայք, ոչ անստգիւտք բարուք, այլ եւ ոչ զուրկք յարիական իմացուածոց, եւս առաւել ’ ի նախանձուէ ` չօտարացուցանելոյ վատութեամբ զկալուածս քաջութեան նախորդաց իւրեանց. այսու մտօք վառեալ մրմռայր ’ ի վաղուց ` անուանեալն ’ ի մերոցս Կիւռ Ժան ( Յովհաննէս ) կայսր ` ’ ի վերայ Անտիոքացւոց եւ Հայոց, զի իւր սեփական համարէր զերկոցուն եւս գրաւածն. եւ գտեալ պարապ յառտնին գործոց, գումարեալ զօր բազում՝ ամբարձաւ ’ ի նաւս, եւ ել յափունս Կիլիկիոյ: Իրազեկ լեալ Լեւոնի, եթող զպաշարումն Սելեւկիոյ եւ փութացաւ ամրացուցանել զոստան իւր եւ զբերդ հզօր: Երագեաց եհաս վաղվաղակի եւ կայսրն ’ ի Կիլիկիա. մի ըստ միոջէ անձնատուր եղեն սմա Տարսոն, Մսիս, Ատանա, զորս Անտիոքացիքն ունէին, եւ լքին վատօրէն: Բայց դիմակալութիւն մեծ երեւեցոյց ոստանն Լեւոնի ` Անազարբա, յոյժ հզօրեղապէս յարդարեալ եւ պաշտպանեալ. զոր խաբէութեամբ իմն ’ ի բուռն առնուլ խորհեցեալ Յովհաննու ` զառաջինն յառաջ մատոյց զթուրքաստանիկ նիզակակիցսն, համարելով թէ իբրու հին դաշնակցաց խնայեսցեն ’ ի նոսա Հայք. այլ սոքա արտաքս յարձակեալ ` հարին չարաչար եւ հերքեցին. ապա փութացեալ Յունաց յօգնութիւն ` մղեցին զՀայս ’ ի քաղաքն. եւ պնդեալ զպաշարումնն կանգնեցին մարտկոցս եւ բաղխոցս խոյից եւ մանգղիոնից. այլ ոչ այնքան վնասէին սոքօք ` որքան վնասեալք լինէին ’ ի պաշարելոցն. քանզի հզօրագոյն եւս էին նոցա բաղիստրայքն, որովք վէմս անարգիլս մեծութեամբ արձակեալ ջաղխէին զգլուխս խոյոցն հանդերձ ձգողօքան, եւ մեծամեծ շամփրակերպ արտաշիկացեալ գեղարդեամբք ահեղ հրաձգութիւնս գործէին. եւ մինչ կէսք զայս առնէին՝ այլք խրախուսեալ զիրեար եւ ահագին գոչմամբ ’ ի դուրս ոստուցեալ ` հարկանէին տապալէին զամենայն ընդդիմակաց. եւ հուր ’ ի մեքենայսն հարեալ՝ լուծանէին ’ ի մոխիր: Այլ թէպէտ եւ անհնարին տագնապ եւ կոտորած հասուցանէին այսոքիւք, սակայն առաւել զկծեցուցիչ էին Յունաց երգիծանքն եւ լուտանք նոցին, զոր ընդ ամբոխ աղաղակին խառնեալ ` ’ ի կայսր անգամ ձգէին. յորմէ յաւէտ խայթեալ եւ սոցա ` յամառէին ’ ի վրէժխնդրութիւն. բայց զի խանգարեալ էին մեքենայքն, դադարեցուցին աւուրս ինչ զմարտն, յարդարեցին նոր մեքենայս ` պատեալ կաղճին հողով եւ ողողեալ ջրով ` առ ժուժալ ընդդէմ տարափոյ շանթացեալ տիգացն. եւ թէպէտ առաւել քան յայսցանէ, յ ’ արտաքս յարձակմանց Հայոցն վտանգէին, այլ յաջողեցան անդադար բաղխմամբ անկէզ խոյոցն ` խարխարել ոչ սակաւ զպարիսպն. եւ ահա միւս եւս տեսաւ պարիսպ ներքին, զոր խստագոյն եւս ճգամբ պաշտպանէին Հայք, ոչ փոքր եւս նախճիր գործելով ’ ի պաշարողսն. սակայն ոչ կարացին սպառել զանհամեմատ բազմութիւնն եւ բթել զբաղխոցսն. խոնարհեցան լինել անձնատուր. եւ կայսրն վսեմաբար ներողամիտ գտաւ քաջացն, ոչ միայն կենաց ` այլ եւ ընչից նոցին խնայեալ: Բայց ցասեաւ անհնարին ընդ յամառութիւն պահապանաց դղեկին Վահկայի, որ յետին ամուր ապաստանի էր Լեւոնի եւ տանն Ռուբինի. երդուաւ չմեկնել անտի մինչեւ ’ ի բուռն առցէ զտեղին, թէպէտ եւ հարկ լինիցի բազում ձմերանց համբերել մինչեւ ցմահ. ազդ արար ’ ի ներքս զի թէ լսող լիցին այժմէն եւ տայցեն զբերդն ` թողցէ, զնոսա ազատս, ապա թէ ոչ ` մահու դատեսցէ: Յանձն առին նոքա զմահ քան մատնել զամուրն, որ արդարեւ դժուարամատոյց էր եւ դժուարըմբռնելի. եւ զմիմեամբք ելանելով՝ խիզախէին ’ ի կռիւ: Մանաւանդ մի ոմն յազատացն ` Կոստանդին անուն ` հսկայ վիթխարի, ելեալ ’ ի սեպ քարաժեռի միոյ վերագոյն քան զպարիսպն ` բանս նախատալիցս եւ աղտեղիս տեղայր ’ ի լուր բանակին եւ կայսեր, եւ մենամարտի ձայն տայր ախոյենից: Առաքեցաւ ընդդէմ նորա ’ ի ստորոտս պարսպին ` Մակեդոնացի ոմն զօրական ` Եւստռատ անուն, զինեալ սուսերաւ մեծաւ եւ պատսպարեալ թանձր ասպարաւ. զոր տեսեալ Կոստանդնի ` էջ գողիադաբար քամահանօք, ’ ի վերայ յարձակեցաւ եւ բաղխէր հարուածս մեծամեծս. պաշտպանէր քաջիկ եւ ոսոխն զանձն իւր ամրակուռ վահանաւն. եւ զօրացեալ յանդուլ խրախուսանաց իւրայոցն ` բազում անգամ ամբառնայր զսուրն, եւ անդէն լքանէին բազուկքն. մինչեւ ուր ուրեմն յաջողեաց ուժգին բաղխմամբ պատառել զասպար հսկային ` զընդդէմ իւր կարկառեալն. եւ յաղաղակ բառնալ բանակին Յունաց յաղթողաձայնս, թիկունս դարձուցեալ Կոստանդնի ել ’ ի բերդն եւ ոչ եւս երեւեցաւ: Սրտաբեկ եղեալ ընդ այս բերդապահիցն անձնատուրք լինէին. ընդ որս եւ Կոստանդին կապեալ յանձնեցաւ վարիլ ’ ի Կ. Պօլիս. այլ ’ ի գիշերի ’ ի ձեռն սպասաւորաց իւրոց արձակեալ ’ ի շղթայիցն, եւ կոտորեալ զպահապանսն ` ’ ի բաց փախեաւ. բայց վերստին ըմբռնեալ մատնեցաւ ’ ի ձեռս կայսեր: Իսկ Լեւոն յամրագոյն եւս կիրճս լերանց իւրոց ապաստանեալ յամառէր մաքառել. մինչեւ շուրջ պատեալ պաշարեալ լինէր ’ ի բացուստ ’ ի նոյն յանխուսափելի կածանսն. եւ ’ ի սպառել ոգեպահիկ պարենին ` ապա կամաւ թէ ակամայ անձնատուր լինէր կնաւն եւ երեքումբ որդւովքն, Թորոսիւ, Ռուբինիւ եւ Ստեփանեաւ, զի Մլեհ առ Ճոսլընի կայր: Անկարծելի եւ անբաւ եղեւ խնդութիւն կայսեր ընդ գերութիւն ահարկու ախոյենին. զոր եւ կապեալ շղթայիւք ` առաքեաց ’ ի Կ. Պօլիս ` ընտանեօքն հանդերձ, եւ աւարաւն, յորում եւ պատկեր Աստուածամօրն [21]: Զառաջինն ’ ի բանտ արկեալ ` ապա յետ տարւոյ միոյ թողաւ Լեւոն յընդարձակի, մինչեւ յապարանս իսկ կայսեր մտանել եւ սեղանակից եւս լինել. այլ յորժամ ’ ի քսութենէ յաչաղկոտաց խաւարեցուցին զաչս հուժկու երիտասարդին Ռուբինի ` եւ մեռաւ նա ’ ի ցաւոցն (1139), զանգիտեալ կայսեր ’ ի վրէժխնդրութենէ հօր նորա, ետ վերստին ’ ի բանտ արկանել. յորում նեղասրտեալ մեծոգին այն առիւծ ` ոչ անագանեաց մեռանել. գուշակեալ, որպէս աւանդեն, յերազոյ, զի յաջողեսցի Թորոսի զերծանել եւ անդէն տիրանալ Կիլիկիոյ, ոչ միայն ցամաքին ` այլ եւ ծովեզերեայցն [22]: Բայց համբաւն հզօրագոյն եւ երկարագոյն քան զկեանսն կնքեաց զանուն նորին բերանով այլազգեաց ` ’ ի վերայ երկրին զոր կալեալ ունէր, Լեւոնի երկիր:

Զեօթն ամ անիշխան, կամ անհայ իշխանութեամբ մնաց Կիլիկիա. քանզի ընդ գերելոցն ` ’ ի բաց վտարեաց անտի Յովհան կայսր զամենայն Հայ մարտիկ, յիւրոցն կացուցեալ երկոտասան հազար այր ’ ի պահպանութիւն քաղաքացն եւ կարեւոր տեղեաց. խորհէր եւ զորդի իւր սիրելի զկրսեր ` Մանուէլ ` կարգել առանձին թագաւոր Կիլիկիոյ, Պամփիւլիոյ եւ Իսաւրիոյ, միանգամայն եւ Անտիոքայ. եւ առեալ զնա ընդ իւր, յետ մահուան Լեւոնի, յամի 1142 եկն միւսանգամ ’ ի Կիլիկիա. նոյնպէս եւ ’ ի սկզբան երկրորդի ամի (1143) յորում եւ յորս ելանելով ’ ի սահմանս Անազարբայ, խոցեալ ’ ի դեղեալ նետէ, մեռաւ անդէն, փոխանակ իւր ցուցեալ զնոյն ինքն զՄանուէլ: Իսկ սորա թափեալ եւ ամրոցս ինչ ’ ի ձեռաց Թուրքաց, եւ թողեալ անդ պահապանս, առեալ զմարմին հօր իւրոյ դարձաւ ’ ի մայրաքաղաքն: Այն ինչ մեկնեալ նորա ` Ռեմունդ Բրինձն Անտիոքայ ` աճապարեաց ունել զհին կալուածս իւր ` սահմանակիցս մեծի քաղաքին. իսկ զամուր ամուր տեղիս լերանցն ` զՎահկա եւ զԿապան եւ զայլս ` գրաւեալ էր Մէլէք Ահմատ ամիրայ Դանիշմանեան, յամի 1138-9 [23]:

Յետ եօթնամեայ անիշխանութեանն Ռուբինեանց [24] եւ գերութեան պայազատացն, վերստին եւ պայծառագոյն եւս ծագեցաւ նշոյլ ազատութեան, ’ ի ձեռն գերեկցի եւ միակ մնացողի ’ ի գերութեան Կ. Պօլսի, երիցու որդւոյն Լեւոնի, որ է Թորոս Բ. զոր եւ երկրորդ անգամ հանեալ էր կայսրն ’ ի բանտէ, գորովեալ ’ ի ցաւագին մահ հօր նորա եւ եղբօր. մանաւանդ զի էր նա երիտասարդ եռանդուն, զգօն եւ բարեկիրթ եւ ոչ անվարժ ’ ի դպրութեանց, նա մանաւանդ եւ հմուտ յոյժ, ասեն, աստուածային գրոց, եւ լուծիչ դժուարիմաց բանից, զոր եւ մարգարէական շնորհս համարին պատմիչք մեր. էր եւ կերպարանօքն վայելուչ եւ ակնահաճոյ. թէ եւ « տեսլեամբ թխամորթ, երկայնունչ, դիմօք գեղեցիկ եւ ահարկու, գանգրահեր եւ լի շնորհիւ ». որպէս անշուշտ յականատեսի վկայութենէ աւանդէ պատմիչ տոհմին: Եւ որպէս գործք նորա ցուցանեն, ընդ արիական սրտի հօրն իւրոյ ունէր եւ զխոհականութիւն համանուն հօրեղբօրն, առաւելեալ երկոքումբք եւս քան թէ նուազեալ. որով երկրորդ կանգնիչ եղեւ տանն Ռուբինեանց, գերազանցեալ զամենեքումբք իշխեցողօք, բայց յեղբօրորդւոյ իւրմէ միւս Լեւոնէ թագաւորեցելոյ, որում եւ երկրորդ գրիլ ` չէին փոքր փառք:

