Սիսուան

21. Լեռնային Կիլիկիա. — Ուլաշ. Արսալ

Տեղի նախընծայ կամ բնավայր հաստատութեան տոհմի եւ պետութեան Հայոց ’ ի Կիլիկիա, ծանուցաւ լինել բարձրաւանդակն լերանց, որ մահկաձեւ ’ ի հարաւոյ արեւմտից ձգի ընդ հիւսիսի արեւելից. ըստ այսմ ուղղութեան պատշաճ թուեցաւ եւ մեզ հետազօտել զերկիրն ` ըստ բնական հանգամանաց եւ ըստ քաղաքական կամ պատմական յիշատակաց:

Լեռնային երկիրն այն ` զոր ճահողակի Գահ Կիլիկիոյ անուանեցին մերայինք, սկսանէր ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից նահանգին Տարսոնի, յորում եւ մասն սեփական գաւառի սորին տարածելոյ ընդ արեւելս ’ ի դաշտն. այլ ո՛ւր եւ զինչ ընդ սա եւ ընդ Լամբրունի գաւառն էր սահմանահատ, այն ոչ է յայտ. սակայն համարիմ առաջնոյն սեփականեալ զյատուկ գետահովիտն զկոչեցեալն արդ ( Ջաղացաձոր ) Տէկիրմէն տէրէսի. եւ թողլով զայն յառ ապա քննութիւն, մատչիմ յերկրորդն:

Առաջին յիշատակաց տեղի յայժմուս ` յայսմ մասին, ’ ի կողս կճախառն քարաբլրոյ միոյ, յաջմէ գետոյն, իբր երեք ժամուք կամ տասն մղոնաւ հեռի ’ ի քաղաքէն, է քարայր մի ստորերկրեայ քառակուսի կամարաձեւ ’ ի վերոյ, ուխտատեղի մահմէտականաց, յոր եւ իջանեն սանդղօք, համբաւելով տեղի ննջման Եօթանց ոմանց, հանգոյն քրիստոնէից աւանդութեան զԵօթն մանկանց Եփեսոսի. եւ մի ’ ի մեծագոյն կամ սրբագոյն ուխտից համարի առ նոսա. ուր եւ բազում զենմունս գառանց առնեն, ուտելով եւ բաշխելով աղքատաց: Աւանդի ’ ի Կուրանի ` երկարամեայ ննջումն սոցին յանարեւ քարայրին, յորոյ մուտս տարածեալ պահապան կայր շուն եւ հալածէր զմերձեցեալսն. յաւելուն մեկնիչք նոցին ` եթէ ոմանք երիս, այլք հինգ եւ ոմանք եօթն ասեն զննջողսն, զատ ’ ի շանէն, այլ ստոյգն սակաւուց յոյժ գիտելի է, եւ թէ չէ պարտ վասն այնր հարցանել զքրիստոնեայս: Զարդիս զլեառնն կոչեն Ճէպէլ-էլ-քէհֆ կամ Ասհապ-իւլ-քէհֆ [1]. եւ առ երի կառուցեալ է մզկիթ մի փոքրիկ ծախիւք մօր թագաւորացն Ապտիւլ Մէճիտի եւ Ապտիւլ Ազիզի, եւ տնկունք դադարք ուխտաւորաց եւ ուղեւորաց: Աւանդեն ոմանք յայլազգեացն ` Եօթանց կամ չորից հսկայից ’ ի Լամբրունէ իջեալ երբեմն վասն հարկս պահանջելոյ ’ ի քաղաքացեաց Տարսոնի, եւ նախ մտեալ ’ ի քարայրս յայս ` յուտել եւ արբենալ, եւ ’ ի քուն մտանելով թմբրեալ մնալ զամս 150 կամ 200, եւ ’ ի զարթնուլն ` տեսանել մեծամեծ փոփոխութիւնս հանդիպեալ յայն միջոց ժամանակի, եւ հրամանաւ այն ժամու տիրող թագաւորին ( որ ջնջեալ էր զցեղ հսկայիցն ), ’ ի նմին այրի դադարել նոցա մինչեւ ցմահ իւրեանց, դարմանելով ռոճկօք որ կարգեցաւն նոցա, հօտ մի խաշանց. եւ փորել իւրեանց գերեզմանս ընդ գետնաւ։ — Մերձ ’ ի քարայր ննջողացն, առ գեօղիւ ` զոր Լանկլուա գրէ Garbouli? են ոչ սակաւ քարափոր գերեզմանք, շատք խանգարեալք։ — Ընդ մէջ Տարսոնի եւ Էլ Քէհֆ քարայրի ` յարեւելից կուսէ ` կայ Գազըգպաշ գիւղ [2]:

Մերձ ’ ի նոյնս սակաւ ինչ վերագոյն են եւ գեօղքն Սանճիքար ? եւ Ուլաշ. առաջինն քար բառիւ յօդեալ ` կարծիս տայ հայկական հնութեան, այլ ստուգելի է նախադաս բառն։ — Առ երկրորդաւն նշմարին մնացուածք հին աղիւսակերտ շինուածոյ, եւ ջրշեղջ փորեալ ’ ի քարաժեռի: Պատմիչք Օսմանեանց յիշեն զտեղիս զայս իբրեւ վիճակ կամ դեհ՝ ՈՒԼԱՇ - ԵՈՒՐՏ անուամբ, ընդ որ էանց գունդ մի զօրաց Բ Պայէզիտի յամի 1487, մինչ այլք անցանէին ընդ վերնակողմն լերանց եւ ընդ կողմանս Տարսոնի, ’ ի խաղալն, ’ ի վերայ Գարաման իշխանի: Ըստ նոցին պատմչաց ` կողմանքս որ ընդ մէջ Պուլղար լերանց եւ Տարսոնի ` կոչէին ԱՐՍԱԼ։ — Ուլաշ ` սակաւուք ’ ի բաց կայ յափանց Տէկիրմէն գետոյ, որ է արեւմտեան զուգորդ Կիւդնոսի, յաջմէ նորին. իսկ ’ ի յահեկէն ` ոչ շատ հեռի յՈւլաշայ ` ’ ի Հս. Ել. առ գետեզերբն նշանակի Գըզըլպիքին ? (Kuselbikin) շէն փոքր կամ հանգրուան. յորմէ փոքր մի եւս վերագոյն առ դարձուածով կամ արմկամբ գետոյն ` կան ջրաղացք։ — Աստի եւ ’ ի վեր ընդարձակին միջագետք երկուց առաջիցն Կիւդնոսի, եւ ըստ տեղագրի միոյ ` Խօշպուհուր ? (Kechbuhur) կոչի այս մասն գետահովտին. յոր երթալով՝ ընդ արեւելակողմն հիւսիսի ` ճանապարհն հանէ ` ’ ի Լամբրուն. իսկ ընդ արեւմտակողմն՝ ’ ի մօտոյ եւս հասուցանէ ’ ի զուգակիցն Լամբրունի եւ համայիշատակն բերդ Պապեռօնի, առ որ ուղղի եւ կարգ բանիցս. թողլով ապագայից բաղդի ` քննել զշուրջ սահմանսն, զմիջոց չորից ժամուց ճանապարհի ` որ յՈւլաշէ եւ անդր, լեառնզլեռնայն ամբառնալով ընդ կիրճս, ընդ քարաժայռս եւ ընդ մացառս, յորոց միջի սփռեալ են աւեր եւ ամայի շինատեղիք եւ սրբավայրք. լռեալ եւ հանգուցեալ մնացորդք վանորէից եւ եկեղեցեաց, որոց հանգոյն գրեաթէ յամենայն այսպիսի սահմանս ` է տեսանել իբրեւ դաշնակիցս ` զամրոցս եւ զտաճարս աղօթից. իսկ ’ ի զերծ եւ ’ ի դիւր տեղիս, առ ստորոտովք քարեղէն եւ անտառամոլ պարսպաց լերանցն ` գտանին տակաւին շէնք բնակեալք:

[1]             اصحاب الكهف որ թարգմանի Բնակիչք քարայրի, զորմէ երկար ճառէ Կուրանն ’ ի սուրայն ԺԸ ( Պրակ քարայրի ) ։

[2]             Ըստ Տէվիսայ։