Սիսուան

16. Անուն եւ բաժինք Հայկական Կիլիկիոյ

Ի գրաւել Հայոց զամենայն երկիրն Կիլիկիոյ ` հասարակօրէն նովին նախկին անուամբն կոչէին զայն, բայց զտեղանիշն պէս պէս բառիւք. որք եթէ ընդարձակ եւ եթէ անձուկ սահմանս նշանակիցեն, սակայն նոքա զամենայն ’ ի մի միտս առնուին, դուն ուրեք կոչելով սոսկապէս Կիլիկիա կամ ԿԻԼԻԿԻԱՅՔ. այլ զոյգ տեղականաւն ` ԱՇԽԱՐՀ կամ ԵՐԿԻՐ ԿԻԼԻԿԻՈՅ, եւ ըստ հին ոճոյ ՏՈՒՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ, ՆԱՀԱՆԳ ԿԻԼԻԿԻՈՅ կամ ԿԻԼԻԿԵՑՒՈՑ ՆԱՀԱՆԳ. այլ եւ ԳԱՒԱՌ ԿԻԼԻԿԻՈՅ, որպէս գրէր ` ’ ի հնումն եւ Ղազար Փարպեցի: Երբեմն անուն արքայանիստ քաղաքին փոխանակէր զԿիլիկիայն. որպէս եւ բառակարգ աշխարհագիր մի մեր ասէ, « Կիլիկիա ` ՍԻՍ է, իւր գաւառօքն, կից Ասիայի ». թուի թէ Իսաւրիայի կամէր ասել: Այսպէս կոչեն եւ յօտարաց ` Արաբք եւ Ասորիք ոմանք, զոր օրինակ Ապուլֆարաճ, ՊԻԼԱՏ - ԷԼ - ՍԻՍ بلاد السيس, կամ Պիլատի Սիս سيس بلاد, իսկ կաթողիկոս մեր Գրիգոր Տղայ ` թերեւս առ ’ ի լնուլ զժամանակ չափական բանիցն՝ յերկարելով զփոքրիկ անունն ` գրէ ՍԻՍՈՒԱՆ.

« Ապա ընդ լեառըն Տաւրոսին `

Մըտին յաշխարհըն Սիսուանին ».