Երկար են դէպք քսանեւհինգամեայ իշխանութեան Թորոսի Բ եւ բազմազանք, զորս մարթ էր վիպասանօրէն իսկ բանահիւսել, այլ մեք ըստ պահանջման ոճոյս համառօտեսցուք: Եւ նախ, զի վկայեն ամենայն պատմիչք չգիտել զստոյգն այլ եւ այլ աւանդութեանց ` յեղանակի ազատութեան նորին ’ ի գերութենէ եւ դարձին. ոմանց կարծելով զհետ Յովհաննու կայսեր եկեալ յերկրորդի կամ յերրորդի գալստեան սորին. եւ այլոց ` որ հաւանագոյն է, սիրելի լեալ յաչս ազնուազարմն տիկնոջ միոյ, փոխանակ բիւզանդական փափկութեանց ` ժտեալ ’ ի նմանէ զազատութիւն իւր եւ զհայրենեացն, եւ ընկալեալ եւս ոչ սակաւ նպաստ վասն ելիցն եւ ճանապարհին, թերեւս եւ գիր ընծայութեան, եւ զանխլակի խոյս տուեալ, նաւեալ ’ ի Կիպրոս, անտի ելեալ կասկածանօք յափունս ` զորս յետ ամաց եւ ճգանց կոխելոց էր սիգաքայլ ոտիւք. եւ յայտնեալ զանձն ` նախ երիցու միոյ, եւ նովաւ եպիսկոպոսի միոյ ասորւոյ Աթանաս անուն, որ ` որպէս թուի ` ոչ ինչ ընդհատ ’ ի Հայոց ` զՀայոց իշխանութիւն մեծարէր քան զՅունացն, եւ զիւր իսկ երիվարն մատուցանէր նմա, եւ արս եւս երկոտասան օժանդակս, յորս յարեցան առ սակաւ սակաւ եւ այլք, իրազեկք եղեալ գաղտնաբար. եւ Թորոսի մերթ յայտնեալ եւ մերթ « ծածկեալ զինքն ` թէ ո ' ոք էր, եւ իմաստութեամբ փոքր փոքր ձգէր առ ինքն արս յաջողակս ’ ի քահանայից եւ յաշխարհականաց … եւ օգնութեամբն Աստուծոյ փոքր փոքր տիրեաց հայրենեաց իւրոց ». յորոյ եւ ’ ի կենդրոն, ’ ի բոյն լերանց հարց իւրոց եւ յիւր ծննդական վայրն ` ակնկառոյց եղեալ ընդաբոյս ըղձանօք, նախ զայն կորզէր յօտարաց, զՎահկայն ասեմ ամրակուռ, եւ ապա մի ըստ միոջէ « զՀամուտայն, զՍիմանակլայն, զԱռիւծբերդ, եւ այլ գաւառս էառ ընդ ձեռամբ ». « ձեռնտուութեամբ լեռնակողմանց Տօրոսի ազինս Հայոց ` որ մնացեալ էին անտանօր ». որպէս ասէ ա՛յլ յիշատակագիր, յաւելելով՝ զի ընդ Վահկայի տիրեաց « եւ ամենայն Փռիւգիոյ եւ յետ սակաւուց ` Անարզաբայ եւ ամենայն դաշտակողմանն »: Լուեալ եւ եղբարց նորա Ստեփանեայ, եւ Մլեհի ` որ առ հռչակաւորն Նուրէտտինի կայր, եկին առ նա. երկոքին եւս գոռ մարտիկք, քաջութեամբն հաւասարելով թերեւս նմա, խոհականութեամբ ` ոչ նոյնպէս. վասն որոյ մերթ զօրաւիգն եւ մերթ խոչընդոտն լինէին զգուշակոխ շաւղաց նորին:

Այն ինչ հաստատեալ Թորոսի զգահ իւր, կամեցաւ հաստատել եւ զտունն, կին ածելով (1149-50), յոր սակս ասի գնալ ’ ի Ռապան ` խնդրել եւ առնուլ զդուստր Ճոսլինի Բ [25]. որ թոռն էր Կոստանդնի հաւուն իւրոյ ` ’ ի դստերէ. այլ յերթալն, քանզի երկոտասան միայն հեծեալս ունէր ընդ իւր եւ հետեւակս ոչ բազում, պաշարեցաւ ’ ի ճամբարէ Թուրքաց. զորս հարեալ ցրուեաց էանց գնաց ողջամբ [26]: Յետ այնր ուշ եդեալ ընդարձակելոյ զսահմանս տէրութեան իւրոյ, նախ զմերձաւորն ոստանին իւրոյ Անազարբայ ` զԹիլն Համտնոյ էառ. ապա զանուանի քաղաքն Մսիս, կալեալ ’ ի նմին եւ զյոյն կուսակալն զԹումաս դուքս (1157): Լուեալ զայսոսիկ Մանուելի կայսեր ` որ յայլ պատերազմունս զբաղեալ էր, եւ ոչ կամէր ջրել զվաստակս հօր իւրոյ ` որում եւ գործակից իսկ եղեալ էր, եւ համարէր ապստամբ եւ վնասապարտ զԹորոս, առաքեաց ’ ի վերայ նորա զեղբօրորդի իւր Անդրոնիկոս, զիշխան շամբուշ եւ վատթար. որում էին հզօր նիզակակիցք ` համազգիքն Թորոսի, իշխանքն արեւմտեան Կիլիկիոյ հպատակք Յունաց, Հեթմեանք, Նաթանայելեանք, տեարք Պապեռօնի եւ Բարձրբերդոյ. սոքիմբք հաստ արարեալ զթիկունս իւր ` եկն երկոտասան հազար արամբք, պաշարեաց զԹորոս ’ ի Մամեստիա, եւ խրոխտաբար երգիծանօք պատգամ յղէր գալ ’ ի հնազանդութիւն, զի կապեսցի կապանօք ` որով հայր նորա կապեալն էր: Իսկ Թորոսի յաջող ժամու մնալով ’ ի մրրկուտ եւ յանձրեւաթափ գիշերի ճեղքեալ ’ ի ներքուստ զպարիսպս քաղաքին, ոստեաւ արտաքս. պակոյց պուղեաց զբանակն. եհար զբազումս ’ ի Յունաց, գերեաց զբազմագոյնս, զսինլքորսն ` մերկ եւ թափուր ’ ի զինուց եւ ’ ի զգեստուց ’ ի բաց արձակելով, եւ զազնիւսն դնելով ’ ի պահեստի, ընդ որս եւ զՕշին տէրն Լամբրունի, զհայր մեծի Ս. Ներսիսի, զՎասիլ ` տէրն Բարձրբերդոյ, եւ զՏիգրան ` տէր Պռականու. իսկ տէրն Պապեռօնի Սմբատ ` եղբայր Օշնի ( եւ հաւ թագաւորահօրն Կոստանդնի ). «’ ի մեծի մարտին մեռաւ առաջի դրան քաղաքին »: Օշին եհատ փրկանս անձին քառասուն հազար դահեկան, զկէսն ետ առժամայն, եւ փոխան կիսոյն զդեռաբոյս որդի իւր Հեթում ’ ի պատանդ. զոր սիրեալ Թորոսի կամեցաւ եւ յետոյ փեսայացոյց ինքեան, ’ ի պռոյգ դստերն համարեալ զպահանջ քսան հազար դահեկանացն. այսպէս արարեալ եւ այլոց իշխանացն Հայոց ` զերծան: Զնոյն կամեցեալ առնել եւ Յունաց ` խնդրեցին ’ ի Թորոսէ հատանել անձանց իւրեանց գինս ըստ արժանեաց, եւ նորա ծաղր արարեալ ասէր. Եթէ արժէիք ինչ ` ապա ոչ էր իմ կալեալ զձեզ: Զկծեալք ’ ի բանիցն ` ստիպեցան տալ փրկանս ծանունս. զոր առեալ յաղթողին ` առաջի նոցա բաշխէր զարծաթն զօրականի իւրում. Որպէս զի, ասէ, միւսանգամ կալցին զձեզ. եւ արձակէր զնոսա ’ ի բաց:

Տեսեալ կայսեր զի չէ գործ դիւրին ըմբռնել զԹորոս, որպէս միանգամն, եւ զի չէր ինքն պարապ, եւ ոչ յիւրսն վստահանայր, դրդեաց զգոռ սուլտանն Իկոնիոյ զՄագսուտ ` ընդդէմ Թորոսի, գանձ բազում խթեալ, եւ աւելի եւս խոստացեալ նմա: Երկիցս եւ երիցս ամ զամի կնի (1153-5) ել սուլտանն եւ մխեցաւ զօրօք բազմօք ’ ի սահմանս Հայկազնոյն, այլ ինչ ոչ յաջողեցաւ. քանզի զառաջինն ` կանխաժաման գտեալ զԹորոս ’ ի գլուխս լերանց ընդդէմ իւր, եւ խօսեցեալ ’ ի հաշտութիւն ` յետս դարձաւ. յերկրորդումն ` զօրն առաքեալ ’ ի նմանէ առաջնորդութեամբ Եաղուպի ուրումն ` ոչ պատահեաց Թորոսի, որ յայլ ինչ կողմն դիմեալ էր յապուռ, այլ հանդիպեալ Փռանկ ասպետաց եւ Ստեփանէի ընդ նոսա՝ ’ ի սահմանս Անտիոքայ, խորտակեցաւ իսպառ [27]. յերրորդումն ` առաքեաց ստուարագոյն գունդս զօրաց յաւար եւ յաւեր. եւ պաշարեալ նստան զԹիլն Համտնաւ. յայսմ նուագի եւս ասպետքն եւ Ստեփանէ եղբայր Թորոսի ` զառաջս առին թշնամեացն. եւ զվերջն ` վերին տեսչութիւնն վատթարեաց. քանզի անկաւ ախտ սատակման յերիվարս այլազգեացն եւ ’ ի հեծեալս, այլեւ ահարկու խռովութիւնք եւ թօնք օդոց, որոտմունք եւ հրաձգութիւնք, եւ փոթորիկ ուժգին որ զծառս արմատախիլ առնէր, զի էին աւուրք ամարայնոյ. յորոց յամենայնէ պակուցեալ այլազգեացն ` վերջոտնեալ ’ ի բաց գնացին. եւ յետ ամսոց ինչ մեռանէր սուլտանն Մագսուտ: - Վրիպեալ եւ յայսմանէ ` դրդեաց Մանուէլ զարեւմտեայս ընդդէմ Թորոսի, զԱնտիոքացիս եւ զՏաճարական ասպետս, ընդ որոց միաբանեալ եւ Յունաց որք ’ ի Կիլիկիա, ’ ի վերայ յարձակեցան. բաղխեցան ուժգին առ Աղեքսանդրեակ քաղաքաւ, եւ յերկոցունց կողմանց ոչ սակաւ նախճիր լինէր. եւ իբրեւ նոր գունդ ասպետաց հասանէր ’ ի թիկունս դաշնակցացն ` ոչ վստահացեալ Թորոսի զդէմ ունել այնքան բազմութեան, յանձն [28] էառ թողուլ ’ ի նոսա զբերդորայս սահմանաց Անտիոքայ ` զոր գրաւեալ էր, եւ խօսել ’ ի հաշտութիւն: Ռենալտ [29] խնամակալ կամ պայլ իշխանութեան Անտիոքայ ` գլուխ դաշնակցացն ` վրիպեալ ’ ի յուսոյ վարձուցն խոստացելոց ’ ի Յունաց, փոխեաց զհաւատսն եւ միաբանեցաւ ընդ Թորոսի ընդդէմ նոցա, եւ հանդերձեալ նաւս թափեցաւ ’ ի Կիպրոս, զի էր այն տակաւին ընդ իշխանութեամբ Յունաց. եւ արար ’ ի նոսա կոտորած անողորմն եւ անարժան, որում գործակից այլ եւ թելադիր ասեն մերքս [30] ՝ զԹորոս. բայց հաւատարիմ պատմիչն արեւմտեայց Գուլիելմ Տիւրացի, որ մանր պատմէ եւ զայս դէպս, միայն զՌենալտ յիշէ աստանօր, եւ յետոյ յոյժ գովութեամբ խօսի զԹորոսէ: Թէ գոյր ոք գործակից ’ ի Հայոց ` յեղերական վրէժխնդրութեանն յայնմիկ, մարթ էր կարծել զՄլեհ կամ զՍտեփանէ, որոյ մեծ էր ատելութիւն ընդ Յոյնս. եւ բազում ինչ անհրաման եւ հակառակս կամաց Թորոսի գործէր. որպէս յամի 1157 ժողովեալ գունդ պատերազմողաց ` արշաւեաց ’ ի սահմանս սուլտանին ` ընդ որում դաշն խաղաղութեան էր Թորոսի, եւ էառ զԿոկիսոն եւ զԲերդուս. ընդ որ սրտմտեալ սուլտանին եկն թափեաց զԿոկիսոն, իսկ զԲերդուս ինքն Թորոս դարձոյց ’ ի նա ` յոչ կամս եղբօրն. որոյ ոչ խրատեալ այսու, գնաց « գողանալ զՄարաշ, եւ ոչ կարաց ». անտի դարձաւ ’ ի վերայ Պեհեսնոյ ամուր բերդաւանի, որոյ բնակիչք նեղեալք ’ ի տեառնէ իւրեանց ` հրաւիրէին զնա. եւ եկեալ նորա դարանակալ լինէր. այլ բերդատեառնն իրազեկ լեալ ` հրամայեաց զմատնիչսն ընդ բերդն ’ ի վայր հոսել. յորմէ զարհուրեալ բնակչաց աւանին ` ապաւինեցան ’ ի Ստեփանէ. եւ նորա առեալ տարաւ բնակեցոյց զնոսա ’ ի դաշտին Անազարբայ, ուր ’ ի տապոյ օդոց տագնապեալ ` զրամահ եղեն: Ընդ այս զչարեալ Թորոսի ` կալաւ զՍտեփանէ եւ արկ ’ ի բանտ, եւ յետ տասն ամսոց արձակեաց: Թերեւս սա իսկ էր որ յամի 1155 մխեցաւ ասպատակութեամբ ’ ի սահմանս Հալպայ, ’ ի վիճակս Նուրէտտինի, թէ եւ յիշատակագիր ոմն մեր ժամանակակից ` վասն Թորոսի ասէ. « Բարեպաշտ եւ մեծ իշխանն քրիստոնէից Թորոս ` մինչ եկն ’ ի վերայ Հալպայ, եւ բազում տեղիս եւ ամրոցս առեալ քանդեաց. եւ յաղթութեամբ բազմաւ դարձաւ ’ ի բնակութիւն իւր »:

Յետ այսորիկ միւսանգամ հարկ եղեւ Թորոսի ոգորել ընդ Յունաց, զի գրեաթէ զմեծ մասն Կիլիկիոյ կալեալ էր, հանդերձ Իսաւրիոյ նահանգաւ, եւ ոչ հանդուրժէր կայսրն Մանուէլ ներել նմա. առաքեաց վերստին ’ ի վերայ նորա մի ըստ միոջէ երիս զօրավարս, յորոց յետինն ` Անդրոնիկոս միւս ` կոչեցեալն Եւփորպէն, ընտանի կայսեր, մինչ եկեալ պաշարէր զՏարսոն (1156-7), Թորոս նիզակակցութեամբ Անտիոքացեաց ’ ի վերայ հասեալ ` եհար եբեկ զբանակ նորա ` կոտորեալ երեք հազար արանց. այլք մազապուր անկան ’ ի նաւս իւրեանց. զորս հանդերձ զօրավարաւ նոցին զերծոյց թագաւորն Երուսաղեմի Պալտին Դ, որ հանդերձէրն փեսայանալ կայսեր: - Ուր ուրեմն ազատեալ սորա ’ ի հոգոց պատերազմին Սիկիլիոյ, յելս կոյս 1158 ամին ամբարձեալ անհամար զօրօք ’ ի նաւ ` ել յԱտալիա, գալ խնդրել զերկոցուն միանգամայն վրէժ, զԱնտիոքացւոյն եւ զԹորոսի: Սա խոյս ետ ’ ի Տարսոնէ, եւ ամրացուցեալ զընտանիս իւր յանմատոյց ամրոց մի Տաճկիքար կոչեցեալ, ինքն տեղի ’ ի տեղւոջէ փոխէր ’ ի լերինս անկոխելիս. զոր ոչ կարացեալ որսալ կայսեր, նուաճեաց զքաղաքանին, եւ դադարեաց ձմերել ’ ի Տարսոն: Անդ յանդիման եղեւ նմա պայլն Անտիոքայ իբրեւ անձնադատ մահապարտ ` մատուցանելով կայսեր սուսեր մերկ, եւ միջնորդութեամբ թագաւորին Երուսաղեմի եգիտ շնորհս, եւ որպէս ծառայ զտէր ` եմոյծ զնա մեծաւ շքով յԱնտիոք (1159): Ապա յողոք անկան նմա թագաւորն Երուսաղեմի եւ գլխաւորք ասպետաց վասն Թորոսի. զի ասէին, « այր իմաստուն է, եւ կիրթ եւ վարժ եւ կորովի ’ ի պատերազմունս եւ քաջասիրտ եւ մեծախորհուրդ, եւ առ կարիս քրիստոնէից յոյժ պիտանի, եւ առատաձեռն, եւ ամենայն բարի տեսակօք լի »: Առաւել քան զբանսն ` արիական եւ վայելուչ կերպարանք եւ բանք քաջին ` յանկուցին եւ զիջուցին զսիրտ փառասէր կայսերն. ապա եւ ընծայքն ` զոր յետ աւուրց եբեր մատոյց Թորոս նմա եւ բանակի նորին, պաճարեղէնս ’ ի կերակուր եւ ձիս ազնիւս ’ ի հեծելութիւն. եւ թուի թէ յայնժամ անուանեաց զնա Սեբաստոս, եւ հաստատեաց յիշխանութեան երկրին իբրեւ զմի յարքունի ոստիկանաց, « Ոսկի վուլով նըմա շնորհեալ », ասէ վիպասանն [31]: Այլ ոչ եւ այսու եղեւ կատարեալ միամտութիւն ընդ նոսա, եւ ոչ իսկ առ սակաւ մի ժամանակ. քանզի ’ ի դառնալ կայսերն ’ ի բաց, ’ ի դերեւ հանելով զյոյս խաչակցութեան ընդ արեւմտեայց, թուի ընդ այլոց յուղարկաւոր երթալ նմա եւ Թորոսի մինչեւ ’ ի նաւահանգիստն ` ուստի մեկնելոց էր Մանուէլ. եւ յայնժամ ստոյգ կամ սուտ կասկած եղեւ դաւելոյ ’ ի նմանէ Թորոսի ` առ քսութեան ոմանց, եւ զանգիտեալ ` թէ գուցէ ձերբակալ եղեալ վարիցի զօրէն հօրն ’ ի դուռն եւ ’ ի բանտ Բիւզանդիոյ, խոյս ետ գիշերայն, եւ գնացեալ ամրացաւ ’ ի Վահկայն. ապա ստուգեալ զմեկնիլ կայսերն ` ել եւ էառ դարձեալ զԱնազարբա եւ զՄսիս եւ զաւանս նոցին ` վստահաբար [32]. եւ յայնմ հետէ առաւել եւս արթնութեամբ հսկէր եւ առաւելոյր ’ ի զօրութիւն, եւ լինէր պատկառելի շրջակայիցն. հաշտութեամբ կեցեալ ընդ Անտիոքացւոյն, եւ առաւել սիրով ընդ արիական թագաւորին Երուսաղեմի ` Պալտինի Գ, որ մայրենեօք ազգակցութիւն ունէր ընդ Հայոց. չոգաւ ընդ նմա ’ ի վերայ Նուրէտտինի ’ ի վրէժ գերութեան եւ կալանաց Ռընալտի Անտիոքայ իշխանին, որոյ անխորհրդաբար ’ ի մարտ կաքաւեալ ` ըմբռնեալ էր ’ ի դարանակալաց, եւ յարգելանի կայր ամս վեշտասան. այլ ’ ի տարաժամ մեռանել թագաւորին (’ ի սկիզբն (1162 ամի ), ամփոփեաց եւ Թորոս զձեռն իւր: - Ապա գտեալ պարապ ` յայնմ ամի կամ ’ ի միւսում՝ գնաց յԵրուսաղէմ յուխտ սրբոց տեղեաց, եւ ’ ի շնորհաւորել զնորընծայ թագաւորն Ամաւրի, զեղբայր սիրելւոյն իւրոյ Պալտինի, յորմէ եւ ինքն արքայապէս մեծարեցաւ. վասն որոյ եւ յօժարեալ հաստատուն պահել զմտերմութիւնն ընդ այնպիսեաց արիականաց, խոստացաւ լինել միշտ նիզակակից Խաչազգեստիցն. եւ ( որ արժան է նկատման ) հասուցանել նոցա գունդ օգնականի երեսուն հազար արանց, եւ այժմէն իսկ տալ հնգետասան հազար. վկայ զօրութեան իւրոյ եւ ընդարձակութեան վիճակաց որոց տիրէր. այլ իբրեւ խակամիտ եւ զօշաքաղ ժառանգաւորք ոմանք սկսան պահանջել եւ զտասանորդ հասից, ’ ի դերեւ հանին զմեծագոյն շահ օգտի իւրեանց: - Ընդարձակութեան երկրի իշխանութեանն Թորոսի անաչառ վկայ հանդիսացաւ գրեաթէ ’ ի նմին ժամանակի (1163-4) հռչակաւոր ուղեւորն Հրեայ ` Բենիամին Դուտելայ, որ զսկիզբն սահմանաց նորին ( յարեւմտից հարաւոյ ) գրէ լինել ’ ի Կոռիկոս, զաւարտն ’ ի Դուկիմ կամ Դուքիա քաղաք, որ յայտ է թէ չէ Եւդոկիա, այլ թէ ո ' ր է ` ոչ ստուգեցաւ, եթէ չիցէ սխալ կամ պակաս գրեալ փոխանակ Անտիոքայ, զի եւ յայլմէ կողմանէ ասէ սահմանակից Թոգարմայ այսինքն Թուրքաց: - Յայնմ ժամանակի (1164) դարձեալ զօրաժողով լեալ արեւմտեայց ընդ նորընծայ Բրնձին Անտիոքայ՝ Գ Պեմունդի եւ եղբօր նորա Ռեմունդի իշխանի Տրիպօլեայ, այլ եւ միաբանութեամբ դքսին Յունաց Կոստ. Կալամանի որ նստէր ’ ի Տարսոն, հրաւիրեցին եւ զԹորոս, որոյ այն ինչ հաստատեալ էր զՊեմունդ յաթոռն ` թափեալ ’ ի զրկանաց գահասէր մօր նորին Կոստանդեայ. եւ միաբան յարձակեալ հարին զՆուրէտտին ’ ի սահմանս Տրիպօլսի. այլ իբրեւ սրտմտեալ սուլտանին յարոյց բանակ աշխարհագումար ` զգուշացոյց Թորոս զդաշնակիցսն մի՛ կալ հակառակ, այլ ցրուել գնալ յիւրաքանչիւր տեղիս, որպէս եւ ինքն արար. իսկ նոցա ոչ հաւանեալ ` ելին ’ ի մարտ, հարան եւ բեկան (10 օգոստ. 1164). ամենայն գլխաւորք նոցա գերի անկեալ արկան ’ ի բանտ, ուր յամաց բազմաց Ռենալտն եւ Ճոսլին Գ արգելեալ կային, եւ միայն Մլեհ եղբայրն Թորոսի նիզակակից նոցին ` օգնականութեամբ ցեղի միոյ Թուրքմէնից բարեկամաց իւրոց ` մազապուրծ եղեւ: Գթացեալ Թորոսի ` աղերս արկ առ Նուրէտտին արձակել զկալանաւորսն. եւ ’ ի չհաւանել նորա ` արշաւեալ ’ ի կողմանս Մարաշայ ` եհար զընդդիմակացսն. ապա զիջոյց զգոռոզ յաղթականն ’ ի պայմանս հաշտութեան, փրկանօք եւ տուգանօք արձակել զնոսա, հարիւր հազար դահեկան ոսկի պահանջեալ վասն Բրնձին:

