Սիսուան

36. Քէրքիթլի գետաձոր. Գանձէ դղեակ

Չեն կարի հեռի յաղբերականց Կիւդնոսի եւ ակունք միջին առաջից նորին, իբր երեք կամ չորս մղոնաւ յարեւելից կուսէ, ’ ի միջի Գարադաշ եւ Իւչթէփէ լերանց եւ ’ ի հարաւոյ բարձրագունիցն սարից Տաւրոսի: Նորագոյն այցելուք Կիլիկիոյ [1] Քէրքիթլի-սու կոչեն զօժանդակս զայս Կիւդնոսի, զոր ծանօթ մեր Քոչի գրէ Քեավիթլի տէրէ, եւ նշանակէ աղբիւր մի ’ ի ստորեւ՝ ’ ի միջոցի Եզան անցից եւ Ուղտասարի ( Տէվէ թէփէ ) Թէսպիսէքի ? անուն. առ որով եւ ագաւ ինքն, յ ’19 ամսեան սեպտեմբերի, 1853. նոյն զվերնակողմն գետակին ` Գափուճուկ տէրէ [2] գրէ, զստորին կողմն ` ’ ի հարաւոյ աղբերն ` Գափուլու վէ Պօղազլը տէրէ. երկոքին եւս անուանք քաջ յայտ առնեն զնեղուցս եւ զկածանս լեռնանցից յարեւելից կուսէ ջրոյն, որոյ քարափունք բարձր են իբր 100 ՛: Ընդ անձուկ ձորախորս այս ` Եւրիւք Թուրքք կամ Քուրդք ` բերէին գրաստուք ` ’ ի վերուստ ’ ի լեռնատափից ` մայր փայտս կոտորեալս, վասն որոյ եւ Թախթաճի կոչեցան, ունելով եւ համանուն հանգրուան յաջմէ գետոյն, փարսախաւ հեռի յարեւելից հիւսիսոյ ջրաղացին եւ կամրջին Կիւդնոսի: Յանձուկս նեղուցին աճեն եւ թուփք արգելիչք, շքլարք, ուժատուք (Cratægus andrachine), կաղնիք, սոճիք (Pinus Brusia), կնձնիք, դափնիք, եւ ֆոնտանեսիա (Fontanesia). ’ ի խոռոչն ` տունկք հովանաւորք: Յատակ ձորակին քարուտ է յոյժ եւ տագնապեցուցիչ գնալեաց, եւ ’ ի մուտս մայրեացն ` յ ’3500 ՛ բարձու ` այնքան անձուկ ` մինչեւ երկուստեք յիրար խառնամխիլ ոստոց ծառոցն ` յազգէ կաղմխատերեւ ոստրիա անուանելոց, (Ostria carpinifolia), որոց նմանն գտանի ’ ի սահմանս Պաատէն քաղաքի Աւստրիոյ: Անդր քան զսոսին աճեն ’ ի քարուտ գետնի եղեւինք կարճատերեւք 100 ՛ բարձունք, գեղեցկաձեւք քան զեւրոպականսն եւ արծաթափայլք. ընդ որս եւ ռետնիք անտառացեալք, եւ մարդաչափ ստուար գեղձիք (Taxus baccata). ’ ի ծերպից վիմաց կարկառելով կանգնաչափ բազուկս պտղալիցս. յորս ուրեք ուրեք պատատին եւ ուռք որթոց վայրենեաց: Երկայնութիւն խորաձորոյն ձգի ընդ ճանապարհ հնգից ժամուց, ուրեք հազիւ ունելով անցս բաւականս բեռնակիր գրաստու, եւ վհաքատակ խորութեամբն եւ ծածկութեամբ գեղձեաց երկուստեք քարաժեռիցն ` անձաւանման երեւի: Սուղ ինչ ընդլայնեալ է արդ կածանս այս ’ ի Թախթաճի փայտաբերաց, որք ’ ի վերնակողմանց ձորոյն հատեալ մայրս, եւ գերանս գործեալ չորք Չ. երկայնութեամբ, բառնան մի մի աստի անտի գրաստուցն ` եւ վարեն ընդ ծործորն:

Յայնկոյս գետաձորոյն ( յարեւելից ) եւ գրեաթէ առ եզերբն ` հանդէպ Թախթաճի աւանի հաստատեալ է նորաշէն գիւղ, որ եւ այսպէս անուանի ’ ի Թուրքաց, Եէնկի քէօյ. գոյ միւս եւս հանգրուան ’ ի հարաւակողմն ` Կէնսին ? կոչեցեալ, յանուն գեղջ միոյ ` որ յարեւելակողմն նորին, եւ յ ’3800 ՛ բարձու, ընդ մէջ ձորոյս եւ գետաձորոյ Կիլիկիոյ դրանց, 30 տամբք, ունելով ընդարձակ վիճակս այգեաց եւ անդաստանաց. առ որովք եւ ’ ի յորդութենէ գետակաց մօրանալով գետնոյն ` ընծայէ ազգս ազգս եղեգանց, ընդ որս եւ զվայրի շաքարի. թանձրախիտ են եւ պուրակք շոճեաց, լդդենեաց (Lotus arborea կամ Diospyros), ազգ ազգ կաղնեաց եւ բեւեկնեաց. գտանին եւ սօսիք յարեւմտակողմանն: Գեօղն եւ հանգրուանն առեալ է զանունն ’ ի բերդէ միոյ ` որ գտանի յարեւմտակողմն գետաձորոյս, մերձ ’ ի Թախթաճի, ամրացեալ յարեւելից կուսէ դարձուածով ձորոյն, եւ հզօր պարսպօք, յորոց մնան տակաւին կիսափուլ շրջափակ պատուարքն, հիմունք հիւսիսային մարտկոցին, եւ կամարք ինչ սրբատաշ վիմօք. ա՛յլ ամենայն շէնք քայքայեալք են, ոչ միայն հնութեամբ ժամանակի եւ բռնութեամբ, այլ եւ միջամուխ աճելութեամբ կաղնեաց եւ լդդենեաց ’ ի դերբուկսն. որոց յարեւմտից կուսէ ընդ կողմն Լամբրունի տարածի անտառ գղթորաբեր եւ շաբալութ կաղնեաց, եւ ֆոնտանեսիա ’ ի սահմանս երբեմն մշակեալ ագարակաց: Ի միջի սոցա դադարէին մայրեւոր այլազգիքն ’ ի փայտաշէն տաղաւարս, ունելով գրաստս փայտակիրս աւելի քան զ 120, յամի 1853, յանցանելն ընդ այն Քոչեայ ( յ ’9 սեպտ. ). որ եւ ’ ի բարձունս քարագնաց ուղւոյն ` տեսանէր անգեղս մեծամեծս սպիտակագլուխս. ասէին երեւել եւ մեծագունից եւս յափշտակողաց գառնուկս եւ ուլս քօշից: — Դիպան դիրք բերդին եւ ամրութեան շինուածոյն յայտ առնեն ոչ աննշան լինել ’ ի հնումն, ’ ի պայազատութեան մերայոցս, եւ խանգարեալ անունդ Կէնսին ` թուի ինձ Գանձէ դղեակ, աւանդեալն հանդերձ այլովք տեղեօք ` ’ ի յիշատակարանի Ճաշոցի գրելոյ եւ աւարտելոյ յ ’13 մայիսի 1335 ամի, որոյ գրիչ Սիմէոն ասէ. « Վասն դառնութեան ժամանակիս, եւ վասն ծովացեալ մեղաց իմոց, որ ’ ի յայսմ ամի ազգն որ կոչի Խարաման ` մռտեալ էր ընդ երկիրս Կիլիկւոյ, եւ բազում վնասս գործեցին ’ ի տեղիս տեղիս. եւ ես պանդխտեալ նստէի ’ ի Դղեակն որ կոչի Գանձէ, առ ստորոտով լերինն Տիւրոսի [3]. եւ գրեցաւ մասն ինչ ’ ի սմանէ անդ, եւ աւարտն սորա եղեւ ’ ի գեղս ` որ կոչի Մաւշրէֆի, ընդ հովանեաւ սրբոյ տաճարիս Կիւրակոսի: … Բայց գրեցաւ սուրբ տառս ’ ի յընչից ճգնազգեաց միակեցին Ալեքսի, որ է եկեղեցապան այնմ գեղջի, որ ետ գրել զսա վասն յիշատակի հոգւոյ իւրոյ … եւ հօր իւրոյ Ամիրշահի … Որ ստացաւ զսա ’ ի յարդեանց իւրոց, եւ ետ ’ ի գեղն Խոզկրտի [4], ’ ի յեկեղեցին ` որոյ անուն է Սուրբ Հոգի »: Յառաջագոյն ասէ վասն տեղւոյս. « Տեսեալ պատուելի քահանայիցն ` բնակիչք գեղջն որոյ անուն Խոզկրտի յորջորջի, Բարսեղ եւ Յոհաննէս եւ ընկերք նոցին, եւ փափագանօք խնդրեցին եւ ետուն գրել »… Յիշէ Սիմէոն գրողն եւ ծաղկով զարդարող ` զքոյր իւր Ճօհար. եւ այլուր, « Զստացող տառիս ` զսրբասէր կրաւնաւորն զ Գրիգոր եւ զհարազատ եղբայրն իւր զՊր. Հեթում զհանգուցեալն ’ ի Քրիստոս ». եւ այլն: — Զատ յայսմ գրուածոյ ` ոչ գտանեմ ա ' յլ յիշատակ ’ ի նախնեաց զերկոցուն գեօղիցս եւ զդղեկէն Գանձէոյ, յոր անուն կամէի կոչել զգետն ` փոխանակ խորթ եւ աղաւաղ անուանն Քիրքիթլի ` առ որով կայ. եւ որ չորիւք մղոնօք յԵլ. Հր. նորին եւ երիւք ’ ի համանուն գեղջէն ` խառնի յարեւմտեան առաջս Կիլիկիոյ գետոյն, այսինքն գետոյն որ առ Դրամբ եւ Կապանաւն Կուկլակայ:

Ոչ գիտեմ որո՞յ ’ ի գետոցս հովտի վիճակեսցի բարձրատափն անտառաւէտ ` սակաւուք հեռի ’ ի Պայրամլը գեղջէ, եւ իբր չորս ժամաւ ’ ի Տարսոնէ, յորոյ գագաթան կայ կամարադուռն հին, ըստ աւանդութեան ` շինեալ ’ ի մեծէն Կոստանդիանոսէ ` յերթալն յուխտ յԵրուսաղէմ. յայտ է թէ կարեւոր ինչ շինուածոյ մասն է. զի պողոտայ սալայատակ անցանէ առ նովաւ, տանելով ’ ի Կապանն Կիլիկիոյ, եւ ’ ի քարաժեռի ուրեք երեւի կիսեղծ լատին արձան անուամբ Մարկոսի Աւրելիոսի: — Աստի եւ անդր ընդ Հս. Ել. ձգին լեռնաբլուրք, առ որովք ` իբր հինգ ժամուք հեռի ’ ի Տարսոնէ ` սկիզբն է զինուորական ճանապարհին, զոր եբաց Իպրահիմ փաշայ յեգիպտական մարտին, եւ որ մուծանէ ’ ի կիրճ մի լերանց խորին եւ անձուկ, յորոյ բարձունս երեւին մնացորդք հին բերդորէից, մին կոչեցեալ Եանիֆա-գըշլա, միւսն Զավարճըգ, եւ միւս եւս Քիւչիւկ-գալէ ( Փոքրիկ բերդ ). յորոց ընդ Հս. Ել. երկու կամ երեք ժամուց ճանապարհ է ցՄէզարլըգ խան:

[1]             Ֆավռ եւ Մանտրոյ յաշխարհացոյց տախտակի։

[2]             Ըստ գրութեան նորա Քափուչիհիք­չէրէ, Kapudschihik Tschere.

[3]             Այսպէս գրեալ էր յօրինակին՝ փոխանակ Տաւրոսի։

[4]             Թէպէտ երկիցս եւս Խոզկրտի գրի, այլ ուղիղն թուի Խոզկերտ։