Սիսուան

19. Թեմք եւ վանորայք. Թեմք եկեղեցականք

Ըստ բազմութեան բերդորէից, եւ մանաւանդ ըստ աւա ­ տա ­ կան օրինաց ժամանակին, յայտ է թէ իշխանութիւն կամ վարչութիւն երկրին ’ ի բա ­ զում մասունս կոտորեալ լինէր, այլ ըստ աշխարհագրական տեսութեան ` բազմութիւն բերդիցդ պարունակիւր ’ ի սակաւ գաւառսն անդ նշանակեալս, որպէս տեսցին եւ ’ ի տե ­ ղա ­ գրութեանս: Իսկ ըստ եկեղեցական վիճակաց, որպէս յիշեցաւ վերագոյնդ, պատմիչն մեր նա ­ խա ­ կարգէ բերդատերացն ` վեշտասան եպիսկոպոսունս միայն, յորոց երկու արքեպիս ­ կո ­ պո ­ սունք ար ­ տա ­ քոյ գոլով Կիլիկիոյ, ( Երուսաղեմին եւ Անտիոքայն ), մնան չորեք ­ տասան. եւ թուի յելս ԺԲ դարու եւ ’ ի սկիզբն ԺԳ ^ին առ Լեւոնիւ ` սակաւաթիւ եւ մեծավիճակ լինել եպիսկո ­ պո ­ սա ­ րա ­ նաց, եւ յետ բազմանալոյ շինից եւ վանորէից ` ստորաբաժանեալ եւ յաւելեալ թուոյ նոցին. եւ ’ ի դէպ է հաստատուն համարել զայն ժամու թիւն 14. զի թէ աւելի էին ` յիշէր եւ թուէր պատմիչն, որ նախապատիւ կարգէ զեպիսկոպոսունս քան զիշխանսն. այն զի ունիմք առ այս վկայութիւն իմն ’ ի ժամանակակից ականատես լատին եպիսկոպոսէ Կրեմոնայ ` Սիկար ­ դեայ, որ յամի 1203 առընթերակայ գոլով հանդիսի ընծայման մթրաց եւ հովուական գա ­ ւա ­ զա ­ նաց ` եւ դիմաց Քահանայապետին Հռովմայ, ’ ի ձեռն նուիրակի նորին Պետրոսի կար ­ դինալի, չորեքտասան եպիսկոպոսաց ասէ բաշխեալ զայնոսիկ ` առաջի թագաւորին Լեւոնի եւ կաթողիկոսին: Բայց յերկոսին յաջորդ դարս, ԺԳ - ԺԴ, յաւելեալ երեւին տասնիւ չափ եւս եպիսկոպոսունք ’ ի բնիկն Կիլիկիա եւ ’ ի մերձաւոր սահմանս, ’ ի բաց թողեալ եւ զնահանգն Մարաշու. եւ են համօրէն որչափ ծանուցեալ են մեզ աթոռքն,

 

Արքեպիսկոպոսականք

Սիս, աթոռն ’ ի Դրազարկ վանս

Տարսոն, ’ ի Մլիճ

Լամբրուն, ’ ի Սկեւռայ

Անաւարզա, ’ ի Կաստաղօն

Մամեստիա, յԱրքակաղնի

 

Եպիսկոպոսականք

Ատանա

Այաս

Բարձրբերդ, յԱկներ

Կապան, յԱրեգնի

Ծամնդաւ

Կոպիտառ

Սելեւկիա

Ընկուզուտ

Հարգան

Մոլեւոն, ’ ի Գռներ

Մաշկեւոր

Բերդուս

Սանվելնայ, տեղի անծանօթ

Յոհնանց, անծանօթ

Փիլիպպոսեան, անծանօթ

Մեծքար

Մաշարդ, անծանօթ տեղի [1]

Տիանա

 

Յաւելլի էր ’ ի սոսա եւ Կիպրոս, որոյ աթոռն ’ ի Նիկոսիա ( Լեւգոսիա ), մերձաւո ­ րու ­ թեամբն եւ անանջատ յարաբերութեամբ ընդ Սիսուանայ եւ ընդ թագաւորին. իսկ Սելինոնդ ` որոյ եպիսկոպոս հաստատեցաւ ’ ի Ժ դարու ` ոչ յիշի առ պայազատութեամբ Ռուբինեանց: - Ի ժողովս Սսոյ եւ Ատանայ նշանակին եպիսկոպոսք երկուց եւս աթոռոց, որոց անուանք ոչ աներկբայք ` յայնժամ միայն յիշին, եւ ոչ իսկ գիտեմ թէ ’ ի Կիլիկեա՞յս իցեն եթէ արտաքոյ, եւ են Ուռթել եւ Ռորան ? [2]:

[1]             Այլ եւ երկբայելի, զի մի անգամ միայն գրի այսպէս ’ ի Պատմութեան ժողովոյն Սսոյ յամի 1307, եւ եպիսկոպոսն կոչի Վարդան. իսկ որ դարձեալ Մաշարդ գրի առ Չամչեանի ( Գ, 34), ’ ի լատինն՝ ( յորմէ առնու ) է Mathekar, զոր արժան է ընթեռնուլ Մեծքար։

[2]             Ի կարգի հայրապետաց Ա. Նիկիոյ ժողովոյն, յիշին՝ ըստ նախնեաց մերոց թարգմանութեան, եպիսկոպոսք Կիլիկիոյ՝ եկեալք,

« Թէոդորոս ՛ի Տարսովնէ

Ամփովն յԵպիփանէ

Նարկիս ’ ի Ներոնիադէ

Մովսէս ’ ի Կաստաբաղէ

Նիկետէս ’ ի Փաղաւիդէ

Եդեմոն քորեպիսկոպոս

Պապինոս յԱդանէ

Մակեդոնիոս ՛ի Մամուեստէ

Տարակունդէս յԵգասէ

Եւսիքիոս յԱղեքսանդրէ

Նարկիսոս յԵլինոյպօլսէ » ։

Յետ այնր ըստ հին եկեղեցական վիճակագրութեան՝ երեք արքեպիսկոպոսական նահանգք էին Կիլիկիոյ, Տարսոն կամ Ա Կիլիկիա, Անազարբա կամ Բ Կիլիկիա, եւ Սելեւկիա կամ Իսաւրիա, յորս միահամուռ եպիսկոպոսք 40. որոց անուանք եւ դասք կարեն մեզ ընծայել աշխարհագրական ծանօթութիւնս, յոր սակս եւ կարգեմք աստանօր.

 

Ա ԿԻԼԻԿԻԱ.

Տարսոն, Ταρσός, μητρόπολις

Պոմպէուպօլիս, Πομπ γ ϊούπολις

Սեբաստիա, Σεβαστή

Կոռիկոս, Κώρυκος

Ատանա, ̉́Αδανα

Աղուսիա, 'Αγουσία

Մալոս, Μάλος

Զեփիւռիոն, Ζεφύριον

 

Բ ԿԻԼԻԿԻԱ.

Անազարբա, 'Ανάζαρβος, μητρ.

Մոպսուեստիա, Μοψσουεστία

Եգէաս ( Այաս ), Αι̉γέαι

Եպիփանիա, 'Επιφανία

Ալեքսանդրիա, 'Αλεξάνδρια

Հռոսոս ( Արսուս ), Ρώσος

Եռինուպօլիս, Ει̉ρηνούπολις

Փլաւիաս, Φλαβιάς

Կաստաբալա, Καστάβαλα

 

Գ ԻՍԱՒՐԻԱ.

Սելեւկիա, Σελευ̉κεια, μητρ.

Կելենդրիս, Κελενδέρη

Անեմուռ, ̉Ανεμούριον

Տիտիուպօլիս, Τιτιούπολις

Լամոս, Λάμος

Անտիոքիա Կրագեան, ̉Αντιόχεια

Յուլիոսեբաստէ, ̉Ιουλιοσεβαστή

Կեստրա, Κέστροι

Սելինոս, Σελινούς

Յուտապ,  ̉Ιοτάπι

Դիոկեսարիա, Διοκεσάρεια

Ոլբա,  ̉́Ολβας կամ   ̉́Ολβη կամ  ̉́Ολύα

Կլաւդիուպօլիս, Κλαυδιούπολις

Յերապօլիս, ̉Ιεράπολις

Դալիսանդ, Δαλισανδός

Գերմանիկուպօլիս, Γερμανικόπολις

Եռինոպօլիս, Είρηνόπολις

Փիլադելփիա, Φιλαδέλφεια

Մովլով կամ Մելին, Μωλώη, Μελόη

Դարասոս, Δαρασός

Զետի, Ζεέδη կամ Σβίδη

Նէապօլիս, Νεάπολις

Լաւզատ, Λαύζαδος

Յարին ’ ի սոսին եւ

Զենոնուպօլիս, Ζηνωνόπολις

Ադրաս, ̉Αδρασός

Դոմետիուպօլիս, Δομετιούπολις

Բանաւք, Βανάβων

Բոլբոս, Βολβοσου̃

Կոստրադ Κοστρὰδος

Լատին կամ փռանկ թեմագրութիւն արարեալ յամի իբր 1180 այսպէս կարգէ զթեմս երկոցուն նահանգաց Կիլիկիոյ՝ ընդ պատրիարքութեամբ Անտիոքայ, աղաւաղեալ գրութեամբ անուանցն.

 

Ա. Տարսոն, Tarsus

Սեբաստ, Sebaste

Մալլոս, Mallos

Տինէ կամ Թինա, Tine, Thina

Կոռիկոս, Corichos

Պոտանտէ, Poderade

 

Բ. Անարզաբա, Anavrase

Եպիփանիա, Epifanie

Ալեքսանդրիա, Alexandrie

Փոքր Եռինուպօլիս, (La petite Yrinople)

Կամբիսոպօլիս, Campisoble, Cambrisopolis

Փլաւիաս, Flavias

Հռոսոս, Rhosos

Կաստաւալ, Castavali

Եգէաս, Egæas

Սիս,  Sisie.