Ոչ սակաւ տագնապք հասին Թորոսի եւ ’ ի յետին ամս իշխանութեանն, մանաւանդ յերեսաց իրահամարձակ եղբարցն. յորոց Ստեփանէ անհաշտ ոխացեալ ընդ Յոյնս ` նեղէր ցանկ որպէս զիարդ եւ կարէր. ջանայր կորզել եւ զմնացեալսն ընդ իշխանութեամբ նոցին տեղիս. եւ տիրեաց իսկ Սեաւ լերանց. ընդ որ ոչ ինչ ընդհատ ջեռեալ եւ Յունաց վրիժու ` գործեցին գործ մի դժնդակ, ըստ Մանտալեանց խաբէութեան, եւ չարագոյն եւս. ’ ի ձեռն դքսի Համուսն բերդի ` հրաւիրեալ զնա սիրոյ պատճառաւ, ըմբռնեցին եւ ’ ի կաթսայ յեռանդան արկեալ չարամահ արարին (1165). « ոչ խնայելով, ասէ Պատմիչն, յայնպիսի քաջ զօրական » [33]. ասասցուք ` թէ եւ յանձինս իւրեանց. քանզի չէր դժուարին խելամտել ` թէ ոչ առանց ծանրագոյն եւս պատուհասի վճարիցի փոխարէն այնպիսի գործոյ ` ’ ի կորովի եղբարց խոշտանգելոյն. որք եւ « զայրացեալ ընդ գործ նենգաւորացն, ասէ պատմիչն մեր, առին զվրէժ արեան նորա յանմեղ Յունաց ` հազարապատիկ. որոյ արեանցն պարտական ` տուկն էր ». մինչեւ բիւր մի Յունաց կոտորեալս ’ ի Հայոց ասէ ժամանակակից պատմիչ կաթողիկոսն Ասորւոց. այլ հարկ է թէ ոչ աւազակօրէն զամենայն, այլ եւ պատերազմաւ: Առ որս յօգնութիւն եհաս հին շամբուշ շահատակն ` Անդրոնիկոս Կոմնենոս, զերծեալ յերկոտասանամեայ կապանաց բանտին, եւ զվաղեմի վրէժ պարտութեանն լուծանել խնդրելով ` յարդարեաց բանակ այլանդակօրէն, ’ ի կերպարանս գազանաց դասաւորելով զգունդսն, առ առակէ. իսկ Թորոսի յայլ եւ այլ կողմանս մայրեաց թագուցեալ զիւրսն յարձակեցաւ եւ ինքն արիաբար, եհար եւ վարատեաց զգազանաձեւն. եւ թէպէտ հարեալ եւ ինքն յԱնդրոնիկեայ ընդ ` ասպարն անկաւ յերիվարէն, այլ հազիւ ճողոպրեցաւ ’ ի նմանէ որ եհարն ` վատաբար փախչելով յԱնտիոք: Թերեւս յայս միջոց ժամանակի մարտից ` եղեն եւ դէպք յարձակելոյ Յունաց ’ ի Բարձրբերդ եւ չարաչար հարեալ լինելոյ ’ ի Թորոսէ, եւ բազմաց գերի անկանելոյ. զոր Վահրամ եւ այլ յիշատակագիր ` նշանակեն յառաջին մարտին եղեալ եւ ’ ի գալստեան Մանուելի կայսեր [34]: ԶԲրինձն Անտիոքայ միջնորդ կալեալ ` միւս Անդրոնիկոս Եւփորպեն ` դադարեցոյց զվրէժս Թորոսի եւ Մլեհի: - Յայսմ եւս պատեհի երեւի զարթուցեալ հակառակութեան Հեթմեանց ` համախոհիցն Յունաց. մանաւանդ զի Օշին երբեմն գերեալն ’ ի Թորոսէ, ասի յայլում նուագի դրդեալ ընդդէմ նորա զմեկնակազէնս Թուրքմանաց, եւ տուեալ գերել ’ ի բաժնէ նորա հինգ հարիւր աղջիկ կոյս. արդ դադարեալ յարտաքնոցն ` դարձաւ Թորոս ընդդէմ սորա, դիմեաց ’ ի վերայ անառիկ բերդին Լամբրունի, աղարտել զսահմանս նորին. եւ երկուստեք պատրաստութիւնք լինէին ուժգին եւս բաղխմանց, թէ եւ խնամեցեալք իսկ էին յետ առաջնոյ նուագի պատերազմին Մամեստիոյ. այլ ’ ի հռչակել համբաւոյ իրացս ` սլացաւ ’ ի հեռուստ հեզաթեւ հրեշտակ խաղաղարար ` շնորհալին Ներսէս Կլայեցի, եղբայր Գրիգորիսի կաթողիկոսի, մինչ մերձ էր սա ’ ի վախճանն, եւ արար հաշտութիւն, ըստ իւրումն աստուածատուր իմաստութեան: Ի հանդարտելն ընդ հեռաւոր ազգակցին՝ ’ ի մերձագունէն փոքր մի եւս եւ դաւաճանեալ լինէր Թորոս, յիւր իսկ միակ մնացեալ եղբօրէն, ’ ի դժպիհն Մլեհէ. որոյ յարեալ յինքն զիւր նմանաբարուս ` սպանանել կամէր զաւագ եղբայրն, յաւուր միում որսի աղագաւ գոլով նոցա ընդ մէջ Մսսայ եւ Ատանայ. այլ Թորոսի նախազգաց գոլով ` կալաւ զնոյն ինքն զդաւադիրն, եւ պախարակեալ առաջի զօրացն եւ իշխանացն, ետ նմա կարասի բազում եւ զէնս եւ գանձս, եւ եհան յերկրէ իւրմէ. եւ նորա գնացեալ յարեցաւ դարձեալ ’ ի Նուրէտտին, եւ եգիտ շնորհս յաչս նորա:

Այսքանեաց ամբոխից եւ գոռից ժուժկալեալ քաջս այս այր արանց եւ խոհեմամիտ Թորոս, եթէ ոչ զբոլոր ` այլ զմեծ մասն Կիլիկիոյ սեփականեաց այնուհետեւ տոհմի իւրում, եւ յապահովեաց, բարեկամս իւր առնելով զՀիւրական եւ զՏաճարական ասպետսն. ոչ մոռանալով ընդ քաղաքականին եւ զբարեկրօնութեան հրահանգս եւ շինութիւնս. զոր եւ գլխաւորեաց յանձին իւրում, կրօնաւորական սքեմաւ ծածկեալ զշուք փառացն եւ զյաղթական զէնսն, որովք մի ’ ի վեհագունիցն յազգի մերում երեւեցաւ. եւ այսպէս հանգեաւ յամի 1169. առաջին յիշխանազանց որք ընդ վարդապետաց եդան ’ ի քնարանս գերահռչակ վանաց Դրազարկու, թողեալ ’ ի հաստոջ զիշխանութիւն տանն ` զոր իբրեւ յոչէիցն յարոյց եւ կառոյց: Համառօտ յիշատակագիր գործոց Ռուբինեանց յելս կոյս ԺԳ դարու, ’ ի գովելն զհանճար Թորոսի, եւ զհասու լինել « եւ զբազում դժուարալոյծ բանս մեկնեալ », յաւելու, թէ եւ « գտանի այժմ առ մեզ ». իցի՜ւ թէ եւ առ մեզ յետինքս:

Մանկիկ մի փոքրիկ թողեալ էր Թորոսի իւր պայազատ, Ռուբէն անուն, եւ եդեալ նմա խնամակալ եւ Պայլ զ Թովմաս, որ յոմանց ասի լինել աներ իւր. հաւաստագոյն [35] եւս է լինելն քեռորդի Թորոսի, եւ միոյ յազնուացն Անտիոքայ, յոր վստահանայր եւ առ կենդանեաւն. եւ ’ ի գալ կայսերն յիւր վերայ, ընդ սմա եւ ընդ Գէորգայ ումեմն ` խուսէր յամուրս լերանց: Այլ մի ոմն յեղբարց Թորոսի տակաւին կենդանի էր, Մլեհ. դէմք դժնդակք ’ ի տոհմի անդ Ռուբինեանց եւ ’ ի պատմութեան մերում. որ եւ միակ մնացեալ էր ’ ի Կիլիկիա ’ ի գերութեան եղբարցն, եւ այսր անդր տատանեալ ` երեւի վրիպեալ յզգոյշ դաստիարակութենէ, մանաւանդ առ յաճախելոյ առ այլադենս եւ յաւէտ յարքունիս Նուրէտտինի. առ որում էր եւ ’ ի ժամանակի մահուան եղբօրն ` մերժեալ ’ ի սմանէ, եւ ընկալեալ յայլազգւոյն զիշխանութիւն Կուրիս գաւառի. այլ յառաջն երբեմն մտեալ էր ’ ի կարգ Տաճարական ասպետաց, ընդ արիական վարժից նոցին ստացեալ եւ զըմբոստ խրոխտանսն. վասն որոյ մերժեցաւ իսկ ’ ի նոցանէ, կամ ինքնին կարգուրաց եղեւ. մինչեւ կարծել ոմանց թէ եւ ’ ի քրիստոսական հաւատոց անկեալ իցէ եւ մսլիմացեալ. որ չէ հաւանելի, որպէս եւ ոչ ժխտելի ` զի ոչ քրիստոնէաբար վարէր ընդ քրիստոնեայս անգամ. հալածէր եւ խոշտանգէր անխտիր զռամիկ եւ զիշխան, զաշխարհական եւ զեկեղեցական: Արդ ’ ի լսել զմահ Թորոսի ` առեալ նորա գունդ զօրաց ’ ի պաշտպանէն իւրմէ Նուրէտտինէ ` եկն յափշտակեաց զիշխանութիւնն, հազիւ ճողոպրեալ Թովմայի փախչել յԱնտիոք. այլ անպարտ պայազատն ` մանուկն Ռուբէն ` որ զերծեալ կայր ’ ի Հռոմկլայ ընդ փարելի թեւօք Սրբոյ Շնորհալւոյն, գաղտնապէս ’ ի մահ վարեցաւ յամպարշտաց ոմանց, ոչ գիտեմ յանգէ՞տս Մլեհի թէ կամաւ:

Յար ’ ի յուզման եկեաց եւ վարեաց սա զբռնակալ իշխանութիւնն, զամս վեց կամ եօթն. ատելի ընտանեաց եւ ահարկու օտարաց, ոչ առնլով ակն բարեկամի եւ թշնամւոյ, եւ ոչ այլ օրինաց կալով պատկառ, բայց յանձին կամաց. եւ ոչ ուստեք ունելով երկիւղ, վստահացեալ ’ ի Նուրէտտին, ընդ որում եղբայրացեալ իմն ասի սերտիւ, եւ դրամ եւս հատեալ զոյգ երկոցուն անուամբք. դաշնակից եղեւ եւ միւսում հզօր դրացւոյ, ընդ սուլտանին Իկոնիոնի, յերկուց դիմաց գոլ յապահովեալ [36]: Որպէս է գուշակել ` առաջին գործ նորա եղեւ վրէժխնդրութիւն, վասն անարգօրէն ` թէ եւ արդարապէս ` մերժմանն ’ ի հայրենի երկրէն, « եւ քինախնդիր լեալ հակառակացն իւրոց, ասէ պատմիչն, գերփեալ տառապեցոյց զնոսա, եւ մատնեաց բանտից եւ կապանաց. եւ ձեռն արկեալ յեպիսկոպոսունս ` ատամնաթափ առնէր. եւ ուր կասկածէր թէ գոյր ոսկի կամ արծաթ ` յափշտակէր … եւ լցաւ ոսկւով եւ արծաթով, եւ յղփացաւ փարթամութեամբ ’ ի զրկանաց անմեղաց. եւ էր սա այր գազանամիտ, չարաբարու եւ անողորմ. եւ ատէին զնա ամենեքեան, եւ ցանկային զերծանել ’ ի նմանէ, այլ ոչ գտանէին առ ժամայն տեղի ». թո ' ղ եւ զայլ աղտեղի գործս նորա: - Դէպ եղեւ երբեմն թագաւորին Երուսաղեմի եւ այլոց իշխանաց դեսպան առաքել առ Մանուէլ կայսր զոմն յազնուաց իւրեանց, Ստեփանոս կոմս Պլուայ, (de Blois), անցանելով ընդ երկիր Մլեհի. իրազեկ լեալ սորա ` դարանակալ եղեւ առ Մսսաւ, կալաւ, կողոպտեաց յամենայնէ, եւ տուեալ նմա ձի մի անպիտան արձակեաց. նոյնպէս կողոպտէր եւ զուխտաւորսն անցաւորս ընդ սահմանս իւր: Առաւել եւս ոխացեալ ընդ Տաճարական ասպետս երբեմն իւր կարգակիցս ` իսպառ հալածեաց յերկրէ իշխանութեան իւրոյ, գրաւելով զկալուածս նոցին ` որ ’ ի միջոցս սահմանաց իւրոց եւ Անտիոքայ: Ոչ խղճէր արդեօք կոխել եւ զիշխանութիւն Բրնձին, մանաւանդ զի ’ ի նա ապաւինեալ էր Թովմաս պայլ. յայս սակս թուի ընդդէմ նորա յարուցեալ ինքնին Բրինձն, դրդեալ եւ յոմանց յիշխանացն Հայոց. այլ մինչչեւ հանդիպեալ իրերաց ` միջնորդ հաշտութեան եմուտ թագաւորն Երուսաղեմի, բազում անգամ հրեշտակս առաքեալ եւ աղաչեալ զՄլեհ գալ խօսել ’ ի հաշտութիւն. եւ իբրեւ չառնոյր նա յանձն ` մխեցաւ եւ ինքն թագաւորն ընդ այլոց նիզակակցաց ’ ի վիճակ Մլեհի ` ’ ի դաշտակողմն, զանգիտեալ ’ ի լերանցն եւ ’ ի լեռնականէն. իսկ սա անդէն ազգ արարեալ Նուրէտտինայ, համբաւով գալստեան նորին պակուցեալ յետս դարձոյց զյարուցեալսն ’ ի վերայ իւր: Եւ ինքն խրոխտացեալ խիզախեաց արշաւել յերկիր թագաւորութեան Երուսաղեմի. բայց փութացեալ արիականացն Հիւրընկալ ասպետաց ` զառաջս առին եւ կասեցուցին զնա (1172): Դարձոյց ապա զզէնսն ընդդէմ անհաշտելի ատելեաց իւրոց Յունաց, եւ վանեալ ’ ի քաղաքաց ` որք մնացեալ էին տակաւին ’ ի ձեռս նոցա, նուաճեաց զՏարսոն եւ զԱտանա եւ զՄսիս, որ է ասել զբովանդակն Կիլիկիա: Սրտմտեալ Մանուելի ` զի յետ այնքան ճգանց յաջողէր ’ ի բռին ունել զլպրծուտն Կիլիկիա, առաքեաց ’ ի վերայ Մլեհի երիս զօրավարս ծանօթս, եւ երբեմն վերակացուս քաղաքացն, այսինքն են Միքայէլ Վռանա, Կոստանդին Եւփորպեն եւ Կոստանդին Կալաման կրսերն. ել ընդդէմ նոցա Մլեհ, ( յելս կոյս 1172 ամին կամ ’ ի սկզբան 1173), հաւանօրէն ունելով գունդ օգնական ’ ի Նուրէտտինայ, եհար խորտակեաց, եւ դարձաւ բազում աւարաւ եւ գերութեամբ. յորոց մասն մի եւ երեսուն այր ’ ի գլխաւորաց գերելոցն ` առաքեաց առ Նուրէտտին. եւ սա մասն եհան ամիրապետին Բաղտատայ, եւ մի ’ ի մեծամեծ յաղթութեանց իւրոց հռչակէր զգործն: - Սակաւ բերդորայք միայն մնացին ’ ի Կիլիկիա ընդ իշխանութեամբ Բիւզանդացւոց. յորոց մի եւ գլխաւոր էր ամուրն Լամբրուն, յամառագոյն եւ յերկարագոյն հակառակորդ տանն Ռուբինեանց. ընդ որոյ տեարս ոչ սակաւ քան ընդ այլս ` ոխացեալ էր Մլեհ, մանաւանդ վասն արձակելոյ սեբաստոսին Հեթմոյ զկին իւր ` զդուստր Թորոսի ` յետ մահուան սորա. « յաղագս որոյ զայրացեալ Մլեհն ` գնաց պաշարեաց զօրօք (1173) զԼամբրունն, եւ բազում նեղութիւն հասոյց ’ ի բնակիչս նորա … եւ սաստկապէս նեղէր զնոսա պատերազմաւ եւ սովով »: Եւ թերեւս մեծագոյն եւս վնասս հասուցանէր նոցա ` եթէ յերկարելով սովոյն նուաճէր զտեղին. բայց փութացաւ գալ յաղերս հաշտութեան Գրիգոր Տղայ [37], որոյ եւ փեսայ գոլ վկայի Մլեհ, ( ուրեմն առեալ զմի ’ ի դստերաց Վասլի եղբօր Ն. Շնորհալւոյ ). եւ մինչ յայս դեգերէր եպիսկոպոսն ` եհաս առ նա գոյժ փոխման ’ ի կենաց սրբոյ կաթողիկոսին ` հօրեղբօր իւրոյ, եւ փութացաւ երթալ ’ ի Հռոմկլայ. ուր ` տեսեալ զի ոչ սպասեալ ինքեան եւ ոչ միտ եդեալ կտակի Շնորհալւոյն ` զհամշիրակ իւր Գրիգոր Ապիրատ ընտրեալ էին յաթոռն, դարձաւ վերստին առ Մլեհ, եւ սա առ հաւատարիմ զօրաւիգն իւր ` Նուրէտտին. եւ յահէ սոցին եւ ’ ի պատկառանաց կտակի Սրբոյն ` կարգեցաւ ինքն Գրիգոր Տղայ ’ ի կաթողիկոս, եւ Ապիրատին խոստացեալ եղեւ ըստ նախ սահմանելոյն ` յաջորդել նմա:

Յետ երկուց ամաց (1175) ոչ եւս հանդուրժեալ իշխանաց եւ զօրաց Հայոց ` զզուանացն Մլեհի, դաւաճանեալ սպանին զնա ’ ի քաղաքն Սիս, որ ` յայսմ անբարի առթի երեւի յարդարեալ ’ ի նմին իսկ Մլեհէ, առաջին բռնակալ եւ բռնամահ եղելոյ յայսմ հարստութեան ` Հայոց: Թաղեցին զնա ’ ի Մեծքար վանս ` յիւր դաստակերտն. յորմէ երեւի զի չէին շիջեալ իսպառ ’ ի մռայլ ոգւոջն ` կրօնական իմացք, թէպէտ եւ չէ յայտ ժամանակ շինութեան վանացն: Եւ զի, որպիսի ոք եւ էր ` քրէական եղեռն համարէր սպանումն նորա, Ռուբէն Բ որ յաջորդեացն զնա, ճարտարութեամբ գտեալ զսպանիչսն պարծեցողս իբրեւ երախտաւորս, զՋահան զոմն եւ զԱպլղարիպ ներքինի, վէմ ընդ պարանոցսն կապեալ ` գետամոյն արար:

Այս Ռուբէն որդի էր Ստեփանէի եղբօր Մլեհի եւ Թորոսի, զոր մայր իւր Ռիթա ` դուստր Սմբատայ տեառն Պապեռօնի, ’ ի ժամանակի բռնակալութեան Մլեհի ` կրսերաւ որդւով իւրով Լեւոնիւ զերծոյց առ եղբայր իւր Բակուրան, եւ անդ սնուցանէր զնոսա, որպէս ասէ Պատմիչն, գովելով զերկոսին եւս, եւ զմայր նոցին. « զի էր բարեպաշտօն եւ իմաստուն կինն այն, եւ երկեղած ’ ի Տեառնէ ». որպէս եւ եղբայրն ` տէրն Պապեռօնի ` « էր այր բարի եւ առատ, եւ բարեբարոյ առ ամենայն ոք, եւ սիրելի Աստուծոյ եւ մարդկան »: Որ եւ յետ սպանման Մլեհի ` ’ ի խնդրել իշխանացն ` անդանդաղ առաքեաց զՌուբէն հանդերձ « բազում գանձիւք ոսկւոյ եւ արծաթոյ », ոչ յիշելով զի հայր իւր Սմբատ սպանեալ էր ’ ի մարտին որ ընդդէմ Թորոսի հօրեղբօր նորա: Մեծաւ խնդութեամբ եւ օրինական հնազանդութեամբ ընդունելի եղեւ Ռուբէն յիշխանացն Հայոց. քանզի, ըստ Պատմչին, « էր սա երիտասարդ բարեմիտ եւ առատաձեռն, տեսլեամբ գեղեցիկ, ամաց երեսուն, ’ ի զինուորութիւնս արիագոյն, եւ աջողակ ’ ի նետաձգութիւն. եւ սկսաւ տալ պարգեւս ամենեցուն առատապէս. եւ զժողովեալ գանձս Մլեհին ` սկսաւ սփռել ’ ի պէտս եւ յանպէտս, եւ առատապարգեւ սեղանով զամենեցուն սիրտ եւ զոգի յինքն հանգոյց. եւ ուր դիմէր նոքօք ` քաջապէս մղէր զհոյլս թշնամեաց. որով էառ զՄսիս, զԱտանա եւ զՏարսուս »: Յայտ ուրեմն ’ ի բանիցս լինի ` եթէ դարձեալ միւսանգամ անկեալ էին քաղաքքդ Կիլիկիոյ ’ ի ձեռս Յունաց, բայց ոչ սպրդեալք ’ ի մագլաց Մլեհի, այլ կամովի եւ դաշամբք ինչ տուեալ ’ ի նմանէ առ Անտիոքայ իշխանն, որպէս վկայեալ է այս վասն Տարսոնի. դարձեալ եւ այն, զի վասն հեռաւորութեան քաղաքին յիւրմէ ոստանէն ` ոչ կարելով Անտիոքացւոյն պահել զայն դիւրաւ, յամի 1182 ինքնակամ վաճառեաց Ռուբենի ` ծանր գնով. եւ յայսմ հետէ ոչ եւս վրիպեցաւ ’ ի ձեռաց Հայոց, այլ ’ ի յուսոյ Յունաց. որոց զվերջին հրաժեշտ տուեալ ` ընդ անուանեալ կողմնակալին Կիռ Սահակայ ` մեկնեցան ’ ի բաց. սորա գնալով ’ ի Կիպրոս, այլոց ` այլուր, եւ յոլովից մնալով ’ ի քաղաքին ` որպէս եւ յայլ քաղաքս եւ ’ ի սահմանս նոցին ` ընդ իշխանութեամբ ձեռին Հայոց: Մերձաժամանակ պատմիչք ասեն վասն Սահակայ ` յամի 1183 խիզախեալ ընդդէմ սուլտանին Իկոնիոնի. իսկ Ռուբինի կանխեալ քան զդաշնակից դրացին այլազգի, վանեալ մարտի եւ կալեալ զՍահակ ` մատուցանել սուլտանին. իբրեւ ոչ կամեցաւ սա ընդունել. Ռուբէն ետ զնա ’ ի ձեռս Բրնձին ` ընդ որում ունէր ինչ խէթ, եւ հաշտեցաւ այսու [38]. թէպէտ եւ Սահակ խնամի իւր էր, ունելով կին զդուստրն Թորոսի:

Յետ ամաց ` զվերջին փորձ փորձեաց հին ոսոխն Հայոց ` վատշուէրն Անդրոնիկոս, բռնակալեալ այժմ (1185) զկայսերական գահ. եւ գաղտ բանագնաց լեալ ընդ գոռ Քրդին Սալահէտտինայ ` նուաճել զԻկոնիոն եւ զԿիլիկիա, մինչչեւ ինչ գործեալ ` սպանաւ յիւրոցն, եւ ջնջեցաւ ’ ի դիւանաց եւ ’ ի մտաց Բիւզանդացւոց թեմն Կիլիկիոյ: Այսու աղագաւ ինքնագլուխք իմն եղեն եւ Հեթմեանք տեարք Լամբրունի, ընդ որոց մախայր եւ Ռուբէն, ըստ հարցն օրինի. եւ անդէն ’ ի սկզբան պայազատութեանն ` եկն ` ’ ի վերայ ամրոցին, եւ զամս երիս նեղէր պաշարմամբ եւ սովով, այլ ոչ կարաց ոտնանել, մանաւանդ զի եւ այլ հոգք ’ ի վերայ հասանէին նմա. որպէս երբեմն (’ ի վերջ կոյս 1180 ամի ) հզօրն Սալահէտտին յետ յաղթութեանն յԻկոնիոն ` դարձոյց զերեսս իւր յերկիր Ռուբինի. զի եւ այսպէս կոչէր յայնժամ Կիլիկիա. փոխանակ զի, ասեն արաբացի պատմիչք, թոյլ տուեալ նորա Թուրքման տոհմի միոյ արածել յարօտս երկրի իւրոյ, եւ ապա դաւաճանեալ կապուտ կողոպուտ արար: Արդ մխեալ Սալահէտտինն ’ ի սահմանս Հայոց, եւ տեսեալ զամրութիւն լերանցն ` զկայ էառ յեզեր դաշտին, եւ ասպատակ սփռեաց ընդ այլ եւ այլ կողմանս. կասկածեալ Ռուբինի թէ ակն եդեալ իցէ այլազգւոյն առնուլ զմի յամուր բերդիցն ` յորում եդեալ էր զգանձս իւր, առաքեաց կործանել զայն. այլ մինչչեւ բարձեալ զգանձսն ’ ի վերայ հասին այլազգիքն. յայնժամ զիջաւ Ռուբէն թողուլ դարձուցանել յետս զաւար Թուրքմէնիցն եւ զգերեալսն, եւ այսպէս հեռացոյց զմեծն զայն աշխարհակալ [39]:

Զայնու ժամանակաւ (1181) խնամութիւն արար Ռուբէն ընդ Լատինս, առեալ իւր կին զԻզապէլ ` դուստր Հըմֆրեայ տեառն Քարաքայ եւ Թորոնի, ինքնին երթալով յԵրուսաղէմ, եւ բազմածուխ հանդէս հարսանեաց առնելով, եւ բերելով զկինն, յորմէ եղեն նորա դստերք երկու, Ալիծ եւ Փիլիպպինէ, անուանիք ’ ի պատմութեան, մանաւանդ առաջինն, որ եւ պատճառ երկար քաղաքական դիպաց յաւուրս տէրութեան Լեւոնի, եւ յետոյ եւս: Սովիմբ աճեաց եւ եւս ընտանութիւն Լատինաց ընդ տանն Ռուբինեանց եւ ընդ ազգիս Հայոց [40]. որպէս զի բազումք յիշխանաց նոցին հալածելոց կամ գժտելոց ընդ թագաւորին Երուսաղեմի ` եկեալ յարէին ’ ի Ռուբէն:

Իսկ սորա անդորրացեալ արդ ամենուստ եւ սիրեցեալ յամենեցունց, սկսաւ տարածանել եւ ինքն զսէր իւր յանպատշաճս. եւ « այնր աղագաւ, ասեն, գնաց յԱնտիոք. եւ Բրինձն Պեմունդն կալաւ զնա (1185) եւ եդ ’ ի բանտի », անխիղճ իմն սովորութեամբ ժամանակին, դաւել զդրացիս եւ զբարեկամս իսկ, եւ կծել ինչ ’ ի նոցանէ. այսպէս եւ սա պահանջէր զսահմանակից Անտիոքայ զերկիրն որ ’ ի ձախակողմն Ջահան գետոյ. եւ Ռուբենի գրեալ առ քեռին իւր Բակուրան ` եւ առ եղբայր իւր Լեւոն, ետ բերել զմայր իւր եւ զայլս ոմանս յազգայնոցն տալ ’ ի պատանդ. եւ ինքն արձակեալ ` ետ ’ ի Բրինձն զբերդորայսն ինչ խնդրեալս ’ ի նմանէ ( Թիլ, Սարուանդիքար եւ Ճկեր ), եւ հազար դահեկան եւս ոսկի ’ ի փրկանս, եւ դարձոյց յետս զպատանդսն. որպէս յետ սակաւուց թափեաց եւ զերկիրն ` ինքնին կամ ’ ի ձեռն Լեւոնի. բայց ասեն սադրանօք տեարց Լամբրունի արարեալ զայս Բրնձին, զի ոչ դադարէր Ռուբէն ’ ի նեղելոց զնոսա. նա եւ մինչ ’ ի կալանսն էր ` ազգեաց գաղտ առ եղբայր իւր Լեւոն, մի՛ դլալ, այլ պնդել զպաշարումն բերդին. զնոյն անշուշտ եւ ինքն արար յետ դարձին ’ ի գերութենէն ` առ վրիժուց, այլ ոչ իսպառ վարակեալ ’ ի նոյն կիրս. քանզի յառաջ քան զմօտալուտ վախճան կենացն (1187) զգաստացեալ եւ զղջացեալ ’ ի վերայ շռայլութեանցն, խնդրեաց ներումն եւ ’ ի Հեթմեանց ` վասն քինուն եւ տառապանացն. եւ յանձնեալ ’ ի Լեւոն զիշխանութիւն իւր եւ զդստերսն, հայրաբար եւս իմաստութեամբ խրատեաց խնամել եւ վարել զաշխարհն ` զոր արդէն ընդարձակեալ էր, եւ ակն ունէր ’ ի ձեռն նորա եւ եւս ընդլայնել եւ կայկայել, գիտելով չափ զզօրութիւն հանճարոյ նորա եւ զարիութեանն. եւ ապա հանգոյն հօրեղբօր իւրոյ Թորոսի ` արկեալ զիւրեաւ սքեմ կրօնաւորական ` հրաժարեաց յաշխարհէ եւ ’ ի կենաց, եւ հանգեաւ առ նմին ’ ի քնարանս Դրազարկու [41]:

Այսպէս յետ դարական տատանման եւ բռնաբարութեան Կիլիկիոյ ` մանաւանդ Դաշտայնոյն, ’ ի ձեռաց Յունաց, Հայոց, Փռանկաց, երբեմն եւ այլազգեաց, խաղաղացաւ ընդ բարձրացեալ բազկաւ Լեւոնի եւ յաջորդացն, իբրեւ դար մի եւս ըստ բոլորին, եւ սուղ ինչ պակաս ` դար մի եւս ըստ մասին. իսկ լերինքն յարատեւակ անքոյթ կալուածք եղեն նոցին: Լեւոն ընդարձակեաց զսահմանս իշխանութեանն անդր քան զԿիլիկիա եւ զԻսաւրիա, եւ վասն այսր եւ վասն իսպառ խափանելոյ այնուհետեւ նախնի յունական բաժնից Փոքուն Ասիոյ եւ գաւառաց միոյ միոյ աշխարհացն, հարկ էր պատշաճեցուցանել երկրի եւ մասանց իշխանութեանն Հայոց ` ա ' յլ անուանս, որպէս եւ պատշաճեցան պէսպէս կոչմամբ, յորոց եւ մեք ընտրեսցուք զոր պատշաճագոյն դատիմք:

Ցանկալի էր գիտել զօրէնս եւ զհրահանգս վարչութեան պայազատաց Ա դարուն Ռուբինեանց, զորոց տեսաք յաւէտ զքաղաքական եւ զպատերազմական գործս. ո ' րչափ ինչ հեղինակութիւն էր նոցա ’ ի վերայ ազնուաց եւ ռամկաց ազգայնոց, եւ որպիսի ' շուք ’ ի սոցանէ առ նոսա ընծայիւր: Պակասեն մեզ յիշատակարանք ժամանակին, կամ յոյժ նուազունք ’ ի ձեռս մեր հասին. յորս (’ ի գիրս գրեալս առ նոքօք ) գիտեմք միայն զպատուոյ կոչումն նոցա ` Իշխան [42], երբեմն յաւելադրութեամբ Մեծ կամ Բարեպաշտ. ոչ գտաք ’ ի ժամանակակցացն կոչեալ զնոսա ` Պարոն, այլ ’ ի յետին գրողաց, որ զսովորեալն զայն յեւրոպականաց պատուանուն առ իւրեամբք ` ընծայեն եւ նախնեացն: Առաջին ծանօթք Ռուբինեանց արեւմտեայք ` մերթ սոսկ Լեռնական կոչեն զնոսա, որպէս ցուցցի ’ ի ստորեւ, եւ մերթ Իշխան, Princeps, որպէս կոչէ յաճախ մեծ պատմագիրն Խաչակրաց Գուլիելմ Տիւրոսի եպիսկոպոս, գրեաթէ միշտ յաւելով եւ զ մեծազօր մակդիր, potentissimus, եւ վասն Թորոսի Բ, եւ վասն Մլեհի [43], եւ վասն Ռուբէնի Բ [44]. կամ ամենամեծ իշխան կոչէ. ուրեք եւ Սատրապ, որ է ըստ մեզ նախարար, զոր օրինակ վասն Բ Ռուբինի ասէ [45]. Rupino Armeniorum Satrapæ potentissimo. զնոյն եւ այլուր հասարակօրէն վասն Հայոց եւ Թուրքաց իշխանաց: Փռանկ թարգմանն կամ Պատմիչն Հերակլի անուանեալ ` Տէր Հայոց կոչէ. Rupin, Seigneur d’Ermenie. կամ Սիր, Toros, qui Sires estoit d’Ermenie [46]. — Հաւատարիմքն կայսերաց պատուեցան ( որպէս տեսաք ) Սեբաստոս կոչմամբ, եւ յաւելուածով իսկ Պռոտոսեբաստոս [47]. եւ ոչ միայն կայսեր, այլ երբեմն եւ Անտիոքայ Բրնձաց լիճք կամ սպասարկուք համարէին տեարք երկրիս. այնու ` զի արեւմտեայ իշխանքն Խաչակիրք նախ տիրեցին քաղաքաց Կիլիկիոյ եւ ետուն յիշխողն Անտիոքայ, եւ բազում անգամ իսկապէս իսկ իշխէին սոքա ` մանաւանդ մայրաքաղաքին Տարսոնի. եւ այս օրէնք կային տակաւին եւ ’ ի վախճանիլն Ռուբինի Բ եւ ’ ի սկզբան պայազատութեանն Լեւոնի, որ թօթափեալ զամենայն ստորակարգութեան հեթեթանս, արեւմտեան ինքնակալին լիճ կարգեաց զինքն: Բայց զի եւ նախորդք իւր տիրագլուխք արքայաբար պերճութեամբ վարէին, ընդ այն չիք երկբայել. առ որ երաշխաւորեն ’ ի հեռուստ եւ խնամութիւնք նոցա ընդ իշխանազունսն արեւմտեայց, մեծաճոխ պաշտատականքն տուեալք ’ ի հարսնութեան որդւոց եւ դստերաց իւրեանց, երբեմն եւ հարուստ փրկանք անձանց ` յըմբռնիլն դաւով: Իսկ աղբերք ճոխութեան կամ գանձու նոցին ` երեւին, նախ, կողոպուտ թշնամեաց եւ տուգանք գերելոց. երկրորդ, հարկ ’ ի հնազանդելոցն, որոյ որպէսն եւ որքան ` անյայտ է. եւ երրորդ ` բաժն յանցս պահակաց լերանց եւ գետոց ոմանց. այսոքիկ եւ յապայն առ թագաւորօք ` առաւել յորդորութեամբ ` եղեն անհատահոս ծորանք գանձուց նոցին, սնուցիչք եւ պահպանիչք պետութեանն ’ ի բազմադէմ աղէտսն իսկ եւ ’ ի կոխան լինել աշխարհին ’ ի թշնամեաց:

Այլ բաւականասցի մեզ այսքանս ’ ի ծանօթութիւն նուաճմանն Կիլիկիոյ ’ ի Հայոց, եւ պայազատութեան Ռուբինեանց ` մինչեւ ’ ի Լեւոն Մեծ, որ զգայթ ’ ի գայթի տէրութիւնն բարձրացոյց ’ ի հաստատուն թագաւորութիւն, ամենայն արքունական շքով եւ հրահանգօք, եւ սեփականեաց աշխարհին զանուն Հայաստանեայց:

 

 

[1]             « Ռուբէն որդի Գագկայ, սոքօք ? եղիցի առնուլ զկլայս Կոսիր ?, կարողութեամբն Աստուծոյ. առ ’ ի մերոյս ? թւին ՇԻԸ » ։

[2]             Ըստ Միխայէլի Ասորւոյ « Ռուբինեանք կոչեցեալք, որք էին յազգէ երկուց արմատոյ ազնուական եւ գոռ թագաւորաց, Հայկազանց եւ Սենեքերիմանց, խնամութեամբ խառնեալք ընդ միմեանս » ։

[3]             Որպէս Մխիթար Այրիվանեցի։

[4]             Լաւ եւս այլ ոմն հետեւող Կիրակոսի կամ առաջնորդ, ըստ Մատթէի Ուռհայեցւոյ՝ զԲագրատունին ասէ սպանեալ ’ ի Մանտալեանց, եւ յետոյ զթագաւորեալ ազգական նորին համանուն՝ դաւաճանեալ ’ ի Յունաց. եւ սորա սպասաւոր « պատանեակ մի փոքր » ։

[5]             Ըստ այսմ եւ Հեթում պատմիչ. « Յետ որոյ ( Գագկայ ) Ռուբէն ազգական նորա երթեալ բնակեցաւ ’ ի սահմանս Կոսիտառայ. եւ անտի հասեալ ’ ի գեւղն Կոռոմոզոլ՝ անդ վախճանեցաւ » ։ Ըստ այսմ եւ Վահրամ հաւանեալ տողէ.

« Յորոց իշխան ոմըն պատուեալ,

Արեանառու Գագկայ եղեալ,

Ռուբէն անուն վերաձայնեալ,

ԶԿօսիտառայ ամրոց կալեալ.

Յորժամ զԳագկայ մահըն լըւեալ,

Իւրով զարմիւքըն յարուցեալ

Եւ ’ ի Տօրոս լեառըն ելեալ,

Ի Փռիւգիայ կողմանս իջեալ.

Դիմեալ ’ ի գիւղ մի կոչեցեալ

Կոռմօզօլոյ, եւ անդ բնակեալ ». եւ այլն։

[6]             Այսպէս աւանդէ նոր պատմահայր մեր Չամչեան, այլ ոչ գիտեմ ’ ի հին յիշատակաց ուստեք՝ եթէ հաւանական կարծեօք։

[7]             Զի են որք յամի 1076 դնեն զսկիզբն իշխանութեան սորա, որ հանդիպի առ կենդանեաւ իսկ Գագկայ, եւ անյարմար է բնաւին. բայց եւ Սմբատ ’ ի ժամանակագրութեանն չորեքտասան ամ դնէ իշխանութեան Կոստանդեայ. որով սկիզբն լինի իբր յամի 1087, եւ Ռուբենի իշխանութիւնն համառօտի, թէ համարիցիմք սկսեալ ’ ի մահուանէն Գագկայ յամի 1080 ։

[8]             « Սա ’ ի Ֆռանգաց ազգէն պատուեալ,

Որոց եղեւ նիզակակցեալ,

Ընդդէմ Թուրքին պատերազմեալ.

