Սիսուան

17. Հայկական գաւառք

Այսքան վասն անուան եւ սահմանաց երկրին ` որ առ մերայոցս հարստութեամբ. իսկ յո՛րքանս եւ յորպիսիս առ սոքօք տրոհէր գաւառս կամ վիճակս. — ոչ ուրեք գտանեմ եւ ոչ իսկ ’ ի հարեւանցի նշանակեալ. եւ յոյժ աղքատ մարթի ասել զաշխարհագրական անուա ­ նա ­ կոչութիւն երկրին կամ զշինից, իմա զգիւղից եւ զաւանաց. զի թերեւս աւելի քան զհասարակ շինից գտանին ’ ի մնացորդս գրոց ` անուանք վանորէից եւ մանաւանդ բերդորէից. եւ թէպէտ մարթ է բերդի անուամբ հաշուել եւ զգիւղս բնակութեանն ` մանաւանդ ’ ի լերինս, սակայն եւ մեծագոյն եւ դիւրաբնակ մասն երկրին դաշտային է. եւ որպէս յիշեցաք ուրեք, երեքհարիւր գեօղք եւ զարդիս իսկ ասեն լինել աստանօր. ո՛րքան աւելի հարկ էր գոլ առ մերովքս. սակայն հազիւ քանի մի տասնեակ գեօղից անուանք հասեալ են մեզ յայնցանէ. իսկ գաւառաց, զոր խնդրեմք մեք ’ ի ժամուս, աւելի քան զայնս ( գեօղս ) կարեմք ասել, թէ եւ ոչ ճշգրիտ սահմանօք, մինչեւ ոմանց անյայտ գոլ առ ’ ի մէնջ դրիւք: Մարթ է գլխաւոր նշանակ գաւառաց համարել նաեւ զթեմս եպիսկոպոսաց, որ թէպէտ յաճախ ըստ սովորութեան այնր ժամանակի ` յանուն նշանաւոր վանաց ` նստոցաց նոցին ` կոչին, այլ բազում անգամ եւս ընդ նոսին եւ քաղաքքն յիշին, եւ յայտ առնեն զի ոչ լոկ մենաստանի միոյ ` այլ ընդարձակ թեմի եւ գաւառի էին տեսուչք:

Արդ ըստ այսոցիկ երկուց օրինակաց ` գտանեմ անուանս կամ բաժինս գաւառաց իբրեւ երեսնից. եւ են սոքա, սկսեալ յարեւմտից. ՍԵԼԻՆՈՆԴ, որ թէպէտ եւ ’ ի քաղաքական պատմութեան ոչ յիշի, այլ վկայի եւ յառաջ քան զնուաճումն կողմանցս ’ ի Ռուբինեանց ` լինել եպիսկոպոսանիստ Հայոց ` ’ ի վերջ կոյս Ժ դարու. — ՍԵԼԵՒԿԻԱ, զոր մարթ է եւ ԻՍԱՒՐԻԱ կոչել յանուն հին աշխարհին կամ նահանգին, զի մերթ յայս մերթ յայն անուն կոչին եպիսկոպոսք թեմին. բայց զի ընդարձակ է երկիրն ` հարկ է թէ եւ այլ եւ այլ վիճակք եւ գաւառակք էին ’ ի նմին, որպէս եւ յայժմուս ըստ նախանշանակելոցս ( յէջ 37 ), Իչէլի նահանգ որ զսոցա տեղին ունի ` կոտորեալ է յայլ եւ այլ մանր վիճակս. հարկ է թէ եւ այլ ծովեզերքն ` մանաւանդ ուր հզօր ամրոց ինչ կայր ` ունէին եւ առանձնակ վիճակս. օրինակ իմն Կոռիկոս, որոյ յառաջին դարս ` առ Յունովք էր եպիսկոպոս, եւ առ մերովքս ` տեարք նորին փափաքէին զնոյն հաստատել: - Մխեալ ’ ի բնիկն Կիլիկիա, յարեւելից Սելեւկիոյ նախ առաջին եւ երբեմն հանուրց վեհագոյն ` է թեմ եւ գաւառ ՏԱՐՍՈՆ. որ եւ Նահանգ ասի ’ ի մերոց եւ յօտարաց. քանզի