Յայս անուն ` նուիրական համարեալ եւ ’ ի կաթողիկոսէն մեծէ եւ ’ ի շնորհաց Սսոյ ` կնքեցի եւ ես զտեղագրութիւնս. թէպէտ մարթ էր կոչել պատշաճապէս եւ Կիլիկիա - Հայք կամ Հայակիլիկիա, որպէս եւ գտանի իսկ կոչեցեալ ’ ի Յունաց ժամանակին ` Արմենոգիլիգիա, 'Αρμενοκιλικία [1]: - Ի հաստատել տէրութեան մերայոցս եւ ’ ի հռչակել ամենայն ուրեք, սովորութիւն եղեւ օտարաց անխտրաբար ՀԱՅԱՍՏԱՆ կամ ԵՐԿԻՐ ՀԱՅՈՑ կոչել, Armenia, Terra Armeniorum, ՊԻԼԱՏ - ԷԼ - ԱՐՄԷՆ, بلاد الارمن ըստ Արաբաց. որոց եւ ծանօթագոյն էր սա յայսմ ժամանակի, առանձնակ տէր եւ թագաւոր Հայ ունելով, քան Մեծն Հայք ` որ ընդ օտարաց ձեռամբ. այլ հմուտքն եւ յայնժամ յորոշումն նորին ` կոչէին զԿիլիկիա ` ՓՈՔՐ ՀԱՅՔ, ոչ ինչ գիտելով կամ յիշելով զբուն Փոքր Հայս ` որ յաջմէ եւ յարեւմտից Եփրատայ են եւ ’ ի հիւսիսոյ Կիլիկիոյ: Աղուական եւս է կոչումն երկրին յառաջին ժամանակսն, մինչչեւ էր տարածեալ իշխանութեան Ռուբինեանց ’ ի դաշտավայրն. քանզի լեռնական մասանցն տիրէին, Իշխողք լերանց կոչեցան ` իբր յատուկ անուամբ. այսպէս եբրայեցի ճանապարհագիրն Բենիամին Տուդելացի ` որ յամի 1163 էանց ընդ սահմանս տէրութեան Թորոսի Բ ` Թագաւոր լերանց կոչէ զնա, նոյնպէս եւ Լատինք ` Լեռնականս կամ իշխողս լերանց, De Montanis. Պրոմդոն պատմագիր վասն Փրետրիկայ կայսեր ասէ փռանկ բարբառով, եկեալ յերկիր Ռուբինի Լեռնականի, In terram Rupini de la Mountagne. նոյնպէս եւ Բեռնարդ Պետրոպուրկեան [2], Rupinus de Monte, եւ զերկիրն Terra Rupini de la Muntaine. այսպէս գրէր եւ Կլեմէս Գ քահանայապետ Հռովմայ ( յամս 1187-8), որպէս եւ թարգմանէ զթուղթ նորա մերս Լամբրունացի, ԼԵՒՈՆԻ ԼԵՌՆԵՑՒՈՅ. զի չեւ եւս էր թագաւորեալ սորա. եւ յայսմ միջոց ժամանակի սոյն ինքն արծիւն լամբրունեան ` քաջասուր աչօքն նկատելով զօրըստօրէ բարգաւաճել սորա, ոչ կարէ միով անուամբ սահմանել ` զոր նայն զինուքն անսահմանաբար ընդարձակէր. եւ մերթ [3] ասէ. « Պարոն մեր Լեւոնն ` որ ’ ի սոյն ժամանակս էր իշխող ԿԻԼԻԿԻՈՅ եւ ՍԱՒՐԻՈՅ եւ ԼԵՐԱՆՑ սոցին ». եւ մերթ ( յամի 1196) « Որ ’ ի ԿԻԼԻԿԵԱՅՍ եւ Ասորւոց գաւառացն տիրէ.. եւ Երկրորդ Կապադովկիոյ, յորում մայրաքաղաք Տիանա » [4]. Յայտ է զի եւ նահապետ տոհմին Ռուբէն, ըստ վկայելոյ պատմչաց եւ յիշատակագրաց, նախ առաջին տիրէ լեռնակողմանցն Փռիւգիոյ [5] ։ Ականատեսն եւ հիւր Լեւոնի գիտնական կանոնիկոսն գերմանացի Վիլլէպրանտ ` յայտնապէս ասէ վասն նորա, մինչեւ ’ ի թագակապելն կոչիլ Լեւոն Լերանց կամ Լեռնականաց ( տէր ), Leo de Montanis, եւ յետ այնր ` թագաւոր Հայոց: Ոչ միայն յանուն լերանց՝ այլ եւ ընդ մէջ նոցուն անձուկ կրճիցն եւ անցից ` գտանեմք առ Արաբացիս կոչեալ զաշխարհս մեր ` Երկիր անցից, Պիլատ - ալ - Տօրուպ بلاد الدروب [6]: - Այլ սեփականագոյն միանգամայն եւ պանծագոյն կոչումն երկրին ընծայէին եկք եւ օտարք ` զանուն քաջայաղթ տիրողացն. ըստ այսմ տեսաք ’ ի վեր անդր ԵՐԿԻՐ ՌՈՒԲԻՆԻ, Terra Rupini, կոչեցեալ, նոյնպէս եւ այլոց « ԶԿիլիկիեայ անուն լքեալ, ըստ ասից յիշատակագրի, ԹՈՐՈՍԻ ( Բ ) ԵՐԿԻՐ զաշխարհն նորին վերաձայնէին ». զոր օրինակ եւ վերոյիշեալ Հրեայ գրիչն ` ասէ մտեալ յերկիր իշխանութեան Թորոսի թագաւորի լերանց. եւ Վահրամ Րաբուն զնոյն բան չափաբերեալ գրէ,