Ում կոմսութեան պատիւ շնորհեալ,

Գունս եւ մարգիզ վերաձայնեալ » ։

[9]             Մերձաժամանակ պատմիչք Խաչակրաց զանուն Թորոսի յաճախ ծեքեալ գրեն Tafnus այլ եւ Taforch.

[10]           Զմնացեալ մեծ մասնն յապաղէր, ասեն, հատուցանել. առ այս յաւելու ոմն ’ ի պատմչաց Լատինաց, եթէ պայման եդեալ էր Թորոսի առ Պալտին՝ աճեցուցանել զմօրուսն. եւ նորա արարեալ այնպէս, յետ ամի կամելով կորզել ինչ յաներոյն, առաքեաց ծանուցանել՝ որպէս թէ ընդ պարտեօք անկեալ է եւ ստիպի զերծուլ զմօրուսն. փութացաւ Թորոս գրել եւ աղաչել զի մի՛ արասցէ երբէք այնպիսի նախատինս դստեր իւրոյ, եւ վաղվաղակի առաքեաց 33, 000 բիզանդ ոսկի։ ­ Յակոբ Վիտրիակ. ՀԴ։

[11]           Ի սմին ժամանակի եւ Գաբրիէլ Հայ քաղաքապետ Մելիտինեայ՝ ետ միւսոյ Պալտինի (Baudouin de Bourg) նախ կոմսի Եդեսիոյ եւ ապա նոյնպէս թագաւորի Երուսաղեմի, զդուստր իւր Մարսիլ կամ Մորֆիա, յորմէ ծնաւ միայն դստերս չորս. անդրանիկն Մելիսինտա տուաւ ’ ի կնութիւն Ֆուկայ կոմսի Անժու, որ յաջորդեացն զՊալտին Բ ’ ի թագաւորութիւն Երուսաղեմի. Մելիսինտա յետ մահուան առնն՝ պսակեցաւ դարձեալ որպէս թագուհի Երուսաղեմի, եւ իշխանաբար գրէր հրովարտակս ցամն 1160 առ թագաւորութեամբ որդւոյ իւրոյ Գ Պալտինի. որում յաջորդեաց եղբայր նորա Ամաւրի Ա. սա առեալ էր ’ ի կին զԱգնէս դուստր Բ Ժոսլինի որդւոյ դստերն Կոստանդնի եւ Ա Ժոսլինի, յորմէ ծնաւ զՊալտին Դ (1160). սա մեռաւ անորդի յամի 1185, եւ յետ երկուց ամաց առաւ Երուսաղէմ յայլազգեաց եւ բարձաւ թագաւորութիւնն այն իրօք, թէ եւ ոչ անուամբ։ Եւ այսպէս ամենայն թագուհիք Երուսաղէմի եղեն կամ Հայազունք կամ արեանառուք նոցին։ — Վերոյիշեալ ազգատոհմն փեսայի Հայ իշխանին՝ նշանակեալ ’ ի հին փռանկ ազգաբանութեան Արեւմտեայց եկելոց յԱսորիս (Lignages d'Outremer), այսպէս թարգմանեալ է ’ ի մերձաժամանակ ազգայնոյ մերոյ, թերեւս ’ ի Հեթմոյ Պատմչէ. « Եկաց երկրորդ թագաւոր Երուսաղէմի Պաղտին տը Պուրգն, կարեւոր սոցա ( Պույլոնեանց ). սա էառ կին զդուստր Հայ իշխանի մի՝ որում անուն էր Պարոն Գաբրիէլ, որ տիրէր Մելիտինոյ, եւ անուն կնոջն Մաւրֆիա. եւ եղեն նորա դստերք չորս. որ են անուանք նոցա, Մէլիսանթ, Ալիծ, Հաւտիարտ, Ճաւիէ. Մէլիսանթն եղեւ կին Ֆուքին, որ էր գունդ Անճոյին. Ալիծն եղեւ կին Բրնձին Անտիոքայ. Հաւտիարտն եղեւ կին գունդին Տրապաւլսոյ. Ճաւիէն եղեւ հաւատվոր, եւ վասն իւր շինեցաւ վանքն՝ որ կոչի Սուրբ Լազար Բեթանիոյ » ։

[12]           Հին յիշատակագիր այսպէս համառօտէ զվարսն. « Կոստանդին այր քաջ եւ արդարագործ, որ առ ’ ի բազմաց սիրեցեալ եղեւ բնակչաց աշխարհին Կիլիկիոյ. որոյ ձեռնտուութեամբ ելեալ ’ ի ծովակողմն ? Տօրոսի, տիրեաց նահանգին այնորիկ, նախ առեալ զդղեակն զՎահկայ, եւ ապա անտի յառաջ յոլովից տիրեալ տեղեաց, դաշտաց եւ ամրոցաց. զյոգունս ’ ի Յունաց հարեալ. այլ եւ Փռանգ զօրուն որ յԱնտիոք՝ նիզակակից եղեալ ընդդէմ Իսմայէլեան զօրուն, եւ քաջութիւնս զարմանալիս անդանօր կատարեալ, հիացոյց զարիականաց գունդն. յորոց եւ կոմսութեան անուն ստացեալ, մարգիզ զնա վերակոչէին։ Եւ այնպիսի յաղթական կենօք կեցեալ, եւ ծնեալ երկուս որդիս, զԹորոս եւ զԼեւոն, ինքն փոխեցաւ առ Քրիստոս » ։

[13]           Մատթ. Ուռհ. եւ այլք, ընդ որս եւ արքունի պատմիչն ասէ. « Յառաջ քան զելանելն նորա ’ ի կենցաղոյս՝ եղեւ նշան զարմանալի. զի ցոլացեալ հուր ’ ի նմանութիւն կայծակի ’ ի դղեակն Վահկայն, եւ հարեալ զսկտեղն արծաթի՝ տարաւ ’ ի միւս այլ կողմս տանն, ’ ի ներքոյ եօթն սկտեղին. եւ ասէին գուշակումն մահուանն Կոստանդեայ. եւ ’ ի նոյն ամի մեռաւ բարի խոստովանութեամբ ’ ի Քրիստոս, եւ թաղեցաւ ’ ի սուրբ ուխտն Կաստաղօն » ։

[14]           « Ի սոյն ամի խնդրեցաւ վրէժն արեանն Գագկայ անմեղի ’ ի սպանողաց իւրոց յորդւոցն Մանտալէի՝ յերից եղբարցն. սոքա ունէին ամուր բերդ մի մօտ ’ ի Ձկնջուրն, վերահայեաց աշխարհին Գամրաց՝ որ էր անուն բերդին Կենդռաւսկաւի. եւ առաջին եղբայրն ունէր սէր ընդ Թորոս որդին Կոստանդեայ եւ տէր Վահկային։ Եւ խոստացեալ էին տալ զբերդն զայն ’ ի Թորոս. զի սահմանակից իւր էր, եւ ’ ի Թուրքէն նեղէին յոյժ։ Եւ Թորոս սիրոյ աղագաւ գնաց առ նոսա զօրօքն իւրովք. եւ իջեալ ’ ի մօտաւոր տեղի՝ առաքեաց առ նոսա գալ առ ինքն։ Եւ յայնժամ մի ոմն յերեք եղբարցն՝ առեալ ընծայս գայր առ նա. եւ դանակ մի պատուական եւ հանդերձ մի դնէր առաջի նորա. եւ յորժամ կերան եւ արբին՝ յիշեաց Թորոս զխոստումն բերդին։ Եւ նա ստեալ խոստմանն՝ ասէ Ոչ կարեմք տալ զհայրենիքն մեր։ Եւ յորժամ ետես Թորոս թէ խաբեցաւ ’ ի նոցանէ՝ ասէ Թորոս. Արի, ա՛ռ զընծայս քո եւ գնա, եւ յայսմհետէ պատրաստ եղերուք յինէն։ Եւ դարձաւ Թորոս ’ ի տուն առաջի աչաց նորա. իսկ ’ ի գիշերին դարձաւ յետս ծածկաբար, եւ եդ զհետեւակն ’ ի դարանի շուրջ զբերդովն, եւ ինքն հեծելազօրօքն հեռանայր։ Եւ ’ ի լուսանալն՝ ելանէին իւրաքանչիւր ոք ’ ի գործ իւր. եւ յանկարծակի տեսեալ զդարանամուտսն՝ փախեան զառ ’ ի վեր բերդին. եւ նոքա վարէին զնոսա. որք ժամանեալ ’ ի բերդն՝ զներքին դուռն փակեցին ընդդէմ հետեւակացն, եւ  զդրուցինն ոչ զօրեցին փակել։ Եւ հետեւակն Թորոսի խլեցին զդուռն, եւ հուր բորբոքեցին ’ ի բերդն. եւ երկուցեալ բնակիչքն՝ բացին զդուռն որ կայր ’ ի միւս կողմանէ, եւ սկսան փախչել։ Եւ  զօրքն Թորոսի կալան զփախստականսն, եւ առին զբերդն, եւ ընթացեալ պատմեցին Թորոսի. եւ նա հիացեալ յոյժ, եւ ուրախութեամբ եկն եմուտ ’ ի բերդն. եւ սկսաւ հարցանել վասն գանձուցն. զի ամենայն գաւառին ոսկի եւ արծաթ՝ անդ էր հաւաքեալ։ Եւ ասէր Թորոս ցորդիսն Մանտալէի. Բերէ՛ք այսր զսուրն Գագկայ, եւ զպատմուճանն թագաւորական։ Եւ նոքա բերին. եւ Թորոս ետես եւ ելաց դառնապէս. լային եւ ամենայն զօրք իւր ընդ նմա. եւ սրտմտեալ Թորոսի ասէ. Ո՞ւր է տուն գանձուց ձերոց։ Եւ նոքա յամառեալ ոչ ցուցանէին. եւ սկսան չարչարել զնոսա. եւ միւսն ընկէց զինքն վերուստ ’ ի վայր եւ մեռաւ. եւ սկսաւ զաւագ եղբայրն չարչարել. եւ նա լրբաբար ասէր ընդ Թորոս. Դու Հայ մարդ ես, եւ մեք Հոռոմ իշխանք, զի՞նչ ունիս տալ պատասխանի թագաւորին մերոյ։ Եւ յայնժամ ’ ի բարկութիւն շարժեալ Թորոս ասէ. Եւ դուք որ  զայր հզօր եւ զօծեալ թագաւոր՝ որ առ ձեզ ’ ի համբոյր խոնարհեցաւ՝ որպէս հայր յորդի եւ սիրեաց զձեզ՝ Գագիկ, սպանիք զնա, զի՞նչ պատասխանի ունիք տալ ազգիս Հայոց։ Եւ ’ ի սրտէն յարեաւ, եւ էառ գաւազան կռանի, յարձակեցաւ ’ ի վերայ նորա, եւ լալախառն սկսաւ ուժգին հարկանել, մինչեւ անդէն սատակեցաւ։ Եւ յայնժամ Թորոս գոհութիւն մատուցանէր Աստուծոյ, որ արժանի արար զինքն առնուլ զվրէժ արեան անմեղին Գագկայ ’ ի նենգաւորացն յայնցանէ։ Եւ հայր հօր նորա՝ Ռուբէն, յիշխանացն Գագկայ թագաւորի էր. ապա առեալ բազում գանձս ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ զամենայն ինչս նոցա, եւ զմիւս եղբայրն բերեալ ’ ի Վահկայն, եւ եդ պահապան բերդին։

[15]           Ըստ Մատթէի Ուռհ. յամի 1100 Թաթուլ ոմն էր ’ ի դրանէ կայսեր իշխանաց իշխան, այր քաջ, եւ արութեամբ ’ ի բաց վանեաց զՊեմունդ՝ որ եկեալ էր առնուլ զքաղաքն։ Բիւզանդացի պատմիչք ասեն յամի 1103 Բուտումիտեայ նուաճեալ զքաղաքն եւ յանձնեալ ’ ի Մոնաստրաս զօրավար. յորմէ ’ ի դէպ է համարել ’ ի միջոցի երկուց թուականացդ, (1100-1103) անկեալ զքաղաքն Մարաշ ’ ի ձեռս Փռանկաց. իսկ ’ ի միւսանգամ տիրանալ սոցին՝ ոչ յիշի յատուկ անուն քաղաքապետին յՈւռհայեցւոյ մերոյ, այլ միայն իշխանաց իշխան կոչէ եւ աստ։

