Սիսուան

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

39. Կուկլակ. — Դրունք Կիլիկիոյ

Այս Դրունք Կիլիկիոյ ` յորս հասոյց զմեզ կարգ տեղագրութեանս, այնքան հռչակեալք են ’ ի պատմութեան նախնեաց, որքան թէ ողջոյն Կիլիկիա. ոչ սակաւ կարեւոր եւ ’ ի դէպս ազգային անցից յաւուրս Ռուբինեան պայազատութեան, որոյ եւ մեծ ապաստան մի էր ամրութեան եւ զօրաւիգն հաստատութեան, զդէմ ունելոյ երկուստեք հակառակամարտից: Սակաւ ինչ ձեռին արուեստի, այլ առաւելագոյն մասամբ ` թէ ոչ եւ բոլոր ` բնութեան է սա գործ. յարգեալ ’ ի մարդկանէ ` մանաւանդ յաշխարհակալաց, անդստին յառաջնոց դարուց, յԱսորեստանեայցն ասեմ, մինչեւ ’ ի մերումս ժամանակի տիրապետողս, եւ ’ ի պատերազմն Օսմանեանց ընդ Կուսակալին Եգիպտոսի Մէհէմմէտ Ալեայ. զի այս է գլխաւոր եւ գրեաթէ միակ յանկագոյն անցք պողոտայի յարեւելից ` յԱսորւոց երկրէ եւ ’ ի սահմանակցացն ` յարեւմուտս ` ’ ի Փոքր Ասիա, եւ անտի ’ ի Թրակիա եւ յԵւրոպէ. որով եւ վաճառականաց եւ մարտկաց եւ ամենայն դասուց մարդկան ` արահետ ճանապարհ: Այլ թէպէտ այսքան հազարամեայ ժամանակօք կոխեալ յանցի եւ դարձի ազգաց եւ ազանց, տակաւին չէ քաջ ծանօթացեալ, եւ ոչ միաբանին նախնեաց եւ նորոց աւանդեալ նիշք տեղեաց եւ չափք. որում մարթ է եւ պատճառս մի զայս համարել, զի թէպէտ մի է գլխաւոր Դուռնն կամ Կապան Կիլիկիոյ, այլ են եւ այլք, գէթ երկու ` փոքր կածանք կամ փողք, որք ընդ կողմն արեւմտից ` հանեն ’ ի սահմանս Լիկայոնիոյ, եւ յայսմանէ ` զանազանութիւն տեղեաց ըստ այլ եւ այլ աշխարհագրաց եւ պատմչաց. բայց վասն բուն Պահակին կամ Դրանց Կիլիկիոյ (Pylæ Ciliciæ) չիք երկբայութիւն, եւ ամենեքին միաբան ճանաչեն զկէտս զայս կարեւոր, յանձկագոյն միջոցի երկոցուն յետին ստորագրելոցս գետակաց, Մանուշկայ եւ Կուսկութայ ( կամ բուն Կիլիկիոյ գետոյ ), հազիւ մղոնաչափ մի ’ ի գետեզրէ միոյն ցեզր միւսոյն. իբր երեք մղոն գոլով երկայնութեան այսպիսի անձուկ միջագետաց. բարձրութիւն գետնոյն յերեսաց ծովու ` իբր 3500-4000 ՛, այլ անձկագոյն եւս գործեն զանցի տեղին ` կարկառք քարանց ’ ի գետամէջսն եւ լեռնակք, որոց գլխաւոր Կիւլէք-թէփէ կոչեցեալ 5000 ՛ բարձր, ’ ի Հս. կուսէ պահակին. եւ միւս գրեաթէ հաւասար նմին բարձրութեամբ սար մերձագոյն ’ ի մտից կուսէ, յորում կանգնեալ կայ յանյիշատակ ժամանակաց հռչակաւոր Բերդն