« Մինչ զԿիլիկիա անուն թողեալ

Եւ Թորոսի երկիր կոչեալ »:

Ըստ այսմ եւ արժանապէս յետոյ յանուն ընդարձակողի սահմանացն եւ վեհագունի բնաւիցն իշխողաց ` կոչէր յարաբացի մատենագրաց ԵՐԿԻՐ ԼԵՒՈՆԻ, Պիլատի Լիվուն, ليون بلاد կամ Պիլատ-Իպն-Լիվուն-էլ Արմանի, ليون ابن بلاد الارمني: Այսպէս կոչէ եւ ժամանակակիցն Մատթէոս Ուռհայեցի ’ ի տարեգրութեան 1112 ամին, մինչչեւ էր իշխեալ եւ Ա Լեւոնի Պարոնի. ըստ այսմ ’ ի դէպ էր եւ մեզ կոչել ԼԵՒՈՆԱՍՏԱՆ. քանզի եւ անդր քան զբնիկն Կիլիկիա ձգէր ձեռն իշխանութեան նորա, թէպէտ եւ ոչ միշտ, ընդ արեւմուտս ` ցԱտալիա ’ ի ծոցն Պամփիւլիոյ, ընդ Մ. Հ. ցԱռակլիա եւ ցՏիանա, զորս նուաճեաց. ընդ հիւսիսի ` գամ մի մինչեւ ’ ի սահմանս Կեսարիոյ. իսկ յարեւելից կուսէ ` առեալ զԱրասուս եւ զՊաղրաս, ամփոփելով զամենայն ոլորտս Իսսեան Ծոցոյն, մինչեւ ’ ի Սեաւ լերինս ` սոքիմբք հանդերձ, որ է Ամանոսն. եւ այս յետին սահմանք մնացին յիշխանութեան յաջորդացն ցդար եւ կէս, մինչ արեւմտեայքն եւ հիւսիսայինք ` որք արտաքոյ պատուարաց բնալերանցն ` առ փոքր փոքր գրաւեցան ’ ի Թուրքաց եւ ’ ի Գարամանաց: Յիշեցաք զԲենիամին Դուտելայ հրէի բանն, որ ` առ Բ Թորոսիւ սկիզբն սահմանաց երկրի նորա գրէր զԿոռիկոս, եւ զեզրն ` Դուքիա քաղաք, հաւանօրէն Անտիոք, զի եւ Hadochie փոխադրեն ոմանք զգրածն: Վիլլէպրանտ յամի 1211 գոլով ’ ի Կիլիկիա ` յաւուրս զօրութեան Լեւոնի, զլայնութիւն երկրի նորա որ ’ ի միջոցի լերանց ` երկօրեայ ճանապարհ գնացից համարի, իսկ զերկայնութիւնն ` վեշտասան աւուրց գնացս, հաւանօրէն յարեւելից յարեւմուտս ` զծովակողմն իմանալով։ Բեկոլոդդի ` ’ ի կէս ԺԴ դարու, յԱյասայ մինչեւ ցանծանօթն Կոպիտառա ` սահմանէ զերկիր Հայոց:

Արդ զի վայել է մեզ ճանաչել եւ ստորագրել զերկիրս ` ըստ ժամանակի ընդարձակ իշխանութեանն, պարտ եւ արժան է ուշ ունել ’ ի տէրութիւն Լեւոնի ` վերականգնողի թագաւորութեան Հայոց, ’ ի բաց թողլով զառժամանակեայ ինչ կալուածս նորին ` զքաղաքաց եւ զգաւառաց, զոր ըստ պատերազմաց եւ աշխարհակալաց օրինի ագուռեաց, եւ ոչ յարելով ’ ի բնիկ եւ հաստատուն կալուածսն. ըստ այսմ պատճառի արտաքոյ թողումք տեղագրութեանս եւ զառաջնոցն քան զնա ոմանց սակաւածանօթ երկրակալութիւնս ` ’ ի կողմանս Փռիւգիոյ եւ Գամրաց, եւ զնոյն ինքն զիւրոյ յաջորդին զՀեթմոյ Ա, որ ’ ի կողմանս Գերմանիկոյ մինչեւ ցԵփրատ, զորս առաւել ’ ի շնորհս եւ ’ ի հաճոյս Թաթարաց նուաճեալ կալաւ ` քան ’ ի պէտս իւր եւ յօգուտ: - Ապա ըստ այսմ տեսութեան տեղագրելիք մեր լիցին, յարեւմտից ` համօրէն հովիտն Սելեւկիոյ գետոյն, եւ անդրագոյն ծովեզերքն մինչեւ ցԱտալիա, եւ սուղ ինչ ’ ի հիւսիսոյ սոցին լեռնակողմն մինչեւ ցԱռակլի եւ ցՏիանա, յորս բովանդակի եւ Իսաւրիա. եւ բնալերինքն Տաւրոսի բովանդակ հովտօք արեւմտեան օժանդակաց Սարոսի. ’ ի հիւսիսոյ ` լեռնավայր միջագետքն երկոցուն առաջից Սարոսի ( Ծամնդաւ եւ Սառան ). եւ յելից հիւսիսոյ ` անորոշ գիծ մի սահմանահատ Մարաշայ, թողլով սմա զաղբերակունս Ջահանայ, եւ սեփականելով Սիսուանայ զհովիտն ` որ յետ գետանալոյ նորին. իսկ յարեւելից ` յայտնի են սահմանքն, Ամանոս լերինք, մինչեւ ցհռչակաւոր հրուանդանն Ռաս - Խանձիր. յորմէ դառնայ աներկբայ ծովային սահմանն մինչեւ ուստի սկսաք զցամաքայինն. սակայն եւ յայսմ յիշելի է զոր ’ ի սկզբանն ասացաք, թէ ոչ միշտ մինչեւ ցԱտալիա ընդ արեւմուտս, այլ մինչեւ յԱնամուռ ձգէին ծովային սահմանք այնր կողման, եւ ’ ի ժամանակի ճանապարհորդութեան Դուտելացւոյն ` ցԿոռիկոս. բայց յարեւելից կողմանէ ` մերձ ’ ի կէս ԺԴ դարու, որ է ասել ’ ի ժամանակի նուազման իշխանութեան մերոցս ` գետաբերանն Ջահանայ եղեւ սահմանագլուխ, եւ համօրէն Ծովն Հայոց կամ Իսսեան ` մարզ եկաց եգիպտական սուլտանութեան:

[1]             Եփրեմ Մոնազն ’ ի տաղաչափեալ Պատմութեան Կայսերաց Բիւզանդիոնի, տող 3904 ։

[2]             Ի Վարս Հենրիկոսի Բ, թագաւորի Անգղիոյ։

[3]             Ի թարգմանութեան վերոյիշեալ Թղթոցն։

[4]             Ի յիշատակարանի թարգմանութեան Օրինագրոց։

[5]             Սոյն յիշատակագիր ճարտարաբան եւ վասն Բ Թորոսի նորոգ վերականգնողի տէրութեան Ռուբինեանց՝ ասէ. « Տիրեաց նախ Վահկային եւ ամենայն Փռիւգիոյ, եւ յետ սակաւուց՝ Անարզաբայ » ։

[6]             Էլ Աթիր պատմագիր ’ ի սկիզբն ԺԳ դարու այսպէս կոչէ զՄլեհ որդի Լեւոնի Հայոյ՝ տէր երկրին Անցից.  مليح بن ليون الارمني صاحب بلاد الدروب