Սիսուան

34. Գետաձորն Ճէհէննէմ տէրէսի. Ֆէքիլէր. Տաճկիքար բերդ. — Գարա - գափու կածան

Դարձ արարեալ յարեւմտից սահմանաց Լամբրունի ` յարեւելակողմն, անցցուք ’ ի ձորոյ գետակի նորուն ( Գալէսու )` յասպնջականն իւր գետն Տարսոնի, այն է Կիւդնոս, որոց խառնուրդք չեն շատ ինչ հեռի ’ ի մեծէ բերդէ աստի. եւ իբրեւ փարսախաւ եւեթ ’ ի Հս. Ել. նորին է փայտաշէն կամուրջ մի ’ ի վերայ գետոյն, աստանօր Ճէհէննէմ տէրէսի կոչեցելոյ, վասն դժուարագնաց ձորոյն. այլ վասն գեղեցկութեան ստորին կողմանցն ` յոմանց Ճէննէթ տէրէսի ( Դրախտաձոր ) անուանիւր, առընթեր ունելով ջրաղաց մի ` կալուած դենպետին Տարսոնի, եւ կոչի Գարիզին? կէչիտի: — Յոյժ նկարագեղ են վայրքն, ջուրք պայծառ եւ կարկաջահոս, կարմրախայտ ձկանց զեռալով ’ ի նոսին: Աստի ճանապարհ ընդ դժուարակոխ առապարս տանի ’ ի Լամբրուն, յորում եւ աճեն պէսպէս կանաչագեղ ծառք, կաղնիք, շշիք կամ մահլըպիք (Phyllirea), դափնիք եւ ձիթենիք, ընդ որս եւ հսկայաձեւ հերակլիոնք (Heracleum), մարդաչափ կռզիք (Cirsium), եւ ա ' յլ բարձրաձաղկ եւ բարգաւաճ բոյսք: Այլ զարմանալի քան զսոսա են նախաջրհեղեղեան կամ հնաշխարհիկ բուսոց մնացուածք քարացեալք, յորոց գտանին եւ մերձ ’ ի Լամբրուն. երկրաբանք նման գտին զսոսա քարացելոցն ` որ ’ ի Ստիրիա Աւստրիոյ:

Սակաւուք հեռի յափանց գետոյն է Ֆէքիլէր [1] կամ Պէկլէր քէօյ գիւղ փոքր. բնակիչքն ` ոմանք խաշնադարմանք են, այլք այգեգործք, ունելով եւ թզենիս համեղապտուղս յոյժ, եւ ոմանք գործեն փայտեղէն անօթս եւ կահս, պատեանս հրազինուց, եւ նմանիս: — Ձորահովիտ Կիւդնոսի յահեկէն ` որ է յարեւելից կուսէ ` անձուկ է եւ մացառուտ. պուրակք ծառոցն են յաւէտ յազգէ սրատերեւից կամ փշաձեւոց. աջակողմէն ընդարձակագոյն է, եւ ծառք լայնասաղարթք եւ կանաչորակք, կաղնիք շատ, եւ սակաւ մայրք ` անդր քան զբարեբոյս տափարակն Կեավուր պաղչէսի ( էջ 79), ուր յոլովագոյն գտանին լիբանանեան մայրք երկագոյնք: — Իբր երկու մղոնաւ յարեւմտից հիւսիսոյ լճակի միոյ ` յահեկէ գետոյն ’ ի 6300 ՛ բարձրաւանդակի ` կան աւերակք փոքու բերդի, ըստ եւրոպացի ճանապարհագրաց կոչեցեալ Դանսիդ գալէսի, թերեւս եղծեալ Տանծուտ հայկական անուն, թէպէտ եւ այսպիսի բերդ չէ մեր գտեալ ’ ի գրուածս նախնեաց. մասն մի պարսպացն քակեալ անկեալ է ’ ի խորս գետոյն. աշտարակ մի միայն ’ ի հիւսիսակողմն տակաւին կանգուն կայր եւ երեսուն ամօք յառաջ, եւ հետք ագուգայի ջրանցից: Վիճակք գարւոյ են ’ ի սահմանսն, յորս բազում անգամ ճարակին կինճք ապականարարք. գտանին եւ քօշք եւ եղջերուք ’ ի կողմանքս. տէր վիճակիս կոչէր Հաճի Համզալի, եւ էին նորա արօտք եւ ամարանոցք բացագոյն երկու մղոնաւ ’ ի հիւսիսոյ կուսէ ` ’ ի բարձրաւանդակում Մէյտան լերին, յ ’7600 ՛ բարձու. յորոյ հարաւոյ կուսէ, եւ ’ ի հիւսիսոյ Տանծուտի ` նշանակի աղբիւր մի Փունար Գուլէ-տաճիկ? անուն, առ որով խարխալեալ սրբատաշ քարինք յայտնեն հին ագուգայ եւ ջրժողով: — Գեղեցիկ լեռնաբոյսք են անդ, եւ քրքում սպիտակ եւ գորշագոյն. ’ ի սորս եւ ’ ի գետնափորս արեւելակողմանն ` որջանան Մշկակատուք (Viverra sarmatica, Civette), եւ լսի ստէպ կառաչիւն ճերմակակտուց ոսկրկուլ (Choucas) հաւուց. բնաքնինք գտին ընդ վիմօքն եւ նոր ինչ տեսակս պատենաթեւ միջատաց: — Վերոյիշեալ տեղիդ այդ ցարդ Տաճիկ անուամբ ` հաւանօրէն է վայրն ` ուր յարշաւանս Մանուէլի կայսեր ` Թորոս Բ, « ունելով զկին իւր եւ զմեծութիւնս գանձուց իւր, եւ զիշխանս իւր, զկին եւ զորդիս եւ զստացուածս նոցա, եւ եկեալ մտանէ ’ ի Քար ն զոր Տաճիկ կոչեն, որում ’ ի հին ժամանակաց ոչ ոք յիշէր զտեղին մարդաբնակ կամ ամուր ապաստանի … եւ ինքն հեծելագունդ զօրօք ոչ դադարէր ’ ի տեղի ուրեք, այլ ’ ի վայրս դժնեայս եւ մացառուտս շրջէր, ակն ունելով ողորմութեան Վերնոյն »: Եւ որպէս ոչ յառաջ քան զայն ` եւ ոչ յետ այնր ժամանակի յիշի այլ բնաւ ’ ի գիրս մեր տեղիդ, զոր եւ միակցորդ Տաճկիքար կոչէ պատմիչն Կիլիկիոյ ’ ի վերոյգրեալ դէպս: — Սակաւուք հեռի ’ ի հիւսիսոյ աղբերս Տաճկի եւ ’ ի ստորոտս Մէյտան լերին ` է հանգրուանն Համզալի. եւ մերձակից նմին միւս հանգըրուան Թէքեէլի: — Աստի իբրեւ կիսով փարախաւ ’ ի Մ. Հս. է Գարա-գափու ( Սեաւ դուռն ), կածան անձուկ, զոր ’ ի ժամանակի եգիպտական մարտին ` ’ ի նհանջել իւրում ` անգնալի գործեաց Իպրահիմ փաշայ, հատեալ ընկեցեալ մեծամեծ վիրգս վիմաց յապառաժից տեղւոյն. այլ յետ այնր ` վերստին յարդարեցին հովիւք ’ ի բաւականութիւն անցի հօտից իւրեանց. որ ` թէպէտ եւ դժուարացեալ եւս է ’ ի թփոց վայրի ուռեաց եւ կծոխուրի, սակայն եւ այնպէս հուն անցի ընծայէ երթեւեկաց ընդ Առակլի եւ ընդ Տարսոն, հատանելով զպատուարս Տաւրոսի:

[1]             Քոչի՝ Պէկլէր գրէ եւ ’ ի ձախմէ՝ յելից Կիւդնոսի՝ նշանակէ, իսկ Ֆավռ եւ Մանտրոյ՝ յաջմէն՝ յարեւմտից, եւ Facular Koï գրեն։