պահակին, Կիւլէք-գալէ անուանեալ յայժմուս, որպէս եւ նեղուցքն ` Կիւլէք-պօղազ, ըստ մեզ Կապան Կուկլակայ, եւ Բերդ Կապանին. յորմէ ընդ արեւելս ` ցեզր բուն Կիլիկիոյ գետոյն ² /₃ մղոնաչափի եւեթ է. իսկ ’ ի ստորոտից քարալերին մինչեւ յանցս ուղւոյն, որ եւ բուն պահակն կամ Դուռն է Կիլիկիոյ, ամենեւին իսկ նեղ եւ անձուկ է իբրեւ 8 կամ 10 Չ. գրեաթէ հազիւ հուն թողլով գետոյն, ընդ որոյ քարափունս աջակողմանն ( արեւմտեան ) հարկ է սողոսկելով իմն գնալ. եւ թերեւս վասն այսպիսի անձկութեան եւ դժուարութեան վայրուցն ` ոմն ’ ի լատին պատմչաց Խաչակրաց ` Յուդայի դուռն կոչէ զայն, Porta Juda: Ա՜յսքան նուրբ եւ խուն են փականքն եւ բանալիք այնց երկուց աշխարհաց եւ պետութեանց եւ բազում բաղդի ազգաց, որպէս երբեմն եւ Հայոցս: —

Թէպէտ այսպէս սակաւ է անձկագոյն միջոց երկոցուն գետոցն, այլ ոչ շատ ինչ ընդարձակ եւ անդր քան զայն երկուստեք, այսինքն ընդ Հս. եւ ընդ Հր. բայց կածանն կամ մեծագոյն մասն նորին ` ոչ ’ ի միջագետսն է, այլ արտաքոյ. զի յարեւելից դիմաց Կուկլակայ սորին անցանէ ճանապարհն զգետով նորին յահեակն ( յարեւելս ), եւ գնայ նախ ընդ ձորակ փոքու վտակի միոյ օժանդակի իջելոյ ’ ի ստորոտից Հողմոց լերանց, եւ մտանէ յանձուկ ձորակ առաջին վտակի օժանդակի մեծի գետոյն Սարոսի, որոյ ոչ նշանակի անուն, այլ ձգի յարեւմտից ` ընդ մէջ նոյն Հողմոց լերանց, եւ յարեւելից՝ այլոյ երկայնանիստ լերին, զոր ոմանք Հաջին կամ Հաճին տաղ գրեն, այլք Քարակտուր ` հայկական անուամբ, ( թէպէտ եւ կարծիցեն թուրքարէն Գարա ` սեաւ նշանակութեամբ ). զի եւ ահաւոր վախս ունի քարաժեռից ` մինչեւ 2000 ՛ բարձրութեամբ, բայց գագաթունքն պսակեալ են մեծամեծ մայրեօք, շոճեաւ եւ նոճեաւ: Յետ խառնրդոց վտակին ` դառնայ ուղին ընդ հիւսիս, ցանկ ’ ի կիրճս լերանց յարեւմտեան կողմանէ, ’ ի Պոդանդոսէ եւ անդր ` քերելով զաջոյ եզերբ Սարոսի, եւ հուն գործելով ընդ բարձրաբերձ լերինս Կիլիկեան Գահուց ` ելանէ արտաքս եւ դառնայ ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ, ոլորելով յաշխարհ Լիկայոնիոյ, այսինքն է ’ ի նահանգն Ղոնիոյ, մինչեւ հասցէ ’ ի դաշտն ընդարձակ: — Բովանդակ գնացք նրբուղի կածանին ` որ ’ ի կողմանց աստի Իկոնիոյ մինչեւ ’ ի հարաւակողմն Դրանցն ` ’ ի Մէզարլըգ խան ` ( համարեալն Մոպսուկրենէ, Mopsucrene), սակաւ ժամուք հեռի ’ ի Դրանէն եւ ’ ի բերդէն