[16]           Աննա Կոմնենա, յորմէ Լը Պոյ, ԺԵ. 419 ։

[17]           Ոչ միայն զազգայինսն, այլ եւ զօտարս ապաւինեալս առ ինքն պաշտպանէր Թորոս. զոր օրինակ ասի վասն Պալակայ, որպէս թուի Հալպայ հզօր իշխանին, որոյ վանեալ ’ ի Մասուտայ սուլտանէ Իկոնիոնի՝ անկեալ էր առ Թորոս։ ­ Ապուլֆարաճ. թուի յետ 1122 ամի։

[18]           Ընդարձակօրէն պատմէ Ուռհայեցին զդէպքս. « Զկնի այսորիկ տայր զպատերազմն՝ Ռոճէր՝ Հայոց զօրաց. կոչեաց զԼեւոն եւ ասէր. Վաղիւ քո զօրօքդ ելցես ’ ի  պատերազմ. փորձելով իմն զզօրսն Հայոց։ Յայնժամ ձայն տուեալ մեծ իշխանն Հայոց ամենայն զօրացն Հայոց՝ որ էին ’ ի  բանակին, եւ ժողովեցան ամենայն զօրքն Հայոց առ քաջ զօրականն Քրիստոսի Լեւոն. եւ նա յորդորէր զամենեսեան մի առ մի։ Եւ առ վաղիւն ելանէին զօրք այլազգեաց ընդդէմ զօրացն Ֆռանկաց. եւ իշխանն Հայոց Լեւոն վառեալ ունէր զզօրսն Հայոց ընդդէմ զօրացն Տաճկաց. եւ ձայն տայր զօրացն, եւ ’ ի  դիմի հարան զօրացն այլազգեաց. եւ գոչեաց ուժգին որպէս զառիւծ, եւ հանդերձ զօրօքն բախեցաւ ’ ի  վերայ նոցա եւ դարձոյց զնոսա ’ ի  փախուստ, եւ սրով ( անկեալ ) ’ ի  հետ մինչեւ ’ ի  դուռն քաղաքին՝ կոտորեաց զնոսա, եւ արար զնոսա արգելականս, որ այլ ոչ ելին ընդ դուռն քաղաքին ’ ի  պատերազմ։ Եւ էառ իշխանն Հայոց Լեւոն քաջութեան անուն յաւուր յայնմիկ, եւ գովեցաւ ’ ի  մէջ զօրացն Ֆռանկաց. եւ յայնմ օրէ սիրեաց Ռոճէր զզօրսն Հայոց։ Եւ այսպիսի պատերազմաւ նեղէր զքաղաքն Ազազ, եւ սաստիկ պատերազմաւ հաւանեցուցանէր զնոսա, եւ էառ խաղաղութեամբ. եւ մարդոյ ոչինչ մեղուցաւ, այլ արձակեաց զբնակիչսն խաղաղութեամբ » ։

[19]           Վահրամ։

[20]           Այսպէս իմանամ զաւանդեալն յԱպուլֆարաճայ Ասորւոյ, զոր մարթ էր, ըստ լատին թարգմանութեանն հակառակ մեկնել, եւ զՍահակ համարել աներ Լեւոնի. բայց զի էին սորա արդէն որդիք չափահասք ’ ի դստերէ Պալտինի տը Պուրկ, անդէպ է համարել զնա փեսայացեալ Սահակայ։

[21]           Ընդ ծանօթ քաղաքաց Կիլիկիոյ նուաճելոց ’ ի կայսերէն՝ յիշեն Յոյնք եւ զանծանօթս ինչ տեղիս, Պերիկլիտոն, Περικλυτὸν,    եւ Կոլոնիա Κολὼνεια.

[22]           Այսպէս աւանդեն պատմել Թորոսի հօր իւրում. « Թէ տեսի յանուրջս, զի այր ոմն տայր ցիս նկանակ մի հացի եւ ձուկն ’ ի վերայ. եւ ես առի եւ քեզ ետու ’ ի  նմանէ։ Եւ հայրն խնդացեալ ելոյծ զտեսիլ որդւոյն, թէ Ունիս վերստին տիրել Կիլիկիոյ, զոր նախնիքն մեր կալան քաջութեամբ. այլ եւ ընդարձակեսցես զտէրութիւն քո մինչեւ ’ ի  ծով, զոր ձուկն նշանակեաց. սակայն ես յայն ոչ ժամանեմ » ։

[23]           Բազումք ’ ի ժամանակագրաց յիշեն զայս, ընդ որս եւ մերս Հեթում. « Թու. ՇՁԷ. Եկն Ահմատ Մէլիքն, եւ առ զԼեւոնին տեղիքն ’ ի  Հոռմէն, զՎահկայն եւ զԿապանն եւ զԿարմիր լեառն » ։

[24]           Սմբատ պատմիչ՝ միայն « Երեք տարի խլած կեցաւ », ասէ, երկիրն՝ յօտարաց, իմա յԱնտիոքացւոց եւ ’ ի Մէլէք Ահմէտէ, կամ անագան զյափշտակութիւն սոցա վարկանելով, կամ վաղագոյն զդարձ Թորոսի, զոր հաւատարմագոյն ժամանակագիրք նշանակեն յամի 1144 կամ 1145. բայց յառաջ քան զնա երեւի զերծեալ եւ եկեալ Ստեփանեայ, այլ որպէսն ոչ պատմի։ Արքունի պատմիչն զերկոցունց միանգամայն խօսելով ուրեք՝ ասէ, ծածկաբար փախեան. նոյնպէս եւ Վարդան ( ՀԳ ) զերկոսին ’ ի միասին ասէ դարձեալս, եւ այն անագան յամի 1151 ։

[25]           Այս ըստ Միխայէլի Ասորւոյ. ըստ այլոց՝ Թորոս առեալ էր ’ ի կնութիւն զդուստր Թովմայի Պայլի, որ մօրաքեռորդի է իւր. մարթ է ստոյգ լինել միոյն, այլ եւ երկուցն, յետ մահուան առաջնոյ կնոջն համարելով առեալ զերկրորդն, կամ թէ ոչ յաջողեալ առնուլ զառաջինն։

[26]           Նոյն Միխայէլ՝ 3000 ասէ զկոտորեալսն ’ ի Թուրքաց։ Այլ եւ յառաջ քան զայս յարձակեալ նորա « յերկիրն Կապուդակացւոց ’ ի  վերայ Թուրքաց, եւ դարձաւ բազում գերութեամբ եւ աւարաւ, եւ արիական անուամբ » ։

[27]           Պատմիչն Եդեսիոյ գրէ. « Զմի ոմն ’ ի  մեծամեծաց որդւոյ իւրոյ՝ Մէլիքին, որոյ անուն Եաղուպ ասէին, այր ժանտ եւ չարասէր, բազմութեամբ զօրօք իբրեւ երեք հազար, ասպատակաւ յերկիրն Անտիոքու առաքէր։ Իբրեւ անցին ընդ տեղին այն՝ զոր Դուռն կոչեն, յանկարծակի իբրեւ յերկնուստ առաքեալ ’ ի  քրիստոսասէր զօրաց Փրերաց, եւ եղբայր սպարապետին Ստեփանէ, յանկարծակի ’ ի  վերայ անկեալ՝ առհասարակ զամենեսեան սատակեցին. եւ զգլխաւորն իւրեանց Եաղուպն՝ նիզակաւ ընդ լերդն անցուցեալ, եւ դառնագոչ ձայնիւ եհան զդառնացեալ ոգին » ։ Զնոյն բան համառօտէ Վարդան ( ՀԳ ). « Աղուպն զօրագլուխ նոցա՝ կամեցաւ գնալ երեքհազարաւ յԱնաւարզա՝ ’ ի  կողմանս Անտաքու. յորոյ վերայ անկեալ Ստեփանէ եղբայր Թորոսի՝ սատակեաց զամենեսին. եւ ’ ի   լսել զձայնն գուժին ’ ի  բուն բանակին՝ դողացին առհասարակ, եւ ոչ մնաց շունչ զօրութեան ’ ի  նոսա։ Եւ հազիւ զերծեալ սուլտանն՝ անկեալ ’ ի  յորջս իւր », եւ այլն։

[28]           Գուլ. Տիւր. ԺԸ, Ժ. ասէ Ռընալտի մեծաւ կոտորածիւ վանեալ զԹորոս։

[29]           Renaud de Chatillon.

[30]           Որպէս Սմբատ եւ Ուռհայեցին. իսկ Միխայէլ Ասորի՝ թէպէտ եւ կամակցութեամբ Թորոսի ասէ զգործն եղեալ, այլ գործօն զՌընալտ միայն ցուցանէ։

[31]           Այսինքն է Րաբունն Վահրամ, որ զայս դէպս յառաջ քան զվերոգրեալսն կարգէ, բայց ոչ յարմարի ընդ ժամանակին։

[32]           Զայս եւս դէպս նախակարգէ Վահրամ, որպէս եւ այլ ոք յիշատակագիր՝ այլ ոչ ժամանակակից. յորոց բանից այնպէս իմն թուի՝ եթէ կամ երկիցս եկեալ իցէ Մանուելի ’ ի Կիլիկիա ընդդէմ Թորոսի, կամ նախ եկեալ իցէ նորա, եւ յետ այնորիկ պատերազմն մեծ մղեալ առ Մսսաւ, եւ ապա ասպատակութիւնք սուլտանին Իկոնիոնի։

[33]           Ոմանք կանխագոյն գրեն զգործն յամի 1163 կամ 1164, այլ արքունի պատմիչն յայսմ ամի (1165) դնէ, եւ պատմական դէպք գործոց Թորոսի իսկ զայս պահանջեն։

[34]           Որպէս նշանակեցաք եւ մեք ’ ի վեր անդր, չէր Մանուելի եկեալ զառաջինն ’ ի Կիլիկիա. եւ յառաջնումն մարտի ժամանակին Բարձրբերդ չեւ եւս էր անկեալ ’ ի բուռն Թորոսի։

[35]           Ըստ Ապուլֆարաճայ։

[36]           Լը Պոյ, ԺԶ. 505 ։

[37]           Զի յայս համարիմ ակնարկել ժամանակակից յիշատակագրի՝ յասելն. « Եւ վասն որոյ երթեալն էր ( Գր. Տղայ ), համոզել ’ ի խաղաղութիւն ’ ի մէջ երկուց ոստիկանաց, զայն ’ ի բաց տային թողուլ, եւ բերեալ կացուցին յանառիկ ամրոցն Հռոմկլայ » ։

[38]           Bernard. Petroburg, - Լը Պոյ, Զ, 351 ։

[39]           Այսպէս պատմեն Արաբացիք, Էլ Աթիր, Ապուլֆէտա, հանդերձ այլովք։

[40]           Առաւել քան զքաղաքականն՝ եկեղեցական մերձաւորութիւն սկսաւ յաւուրս Ռուբինի. զի առ նովաւ յամի 1184 Լուսիոս Բ Պապ գրեաց թուղթ առ Գրիգոր Տղայ կաթողիկոս մեր։

[41]           Այս Ռուբէն թուի † ’ ի 6 մայիսի, 1187 ամի. քանզի յարքունական Յայսմաւուրս վախճան Ա Ռուբինի գրի յամսամուտն մայիսի. ապա ’ ի վեց նորին գրի. « հանգեաւ քաջ եւ յաղթող Պր. Ըռովբէնն, ազգական թագաւորին Գագկայ », յայտնապէս սխալեալ. այն զի ոչ յառաջ եւ ոչ յետոյ այլ ուրեք յիշի մերս այս Բ Ռուբէն ’ ի նոյն գիրս։

[42]           Այսպէս կոչին ’ ի յիշատակարանս մատենից գրելոց, յամի 1137 ՝ Լեւոն Ա, ’ ի 1155 ՝ Թորոս Բ, ’ ի 1182 ՝ Ռուբէն Բ, ’ ի 1193 ՝ Լեւոն Բ։ Իսկ գրիչ ոմն յամի 1217 առ Լեւոնիւ թագաւորաւ, զեղբայր նորին կոչէ Մեծն Ռուբէն ։

[43]           Գուլ. Տիւր. ԺԸ, 10, 17, 23 ։ ­ Ի, 25. — ԻԲ, 24 ։

[44]           Նոյն, Ի, 26 ։

[45]           Նոյն, ԻԲ, 24 ։

[46]           Histoire d’Eracle, ԻԵ, 19 ։

[47]           Թէպէտ եւ մի յաւագագունից պատուաւորաց էր Պռոտոսեբաստոսն ( ο Πρωτοσέβαστος) ’ ի դրան կայսեր, ոսկեղէն ունելով խոյր եւ պատմուճան կանաչ, այլ պաշտօն ինչ ոչ ունէր։