եկեղեցական գլուխ ունէր մետրապօլիտ, ընդ որով բազում եպիսկոպոսունք կային, եւ ըստ քաղաքականին ` յաւուրց անտի Ասորեստանեայց գլխաւոր էր ամենայն քաղաքաց Կիլիկիոյ: - ԼԱՄԲՐՈՒՆ, որ երբեմն բերդ լոկ, ’ ի մերոցս մեծացաւ ըստ քաղաքականին եւ եկեղեցականին, մինչեւ արքեպիսկոպոս ունել տեսուչ. եւ յիշատակագրի միոյ յելս ԺԲ դարու գրել նմին եւ արտաքին գաւառս, որոց իշխէին եղբարք գերահռչակն Ներսիսի, մինչ անդրանիկն Հեթում նստէր ’ ի բուն ոստանին ` ’ ի դղեակն Լամբրուն. մարթ է յարտաքին գաւառսն իմանալ եւ զԳահս Կիլիկիոյ, գէթ զարեւմտեան հարաւային մասն բարձրատափի Կապանին եւ Դրանցն Կիլիկիոյ: - Սմին սահմանակից է ԲԱՐՁՐԲԵՐԴ գաւառ, զոր եւ ’ ի նոյն գահս Կիլիկիոյ ասէ լինել Յովհաննէս Արքայեղբայր, ունէր եւ սա եպիսկոպոս, սահմանախառն ընդ ՄՈԼԵՒՈՆԻ. յետինս ` մասամբ տարածանէր ’ ի դաշտակողմն, քանզի եւ պարզապէս յիշի ուրեք Դաշտն Մուլունի. եւ զի ընդարձակ էր եւ դրացի նախակարգելոյն ` ցուցանէ ասացեալն զԱրքայեղբօրէն, թէ էր եպիսկոպոս « ՆԱՀԱՆԳԱՑ ( վիճակաց ) աստուածապահ դղեկին Մօլեւոնի եւ մասին ինչ Բարձրբերդոյ, եւ նոյն տեսուչ հռչակելի սուրբ ուխտին Գռներոյ »: - Ընդ մէջ Բարձրբերդի եւ Սսոյ են երկոքին եպիսկոպոսական թեմքն ԱՆԴՐԻԱՍԱՆՑ եւ ՄԵԾՔԱՐԻ, որոց անկ էր ունել եւ չափաւոր ինչ ընդարձակ վիճակ երկրի: - Յելից հիւսիսոյ սոցին ` ՍԻՍ գաւառ կամ նահանգ, որպէս կոչի ուրեք [1]. ունելով յինքեան զքաղաքն թագաւորանիստ, յետոյ եւ զաթոռ կաթողիկոսի. իսկ յառաջն զարքեպիսկոպոսին, որոյ նիստ էր ’ ի Դրազարկ վանս: - Արեւելեան կողմն Սսոյ ` հովիտ Ջահանայ՝ ’ ի հարաւոյ Զեթունի եւ ’ ի Մ. Հր. Մարաշայ ` որքան ’ ի դէպ էր ծանօթագոյն լինել, այնքան եւ անծանօթ մնայ արդ, անշուշտ վասն լեռնակոհակ գոլոյ եւ յազատասէր Թուրքմանաց եւ ’ ի նմանեացն գրաւելոյ, եւ ոչ գիտեմ ստուգիւ զիա ' րդ ’ ի հնումն կոչէր, եւ ո՛յր թեմի վիճակէր. այլ կարծեմ թէ աստ էր ` գէթ մասամբ ` գաւառն ՑԱԽՈՒՏ կոչեցեալ ուրեք, յորում հռչակաւոր ուխտն Ակներ, դաստակերտ Լեւոնի Մեծի. այլ ոչ յիշի առանձինն վիճակ ` թերեւս Սսոյ գոլով բաժին, եւ թէպէտ յիշի եւս եպիսկոպոս ’ ի նմին, այլ ոչ կարծեմ թեմական: - Իսկ հիւսիսակողմն Սսոյ ոչ անմեկին մասն բնիկ Կիլիկիոյ, այլ ’ ի ճահ մերոյս այժմեան տեսութեան, ՀԱՃԻՆ վիճակն է, որ թուի կոչեցեալն ՀԱՐԳԱՆ ’ ի ժամանակս տէրութեան Հայոց, յորում եւ եպիսկոպոսական թեմ էր: - Մերձակայ նմին ընդ Հ. Ել. նորածանօթն ԶԵԹՈՒՆ եւ ՈՒԼՆԻ ` նոյն կամ ’ ի սահմանի սորին, ոչ յիշի ’ ի պատմութեան Ռուբինեանց, եւ յաւէտ Մարաշոյ կամ Գերմանիկոյ նահանգի պատշաճի: - Միջագետք առաջից Սարոսի, լեռնային բարձրատափ Խօզան - օղլուի, եւ վերագոյն եւս, յանուն արեւմտեան գետառաջիցն ` ԾԱՄՆԴԱՒ կամ ԶԱՄԱՆԴԻ կոչելի են ` ըստ իս, որոյ շինատեղին էր ` առ մերովքս թեմ եպիսկոպոսական: - Իսկ հարաւակողմն Սսոյ արեւելախառն է ԱՆԱՒԱՐԶԱՅ երկիրն, որ զի երբեմն գլխաւոր էր ամենայն քաղաքաց յետ Տարսոնի, աշխարհ իսկ կոչի, նաեւ աշխարհաց գլխաւոր, եթէ հաճոյ իցէ ասել ըստ բերման բանի Լամբրունացւոյն (’ ի Մեկնութեան Պատարագի ). « Իսկ զԱնարզաբա եւ զՍիս, եւ զորս ընդ նոքօք աշխարհս ` զի՞նչ ասեմք, որ մինչեւ ցայսօր ընդ Հայոց տէրութեամբ են բազում աշխարհօք ». այլ յայտ է թէ զբազմութիւն աշխարհացդ ` գաւառս եւ վիճակս փոքունս իմանալի է աստ. բայց թեմն Անաւարզայ ընդարձակ էր եւ մեծ, եւ արքեպիսկոպոսանիստ, որպէս եւ ’ ի հնումն առ Յունովք. առ մերովքս աթոռ եպիսկոպոսին հաստատեալ էր ’ ի Կաստաղօն վանս: Մի ’ ի գաւառաց Անազարբայ յիշի ’ ի պատմչէն Կիլիկեցւոց յամի 1110, այսպիսի բանիւ. « Ժողովեցան զօրք Թուրքմանաց եւ մտին յաշխարհն Անարզաբոյ եւ կոտորեցին զքրիստոնեայս գաւառին ՄԱՐՊԱՅՈՅ ». իսկ Մատթէոս Ուռհայեցի ` յորմէ առնու Կիլիկեցին զայս բան ` սակաւ ինչ այլազգ գրէ, եթէ անսղալ իցէ գրածն. « Մտին յաշխարհն Անաւարզայ եւ արարին աւար զամենայն երկիրն եւ զ Մարպայ ». այլ նոյն ինքն երկոտասան ամաւ յառաջ փոխանակ Անաւարզայ ` զայլ աշխարհ յառաջ բերէ. ’ ի պատմելն զգալուստ Ա Խաչակրաց եւ ազդել թղթով « Մեծ իշխանին Հայոց Կոստանդնին, որդի Ռուբինայ », որ ունէր զՏօրոս լեառն ’ ի յ աշխարհին ԿՈՊԻՏԱՌԱՅԻ ’ ի Մարապայ, որ եւ բազում գաւառաց տիրեալ էր ». ըստ այսց բանից Մարպա կամ Մարապա ’ ի հիւսիսային արեւմտեան կողմանս ` եւ անդր քան զԿիլիկիա խնդրելի է, ’ ի սահմանս Փռիւգիոյ, ուր վկայեցաւ զառաջինն տիրել Ռուբինի եւ Կոստանդնի [2]. եւ յետոյ ճանաչի Կոպիտառդ թեմ եպիսկոպոսական. բայց յերկոսին եւս բանս Ուռհայեցւոյն ` անստոյգ մնայ եւ քննութեան կարօտ ` տեղի եւ դիրք Մարպայ կամ Մարպայոյ. զարդիս նշանակի գեօղ մի Մարապա անուն ’ ի վիճակին Էլպիստանայ ’ ի հիւսիսոյ քաղաքաւանին, տեղի ` որ ոչ պատշաճի եւ ոչ միոյ յերկոցուն յառաջ յիշեալ գաւառացդ: - Հարաւակողմն Անաւարզայ արեւելախառն, որ եւ հարաւակողմն եւ ձախակողմն Ջահան գետոյ, ’ ի ճահ գայ կոչման ԹԻԼ ՀԱՄՏՆՈՅ, թէ եւ յաճախ բերդն այսպէս կոչի, ընդ մէջ յիշեալ գետոյդ եւ Ամանոս լերանց: - Յանուն