Սիսուան

 

31. Սրբարանն Սկեւռայ

Մերթ այսպէս եւ մերթ Պահարան, կամ Խմբարան եւ Հանգիստ մասանց կամ նշխարաց Սրբոց ` անուանէ կաթողիկոսն Կոստանդին Բ, հեղինակ նորին, եթէ օրէն իցէ այսպէս կոչել զնա, որ ’ ի ձեռն ճարտարաց ետ ձեւել, ձուլել, քանդակել եւ գրել զմեծ տախտակաձեւ տապանակն ` բազմաթիւ սրբոց նշխարակիր, եւ մի ’ ի սակաւուց յանհուն հինից զերծելոց ` հրաշակերտ յիշատականոցաց Հայաստանեայցս [1], յոր սքանչանայ այսօր ժողով հնասիրաց Եւրոպիոյ ` դիտելով զլուսատիպ պատկերն ’ ի հանդիսարանի յոգնահոյլ հաւաքմանցն ’ ի հոլլանդեանն Լէյտայ. յետ բազում դարուց թաքնութեան եւ բազում եւս ամաց յայտնութեան եւ վերստին ծածկութեան ` միւսանգամ ’ ի վեր երեւեալ ’ ի հերուն, եւ հռչակեալ յայսմ ամի (1883), մինչ զստորագրութիւնս Սիսուանայ յարմարէի: Թողից նախ ինքեան կաթողիկոսին ` սկիզբն առնել ծանուցանել մեզ զինչն եւ զե ' րբն, հանդերձ այլ եւս դիպուածով ժամանակին. զոր շարահիւսեալ ’ ի 104 չափաբան տողս ութոտնեանս, ետ ամփոփել ’ ի 43 տողս խիտ առ խիտ տառիւք կիտուածագործ քանդակեալ միահետ, լոկ կիտովք տրոհեալ, ’ ի կռան արծաթեղէն տապանակին ` ասպնջականին դաս դաս Սրբոցն նշխարաց: Արդ այս է գիր յիշատակին, ըստ ուղիղ կամ խոտոր տառագրութեանն:

 

Յեւթ հարիւր հայոց թուական:

Ընդ քառասուն ամաց լրման:

Եւս եւ երկուց ’ ի սոյն պայման:

Որչափու թբ՟ լցեալ այսքան:

Ես կոստանդին անձն տարտամ:

Որ եմ ծառայ տն՟ անարժան:

Սնեալ եմ ի կլայն հռոմայական:

Ուր մեծ աթոռն եր հայկազնեան:

Յորում գլուխն պատուական:

Նստիւր ի գահն պետական:

Հայրն հանուր հայոց լրման:

Որ յի՟ գոլով փոխան:

Յաջորդ գնդին սբ՟ գրիգորեան:

Լուսաւորչին ըզհայաստան:

Յորոց սկսեալք ըցմեզ հասան:

Կաթողիկոսքն սրբազան:

Որք եւ եղեն ինձ պաշտպան:

Խնամեալ գթով զիս հայրական:

Ուր եւ ի վեր քան զիմն արժան:

Հաւատացաւ ինձ աստիճան:

Նստիլ յաթոռ այցելութեան:

Գաւազանաւս հովական:

Արդ ըստ ած՟ ենան յաջողման:

Ի դեպ ժամու եւ պատահման:

Բարոյն հեթմոյ արքայութ ե՟:

Որ գիտնական եր սրբազան:

Եղե յաթոռ վսեմական:

Սկեւռա վանացս ի հովութ են՟:

Եդայ տեսուչ այն մեծի տան:

Եւ վիճակին իւր սեպհական:

Այլ երանի թէ աստ վախճան:

Առնոյր զրոյցս պատմութ են՟:

Աւաղ մեծի թշուառութ են՟:

Բո ( լո ) ր ազինս հայկական:

Ամաւք յառաջ քան զթուական.