սոցին կամ ՍԵԱՒ ԼԵՐԱՆՑ պատշաճի կոչել զարեւելեան հիւսիսային կողմն Կիլիկիոյ, հանդէպ Հայոց Ծոցոյն: Հիւսիսային արեւելեան մասն ծովեզերին ` որ ընդ մէջ Ծոցոյն եւ Ամանոսի ` կոչէր ՃԿԵՐ գաւառ, գլխաւոր շէն ունելով զՊայաս. հարաւային մասնն ` ԱՐԱՍՈՒՍ, յանուն հռչակեալ ծովաւանին, որ արդ հանդերձ վիճակաւն Արսուս կոչի: - Արեւելեան եզերք Ծոցոյն ` անհակառակ կոչելի են յանուն մեծահռչակ շահաստան նաւահանգստին ԱՅԱՍ, որ եւ թեմ էր եպիսկոպոսական առ մերովքս, եւ առ Յունովք ` ընդ մետրապօլտաւ Անաւարզայ. եւ մարթ է համարել զայն տարածեալ մինչեւ ’ ի լերինս Մսսայ կամ ’ ի Ճէպէլ - էն - նուր: - Յայտ է թէ որ յարեւմուտս սոցին գաւառ ` էր ՄՍԻՍ, ըստ նախնեաց ՄՈՊՍՈՒԵՍՏԻԱ, եւ մի ’ ի գլխաւոր քաղաքաց աշխարհին, այլ ըստ եկեղեցական հրահանգաց ` թեմ մի ’ ի թեմից Անաւարզայ ` առ Յունովք. իսկ առ մերովքս ` մի յաւագագոյն արքեպիսկոպոսական աթոռոց, որոյ նիստ էր ’ ի հռչակաւորն Արքակաղնի վանս: - Ի մէջերկրեայս Կիլիկիոյ գլխաւոր եւ ընդարձակ գաւառ էր ` որպէս եւ յայժմուս հանուրց նախադաս ` ԱՏԱՆԱ, որոյ յիշի եւ Դաշտ, բայց առ մերովքս չէր այնքան նախապատիւ, եւ ոչ աթոռ արքեպիսկոպոսական, այլ սոսկ եպիսկոպոսի: - Յընդարձակ խորավայրի Դաշտայինն Կիլիկիոյ, յորում քաղաքս այս ’ ի միջի, եւ յեզերսն ` Տարսոն, Մսիս, Անաւարզա եւ Սիս, գոյի՞ն արդեօք այլ գաւառք եւ թեմք ` զայն ոչ գիտեմ. բայց միայն զի արտաքոյ վերոյիշելոցդ ` էին եւ այլ եւս թեմք եպիսկոպոսականք, յորոց է գուշակել եւ վիճակս քաղաքականս ` ոչ քաջածանօթս դրիւք. եւ են թեմքն յիշեալք, ՄԱՇԿԵՒՈՐ ` ’ ի սահմանս Սեաւ լերանց, ԲԵՐԴՈՒՍ եւ ԸՆԿՈՒԶՈՒՏ, որպէս թուի ընդ մէջ Սսոյ եւ Բարձրբերդոյ, ՄԱՇԱՐԴ ?, ՍԱՆՎԵԼԱՆՑ կամ ՍԱՆՎԵԼՆԱՅ ( եպիսկոպոս ), թերեւս ’ ի ծովեզերեայս, ՅՈՀԱՆԱՆՑ եւ ՓԻԼԻՊՊՈՍԵԱՆՑ ` թեմք անծանօթք:

Ի գլուխ յիշեցելոցս կարգելի է եւ ընդարձակ մասն մի երկրին Լեւոնի, զոր աւատական օրինօք ունէր Սիր Ատան մեծ իշխան, որ եւ յետոյ դաստիարակ կամ Պայլ ` թագաժառանգ դստեր նորին Զապելի, եւ կոչէր ԱՇԽԱՐՀ ՍԻՐ ԱՏՆԱՅ. յորում տիրէր նա ` ըստ բանի պատմչին Կիլիկեցւոց, « բազում բերդից եւ գաւառաց, ’ ի Սելեւկիոյ մինչեւ մերձ ’ ի Կալաւնաւռաւս ». եւ տիրաբար առնոյր բաժ յանցորդացն ընդ սահմանս իւր, որպէս ծանուցանէ ինքնին Լեւոն արքայ ’ ի պարգեւագրին տուելոյ յամի 1215 առ Գենուացիս. եւ յայտ է թէ ’ ի Սելեւկիոյ ձգէր յարեւմուտս ` մինչեւ ` յԱլայա, որպէս բացատրեսցի ’ ի տեղագրութեան: - Յաւելեալ ’ ի սոսա եւ զվիճակս ՏԻԱՆԱՅ եւ ԱՌԱԿԼԵԱՅ, զԼԱՐԱՆՏԱ ( Գարաման ), եւ զայլ ինչ մասունս Պամփիւլիոյ եւ Իսաւրիոյ ` որք յարակիցք վիճակեալ էին ընդ իշխանութեամբ մերոց պայազատաց, լինին աւելի քան երեսուն գաւառք, թէ եւ ոչ ամենայնն ընդարձակք, այլ շատք միոյ բերդի շուրջակայ սահման գոլով. հաւանելի է գտանել եւ այլ եւս անուանս ` ’ ի յայտնել նորոց մատենից եւ յիշատակարանաց: Բայց գործ մեծ եւ դժուարին, զի չասացից թէ եւ անհնարին է, զսահմանսն որոշել, այսքան սակաւս ունելով ’ ի նախնեաց գրաւոր նշմարս, եւ ’ ի նորոց ` ոչ ինչ առաւել ծանօթութիւնս լեռնային կողմանց աշխարհիս. վասն որոյ ստիպիմ յաւէտ բնական որոշմանց երկրին ուշ ունել, որչափ ինչ եւ այս իցէ ծանօթ. նախ ըստ ակներեւ կերպարանաց երկրին տրոհելով ’ ի չորս մեծամեծ բաժինս. Ա. ’ ի ԼԵՌՆԱՅԻՆ ( կամ ’ ի ԳԱՀ ԿԻԼԻԿԻՈՅ ), Բ. ’ ի ԴԱՇՏԱՅԻՆ, Գ. ’ ի ՔԱՐԱՅԻՆ, եւ Դ. ԾՈՎԱՅԻՆ ԿԻԼԻԿԻԱՅՍ. եւ ապա ըստ իւրաքանչիւր նոցին գետահովտաց յարմարելով, որքան յիմում կարի իցէ ` զվերոյիշեալ գաւառսդ, զշատս գուշակելով յանուանէ մենաստանի կամ բերդի միոյ. զի որպէս ասացի, գիւղորայից դուն ուրեք յիշին անուանք, եւ ոչ կարեմք ստուգել թէ որք այժմս լսին ` իցե՞ն նորաշէնք, եթէ զհին տեղիսն ունիցին ` անուանցն եւեթ նորութեամբ կամ փոփոխութեամբ յայլազգեաց լեզու: Են են եւ ’ ի պարգեւագիրս Լեւոնի Մեծի գրեալ անուանք գիւղից եւ բերդից ` յիսնիւ չափ. այլ զի կորուսեալ են հայերէն բնագիրքն ` լատինականքն պատճենք մնացեալք յոյժ օտարացեալք են յազգայնոցս ձայնից, որպէս նշանակիցին ’ ի տեղագրութեանս. իսկ ’ ի հնումն դիւրածանօթք էին նաեւ սահմանօք իւրեանց ` զատուցելովք խաչարձանօք, մեծամեծ ծառովք եւ կոթողօք, ըստ որում է ընթեռնուլ ’ ի յիշեալ պարգեւագիրսդ: - Քանի՜ ճշդութիւն եւ կարգ յայնմ ժամանակի. քանի՜ խառնակութիւն եւ անստուգութիւն յայժմուս:

[1]             « Յաշխարհէն Կիլիկիոյ, ’ ի նահանկէն Սսոյ », ասէ զինքն լինել Յովհաննէս ոմն վարդապետ վայելչաբան, յամի 1335 ։

[2]             Թուի պատմչաց մերոց շատ ընդ արեւելս ձգեալ զսահմանս Փռիւգիոյ. որ թէպէտ ստոյգ է ըստ կարի վաղնջուց ժամանակաց, յորում Փռիւգիա եւ Հայաստան սահմանակիցք էին, այլ ’ ի միջին դարս եւ յառաջ իսկ քան զժամանակս Արշակունեաց եւ զԱղեքսանդրի՝ Փռիւգիա ամփոփէր յարեւմուտս Կապպադովկիոյ։ Բայց զի եւ անյայտ են դիրք Կոպիտառայ, եւ մեծ միջոց մի երկրի ընդ մէջ Անկիւրիոյ, Իկոնիոյ, Կեսարիոյ եւ Աֆիոն Գարահիսարի՝ սակաւածանօթ, քննութեան կարօտի խնդիրս։