Առեալ եղեւ հոռոմկլայն:

Նստեալքն երբեմն անդ բնական:

Եղեն վարեալք ի գերութ են՟:

Եկեղեցիքն երկնանման:

Յանհաւատիցն կոխեցան:

Եւ սրբու թի՟ քն ած՟ ական:

Ձեռաւք պղծոց շաւշափեցան:

Եւ սբ՟ մատեանքն ած՟ աբան:

Ի նախատինս ցրուեցան:

Սբ՟ հայրապետքն եւ որք նորայն։

Գերեալք յաշխարհն տաճկաստան:

Վայ եւ աւաղ հազար բերան:

Ընդ մեծ չարեացս որ մեզ դիպան,

Փղձկիմ յիշմամբ այնց սրբութ են՟:

Յորս եմ սնեալ ի մանկութ են՟:

Զոր յար ի միտս իմ նկատմամբ:

Նստիմ ի սուգ նըսեմական:

Այլ զեթեղել իմ ի սկեվռայն:

Ստիպեց փափաք զիս ցանկութ են՟:

Դնել զայս մասունս ի հանգըստեան։

Ի յոյս մեծի ինձ բարութ են՟:

Եւ ի սփոփանս այս տրտմութ են՟ ։

Որ միշտ խոցէ զիմ խոհականս:

Ուստի շքեղ զայս խմբարան:

Սբ՟ նշխարացս պահարան:

Կազմել ետու յոյժ հրաշազան:

Ըստ սրբութ են՟ ց ճահողական:

Փորձ արծաթով եւ պատուական,

Խառնեալ ոսկով բոցանման:

Պճնեալ ի զարդ զարմանազան:

Յաւրինուածովք վայելչական:

Ականակապ ընդելուզմամբ:

Իբր զտաղտակն ահարոնեան:

Սբ՟ ոցս որ աստ հավաքեցան:

Սբ՟ ոսկերաց հանգստարան:

Որպէս արձան ինչ բանական:

Հռչակ սրբոցն յաղթութ են՟:

Նշխարքս սբ՟ որ աստ եդան:

Զորս ոչ արժե նիւթք ամենայն:

Դեղ են ցաւոց բժշկական:

Մեծ աւգնականք ազգի մարդկան:

Սաստաւղք այսոցն չարութ են՟:

Կոչաւղք զհրշտակս մեզ պահապան:

Յորում եւ ես յայս ապաստան:

Շինեալ պարկեշտ զայս սրբարան:

Սրբոցն ընձայ հաճոյական:

Եւ ինձ նշան բարոյ յիշման:

Նայ եւ իմոցն որ զիս ծնան:

Եւ բնաւ ազգիս լրութ են՟:

Զոր տամ ընձայ նուիրական:

Փառաց փրկչին տնաւրենութ են՟:

Ի տաճարին իւր սրբութ են՟.

Ի սբ՟ փրկչին որ ’ ի սկեւռայն:

Զոր պահեսցէ տր՟ ընդ երկայն:

Աւուր յայնշարժ հաստատութ են՟:

Եւ զբոլոր զհայաստան:

Առցե ի գոգն ծնողական:

Արդ ես ձայնեմ ձայն ըղձական:

Եւ բարբառեմ բան մախթական:

Ի յնթանուրս կարդամ զայս բան:

Սփռեմ զհայցուածս աղերսական:

Որք տեսանեք զայս պահարան:

Հըպիք ’ ի սբ՟ ս որ աստ եդան:

Զի հայցուածովք ձեր մախթական:

Խնդրուածաւքն աղերսական:

ԶՀեթում արքայն հայոց ազնեան:

Թագել ընդ սբ՟ յարքայութ են՟:

Եւ երախտեացն որ յիս հասան:

Առնուլ զվարձս հատուցման: ամեն:

Ահա ծանուցաւ պատճառ եւ որպիսութիւն նիւթական ճոխազարդութեան Սրբարանին. որոյ կմախք կամ հիմն հաստատուն ` է տախտակ փայտեղէն, այլ համակ պատեալ ոսկէզօծ արծաթի թիթեղամբք, 0, 63 Չ. երկայն, 0, 35 լայն, եւ 0, 075 թանձր. զբովանդակ կուռնն կամ զթիկունսն ծածկէ արձանագրութիւնն, որոյ տառք են իբրեւ 0, 015 մեծութեամբ: Յառաջակողմն կամ երեսն ունի դրունս երկփեղկիս, որոց վերին կամ արտաքսագոյն երեսն ` արդ մերկացեալ ’ ի նախկին պաճուճանացն, ծածկեալ է ոսկէզօծ թղթով, իսկ մէջն արծաթի թիթղամբ քանդակազարդ է եւ տառագրեալ. եւ բացեալ ` երեւեցուցանէ երկրորդ զոյգ ներքին դրանց ` քանդակեալ եւ տառագրեալ, եւ յայժմուս սեւեռապինդ փակեալ մածեալ, թաքուցանելով զներքսագոյն խորանն, զոր յետոյ հետազօտեսցուք: — Արտաքին դրանցն գլխաւոր պատկեր է Աւետումն Ս. Կուսին. աջակողմեան փեղկն (’ ի ձախակողմն հայեցողին ) կերպարանէ, եւ գրով իսկ նշանակէ ` զհրեշտակապետն Գաբրիել. յորոյ վերոյ ’ ի բոլորակի կամ մետալի ` Սբ ՟ Յովանէս. ’ ի ստորեւ ` Սբ ՟ Դաւիթ. ’ ի շուրջ եզերս փեղկին բարձրաքանդակ գրեալ են աստի եւ անտի պատկերացն ` բանք պատշաճեալք նոցին. որպէս, Յովհանուն, Ահայ գառն Այ ՟ - որ բառնա զմեղս աշխարհի. Գաբրիելի, Ուրախ լեր բերկրեալդ Տր ՟ ընդ քեզ. Աւրհնեալ - ես դու ի կանայս. Հոգի Սբ ՟ եկեսցէ ի քեզ. ’ ի կողմանս Դաւթի, Լուր դուստր եւ տես - խոնարհեցո զունկն քո:

 

 

Յահեակ փեղկին ` միջին եւ մեծ քանդակապատկեր է Ս. Կուսին բազմելոյ յաթոռ անսնար, առ գլխովն գրեալ Մայ-ր Այ ՟, յեզերս շրջանակին ` Ահավասիկ կամ աղախին տն ՟ - Եղեցի ինձ ըստ բանի քում։ - Ի վերոյ ` բոլորակ պատկեր Նախավկային, բուրվառ յաջում, եւ որպէս թուի ` քար յահեկում, խորագիր ունելով Սբ ՟ Ստեփանոս. զեզերբք շրջանակին ` բան Սրբոյն, Ահա տեսանեմ զերկինս բացեալ եւ զորդի մարդոյ զի կայ ընդ աջմե Այ ՟: — Ի ներքոյ Ս. Կուսին է բոլորապատկեր թագաւորին ` փիլոնաւոր կամ քղամդաւոր, շրջագրութեամբ Հեթում Թագաւոր - Հայոց, ’ ի ձեւ աղօթականի, որոյ եւ հայցուածն չորս տող ոտանաւոր գրի զեզերբք փեղկին, բայց սկսանի ’ ի բոլորակի պատկերն, իբրեւ ’ ի բերանոյ հայցողին, Բարե …

Բարեխաւսեայ մայր այ՟

Անճառ ծնելոյն ի քեն որդո

Վասն կամաց իւր հաշտելո

Ընդ ծառաիս իւրոյ հեթմո:

— Ի վերին սրանկիւն ծայրս փեղկիցն ` որք արդ անգիր են եւ անքանդակ, հարկ է թէ գոյին ’ ի նախնումն ` որպէս եւ երեւին իսկ ընդ աղօտ հետք ինչ ` տառատիպք:

Ճոխագոյն եւս են քանդակք եւ գրուածք ներքին դրանցըն. որոց աջակողմեան փեղկին մեծ քանդակպատկեր է Սբ ՟ Գրիգոր - Լուսայվորիչն. յորոյ վերայ ’ ի շրջաբոլորին ` առաքեալն Սբ ՟ Պետ - րոս. ’ ի ներքոյ Սբ ՟ Ստռատիոս. ’ ի ձախակողմեան փեղկին հանդէպ Լուսաւորչին է Սբ ՟ Թադ - եոս, օրհնաբաշխ աջով. ’ ի վերոյն ` հանդէպ Պետրոսի ` երկայնագլուխ եւ սուսերակիր Սբ ՟ Պաւղոս. ’ ի ներքոյ ` նոյնպէս սուսերամերկ սպարապետն Հայոց Սբ ՟ Վար - դան: Յեզերս փեղկիցն երկուստեք գրեալ են ութ զոյգ տողից երկոտասանոտնեայ չափաւ, որոց առաջնոյն սկզբնատառք կազմեն Հեթում թգ, երկրորդին ` Կոստնդին. գրութիւնն սկսանի յաջմէն ’ ի ներքին անձուկ եզերաց կամ բարաւորաց, խաչանշան ունելով ’ ի վերայն, †, եւ նշանակելով զՍուրբսն որ ’ ի պահարանին.

Հ աւրն անեղի եւ անեղակից բանին ծնաւղ..

Ե ւ բոլորից սրբարարի սբ՟ ( մկրտ ) աւղ …

Թ ագաւորին երկնաւորին նախ վկայաւղ …

Ո րք առ Քս՟ էք համարձակ բարեխաւսաւղ …

Ւ իւթոյ հայցման լերուք նմայ ձիր նվիրաւղ.

Մ իշտ Սկեւռային խնամաւք լինել անշարժ պահաւղ.

Թ ախանձելով առ նոյն լերուք կրկին մաղթաւղ …

Գ ոլ ըզՀեթում յերկար կենաւք հայոց տիրաւղ.

Կ այուն վերին արքայութ են՟ ունաւղ փականց.

Ո վ եւ անաւթ կրեալ զ Յս՟ ի մէջ ազանց …

Ս բ Թադէոս տվեալ բժիշկ տան աբգարանց.

Տ ր. սբ՟ Գրիգոր նոր առաքեալ հայաստանեանց.

Ն ուիրեմ մաղթանք ձեզ որոց աստ սբ նշխարաց.

Դ րողիս ըզձեզ աստ ի հանգիստ պատվոյ փառաց.

Ի Քէ՟ խնդրել ջնջումն իմոց մեղաց.

Ն ոյն եւ բոլոր Հայոց փրկիլ ի փորձութեանց …

Ի վերոյ փեղկից ներքին դրանցս ` յերկոսին անկիւնս ճակատու պահարանին են սուղ ինչ փոքրագոյն շրջաբոլոր քանդակպատկերք. աջակողմանն ` փոքր տառիւք գրեալ Հեպերքոս [2]. ձախակողմեանն ոչ ունի կամ ծածկեալ է խորագիրն. իսկ պատկերն ` ձեւով ճակատուն եւ բանալեաւն ’ ի ձեռին ` բերէ զկերպարան Ս. Պետրոսի առաքելոյ, մինչ որ հանդէպ Ս. Պօղոսի եդեալ եւ գրեալն է Ս. Պետրոս ` ’ ի դէպ է լինել այլոյ սրբոյ. եւ զի եւ չէր հարկ կրկնել զմի նոյն անձն՝ թուի արուեստաւորին շփոթեալ զանձինս եւ զանուանս. եւ հարկ է թէ այն զորով գրեալ է Ս. Պետրոս եւ բերէ զտիպ իշխանական ` զետեղելի էր հանդէպ Ս. Հիպերիքոսի, եւ է հաւանօրէն Սբն՟ Վարոս. քանզի ’ ի նմին ձախակողման նշանակէ վատիկանեան պատճեն վերնագրութեանցս, Սբ ՟ Վարոսի մասն: — Վերագոյն եւս ’ ի ներքոյ զարդու ինչ ճակատու պահարանին ` գրեալ են, աստի ` Սարգիս, անտի ` Բագոս [3]: Յերկոսին կողս պահարանին մէն ինն բոլորապատկերք են Սրբոց ` հանդերձ անուամբքն քանդակեալք.

’ ի միումն,

Սբ՟ Յակոբոս

Սբ՟ Յուդայ

Սբ՟ Թումաս

Սբ՟ Սիմուն

Սբ՟ Եսայի ( մարգարէ )

Սբ՟ Եղիայ ( մարգարէ )

Սբ՟ Դիոնեսիոս

Ած՟ աբան

Սբ՟ Ոսկեբերան

’ ի միւսումն,

Սբ՟ Անդրէաս

Սբ՟ Փիլիպոս

Սբ՟ Բարդաւղիմէոս

Սբ՟ Շմավոն

Սբ՟ Մովսէս,

Սբ՟ Սիմէոն

Սբ՟ Նիկաւղիոս

Սբ՟ Իգնատիոս

Սբ՟ Բարսեղ.

Այսչափ ինչ երեւի արդ ’ ի վերայ հոյակապ Պահարանիս, յորմէ կապտեալ կողոպտեալ են ոչ միայն յիշեալքն եւ եդեալք ’ ի կազմողէն ( Կաթողիկոսէն ) ընդելուզեալ ակունքն, այլ եւ նշխարք Սրբոցն. յորս ` որպէս յանուանցն գուշակի ` գոյին եւ չքնաղագիւտք ոմանք, օրինակ իմն Մարգարէիցն. ձեռքն սեղանակապուտք այլայլեալ երեւին եւ զզարդս ներքին եւ արտաքին դրանցն, յորմէ եւ ծածկեալ գրուածոց ինչ եւ տառից եղծեալ. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ որպէս նախդ յիշեցաւ, բեւեռեալ պնդեալ են զներքին փեղկսն ընդ ներքսագոյն դիմի տախտակին, յոր անշուշտ հաստատեալ էին յոլովք կամ համօրէն իսկ նշխարքն. զներքսագոյն զայն երեսս ` կապտեալ ’ ի նշխարաց եւ ’ ի զարդուց ` առաջի առնէ փոքրացուցեալ ձեւանշան արծաթեայ պատկերի ( էջ 107) Խաչեցելոյն Քրիստոսի, բարձեալ այլովքն հանդերձ ’ ի տեղւոջէն ` ուր կայր տակաւին եւ կիսով դարու յառաջ, գուցէ եւ ոչ շատ ամօք յառաջ. եւ զորոյ գլխովն գրեալ էր Յս ՟ Նազաւրացին Թգր. Հր…։ Եւ որպէս ծանուցանէ ստորագրութիւն մի [4] յիշատականոցիս գտեալ ’ ի դիւանս Վատիկանու, շուրջ զետեղեալ էին նշխարք Սրբոցն եւ դրոշմեալ անուանք նոցին, այլ յոլովիցն եղծեալ եւ մաշեալ էին եւ յայնժամ. երեւէին միայն ’ ի վերոյ աջոյ Խաչեցելոյն,

Յովանէս:                      Թումաս:

Յակոբ:                           Բարդաղոմոս:

’ ի յահեկումն ’ ի վերին կողման ոչ նշմարէին տառք. իսկ ’ ի ներքոյ աջոյն ` երեւէին անուանքս.

        Թումաս:                                  Յակովիկ:

        Փիլիփէ:                                   Մերկերիոս:

        Ստրատիոս:                         Վահան:

        Վարդան:                                Անդրէաս զաւրավար:

        Արդեմիոս:                             Քրիստափոր:

        Կիրակոս:

’ ի ներքոյ ահեակ բազկին ` երեքին այսոքիկ անուանք.

Գրիգոր:       Փեփոն:                  Յակոբ Սրճ: †

Եւ ’ ի ստորեւ պատուանդանի խաչին ` միակս այս, Ստեփանոս, որ թերեւս ոչ զմեծի Նախավկային, այլ զարուեստաւորին նշանակիցէ անուն. զի չիք այլ ինչ նշանակ եւ վկայութիւն անձին եւ տեղւոյ շինութեանն, այլ ինձ թուի ’ ի սմին իսկ նահանգիս Սկեւռայ կամ ’ ի Սիս եղեալ, խնամօք երկոցուն այնոցիկ սրբասիրաց, կաթողիկոսին Կոստանդեայ եւ թագաւորին Հեթմոյ Բ:

Անյայտ է եւ պատճառ եւ ժամանակ փոխադրութեան սրբազան Պահարանիս յԻտալիա. արդեօք ’ ի նոցի՞ն իսկ միանձանց վանացն Սկեւռայ խուսելոց ’ ի նուաճմանն Սիսուանայ ` յայլազգեաց. եթէ ընծա՞յ առաքեալ ’ ի մերոցս պայազատաց յարեւմուտս, կամ թէ ’ ի գերութենէ թափեալ: Ոչ է մեզ յայտ եւ այն ` թէ յո ' ր կողմն Իտալիոյ զառաջինն պահիւր, ’ ի Հռո՞վմ թէ յայլում քաղաքի. բայց յայտնեցաւ ’ ի մերում դարու ժամանակի, եւ նախ ’ ի լոյս եհան մերազնեայ պաշտօնեայ մի Սարտենիոյ կամ Բիեմոնդի թագաւորութեանն, Պր. Աստուածատուր Փափազեանց, տեսեալ յամի 1828, ’ ի վանս ուրեք Դոմինիկեան կրօնաւորաց, յանուանեալ տեղւոջն Bosco, ( Անտառ ), մերձ յԱղեքսանդրիա քաղաք յիշեցելոյ թագաւորութեանն. եւ ստուգեաց ` զի մենաստանդ շինեալ էր առ քահանայապետութեամբ Պիոսի Ե (1566-72), որոյ եւ շնորհեալ էր տեղւոյս այսմիկ բազում մատեանս եւ սպասս սուրբս, ընդ որս համարելի է եւ Սրբարանս այս Սկեւռեան: Զպատկերսն գծագրեալ եւ տպագրեալ էր Փափազեանն, իսկ զյիշատակարանն եւ զամենայն արձանագրութիւնսն ետ տպագրել ’ ի վանս մեր ’ ի Ս. Ղազար, յամին յիշեցելոյ (1828, ’ ի 6 ապրիլի ). պատրաստելով եւ առանձինն իտալերէն լեզուաւ զստորագրութիւն նորին, եւ զայլ ինչ հայկական աւանդից, եւ պահէր ’ ի ծածուկ, դիպողագոյն ժամու ակն կալեալ ’ ի հրատարակել. զնոյն եւ գրողի բանիցս պատուիրեաց ` մի ’ ի վեր հանել, յորժամ դէպ եղեւ ինձ տեսանել զնա ( յամի 1853) ’ ի Դուռին մայրաքաղաքի Բիեմոնդի, եւ ընդունել ’ ի նմանէ զօրինակ մի պատկերացն: Յետ վախճանելոյ նորին անդ ` եւ գրուածոցն աւանդելոյ յարքունի մատենադարանն, իսպառ անյիշատակ մնայր բաղդ չքնաղին Պահարանի. որ եւ թուի ’ ի փակել մենաստանաց եւ ’ ի ցրուել միանձանց Իտալիոյ ` անկեալ ’ ի ձեռս զօշաքաղից, կապտեալ եւ կողոպտեալ ’ ի զարդուց. իսկ նշխարացն սրբոց թերեւս ’ ի նոյն իսկ ’ ի կրօնաւորացն բարձեալ, առ ’ ի չմատնել ’ ի ձեռս անսուրբս. յորոց ` սակաւ ամօք յառաջ (1880) թափէ եւ գնէ հարուստ հնասէրն Պազիլեւսքի (Basilewski) ’ ի Բարիզ. եւ ըստ զարմանալի իմն զուգադիպութեան, այն ինչ աւարտեալ էր իմ զստորագրութիւնս Սկեւռայ, եհարց զիս Ա. Գարրիէր (A. Carrière) գրապետ Վարժարանի Արեւելեան լեզուաց ` Բարիզու, ( ուսուցիչ կարգեալ հայերէն լեզուի յետ † Տիւլորիէի ), զվանաց Սկեւռայ եւ զյիշատակարանէ Պահարանիս, ծանուցանելով զգիւտ նորին, զորմէ եւ հանդերձեալ էր գրել տեղեկութիւն, հանդերձ փռանկ թարգմանութեամբ յիշատակարանին Կոստանդնի, եւ առաքել ընդ այլոցն գրուածոց ’ ի ժողով Հնասիրաց, գումարելոց յայսմ ամի (1883) ’ ի Լէյտայ քաղաքի Հոլանդիոյ. եւ տեղեկացեալ մեր փոխադարձաբար զիրացս, նա հրատարակեաց զիւր գրուածն մակագրեալ, Inscriptions d'un Reliquaire arménien, de la collection Basilewski, publiées et traduites par A. Carrière, ’ ի մատենին Mélanges Orientaux, զոր հրատարակեցին վարժապետք այնր ուսումնարանի լեզուաց, ( յէջս 169-213), եւ տարաւ առ ժողովարանսն ’ ի Լէյտա: Ի նոյն աւուրս եւ գիտնական վերատեսուչ մատենադարանին Դուռինու ` Վինգենտ Պրոմիս, Vincenzo Promis, յերիւրեալ հրատարակեաց զպատրաստեալն ’ ի մերոյս Աստուածատրոյ Փափազեանց ծանօթութիւնս եւ զպատկերս պահարանին, ’ ի կարգի յիշատակարանաց արքունի Ճեմարանի քաղաքին, այսու մակագրութեամբ. Reliquario Armeno già esistente nel Convento del Bosco presso Alessandria in Piemonte. Brevi cenni di Vincenzo Promis. 1883. Յետ որոց ահաւադիկ հրատարակի մերս այս մերայոցս, իբրեւ առաջնոցս յետնորդ եղելոց կամ երեւեցելոց. հանդերձ պատկերաւ դռնակաց Սրբարանին, զոր ետուն լուսագրել յիշեալ վարժապետքն, եւ հաճեցաւ տպագրողն ` Եռնեստ Լըրու ` (Ernest Leroux) տալ եւ մեզ օրինակս ` որչափ կամեցաք: Պատկերն ` որպէս գուշակի ’ ի վերոյ նշանակեալ չափուցն ` իբրեւ երրորդ մասն է մեծութեան բնականին, զորոյ իսկական չափ ցուցցեն երկոքին պատկերքն Վարդանայ եւ Հեթմոյ ( յէջս 110-1 ). իսկ Խաչելութեանն ` զոր ’ ի գծագրելոյ Փափազեանին հանաք ` փոքրագոյն եւս է քան զլուսագրեալսն:

 

 

 

 

Նոյն համազգիս մեր ձեւահանեալ էր թրծեալ թղթով ` եւ զերկու տողս ’ ի սկզբանէ յիշատակարանին Կոստանդեայ, ’ ի ցոյց որպիսութեան եւ չափու տառիցն քանդակելոց, եւ աւանդեալ մեզ 56 ամօք յառաջ: Եւ մեք փափագեմք ’ ի հրատարակելս զայսոսիկ ` յիշատակի արժանի համարել զնա, իբրեւ զմի ’ ի բանասիրաց եւ քաղաքագիտաց հայազգեաց, որ մեծարոյ եւ պատուական գտաւ յարքունիս եւ ’ ի յարկս օտարաց, յորոց միջի եւ հանգչին արդ նշխարք նորա ’ ի հողս Դուռինի. համարեսցի նմա այցելութիւն եւ այս դուզնաբանութիւն:

 

 

[1]             Փռանկ ծանօթարար Պահարանիս, հմուտն Ա. Գարրիէր, այսպէս խորհրդածէ ’ ի ծանօթութեանն, զոր յիշեսցուք յետոյ. «Le monument qui va nous occuper, mérite certainement d'être classé au premier rang parmi les débris de l'art chrétien du moyen âge dans le Petite Arménie. Il semble être unique, et je n'ai rien pu découvrir qu'il fût possible d'en rapprocher». - A. Carrière.

[2]             Ըստ վատիկանեան պատճենին, զորմէ լիցին բանք յետ սակաւու միոյ, գրեալ էր Սուրբ Հէպէրիկոսի մասն ։

[3]             Ի վատիկանեան պատճենին հանգոյն առաջնոյն յաւելուածովք եւս գրին, Սուրբ Սարգսի մասն. Սուրբ Բագոսի մասն ։

[4]             Ոչ է յայտ ժամանակ գրութեան սորին, որոյ գրիչ ոչ է յաջողեալ քաջ ճշգրտել զբնագիրն, եւ սխալէ բազում ուրեք։ Խորագիրն կամ սկիզբն գրուածոյն է, In tergo Arculæ Sanctarum Reliquiarum hæc rei gestæ narratio sic armenice inscripta legitur. Այսպիսի խորագրօք իւրաքանչիւր մասանց Պահարանին զոր Arcula ( տապանակ ) անուանեաց, կարգէ զհայերէն գրուածսն, առանց թարգմանութեան, եւ զներքսագոյն կողմանն այսպէս. In fundo item Arculæ sub signo Christi Crucifixi, insitæ sunt Reliquæ, et Sanctorum qui hic adscripti sunt, et aliorum complurium, quorum nomina nos latet, quod vel attrita, vel consumpta penitus est argentea lamina in qua invisa erant, etc.