ցդաշտաբերանն Ատանայ, համարին իբր 75 մղոն, այլ բուն նեղուց կամ կածան Կիլիկիոյ ` ’ ի նախնեաց եւ յարդեաց իսկ ` գրի միջոց յետին յիշեալ տեղւոյս եւ Պոդանդոսի, իբր 40 մղոն, ուր եւ առ Հոռոմովք եւ Բիւզանդացւովք սահմանածայրք էին երկոցուն աշխարհաց, Հայկականին ( նահանգաւ երկրորդ Կապպադովկիոյ ) եւ Կիլիկիոյ ։ Սկիզբն կամ մուտք կածանին Կիլիկիոյ ` յիշեալն Մոպսուկրենէ, կամ այժմեան իջեւանն Մէզարլըգ ` ութ մղոնաւ չափ հեռի ’ ի Դրանցն ’ ի Մ. հարաւոյ, եւ իբրեւ 18 ’ ի Հս. Ել. Տարսոնի. ’ ի հնումն քաղաքիկ մի էր, ոչ աննշան ` վասն դրիցն, եւ վասն անդ մեռանելոյ Կոստանդեայ կայսեր ` յամի 361: Աստուստ ընդ ճանապարհին սկսանի եւ գետինն ամբառնալ եւ անտառանալ մայրեօք եւ ստորալպեայ բուսաբերութեամբ: — Միջասահման ընդ այս ’ ի Հս. Ելից եւ ընդ Դրունսն յԵլ. հարաւոյ ` կայ այլ իջեւան ` Պօսթանլըգ քէօյ անուանեալ, որ զարդիս ամայացեալ ասի, եւ հարկ է թէ ’ ի հնումն կարեւոր տեղի համարէր. իբրեւ հանգոյց մի ընդ մէջ Մոպսուկրենեայ եւ Պահակին։ Փոխանակ Պօսթանլըգ իջեվանի ` զոր ոչ եւս եգիտ Լանկլուա, յիշէ զիջեվանն Գզըլխան: — Ի վերոյ քան զիջեվանքս, Էտիպ ճանապարհագիրն Մէքքէի ` զխանսն կոչէ Սուլդան խանի, سلطان خانى, եւ Սարը աշըգ, اشق صارى. զոր ա՛յլ ոմն ’ ի նոր ուղեւորաց եւրոպեայց ( Պերալ ) Սարաճըգ, Saradjik, գրէ. եւ կայ սա երիւք մղոնօք չափ ’ ի հարաւոյ գեղջն Կուկլակայ. առ որով եւ աղբիւր ականակիտ ջրոյ, եւ մշակութիւն ընտիր ծխախոտոյ. իսկ Գզըլխան չորիւք եւս մղոնօք ’ ի հարաւոյ կայ Սարը աշըգի: — Մերձ ’ ի սա ` ’ ի հարաւոյ կուսէ ` նշանակի Չաթալ օլուգ տեղի, որպէս թուի վասն շեղելոյ կամ ճղելոյ ինչ կածանին. եւ առ երի ` Թէքեէլի գեօղ կամ հանգրուան. իսկ ’ ի հարաւոյ Գզըլխանի մղոնաւ հեռի ` աւերակք Կէօզլէր բերդի, զորոյ որպէսն ոչ գիտեմ. եւ այլ իջեվանք ինչ մինչեւ ’ ի նախայիշեալն Մէզարլըգ: — Անգղիացի երէցն Տէվիս որ յամի 1875` յԱտանայ քաղաքէ ճանապարհ արար ’ ի Կապանն Կուկլակայ, յարեւելից յարեւմուտս եւ անտի ընդ հիւսիս վերանալով, յիշէ զոմանս յիջեւանաց աստի հանդերձ այլովք, ըստ այսմ կարգի [1]. նախ էանց ընդ Զէյթին գիւղ, զորոյ բնակիչս եգիտ ախտացեալս ջերմամբ. անտի ’ ի Գազըգպաշ գեօղ կաւակերտ ` գծուծ տամբք, ուր եւ գիշերօթեացն ’ ի բացի (1 յունիս ), եւ ասէ զտեղին երկու եւեթ ժամուք հեռի ’ ի Տարսոնէ, եւ զսահմանսն քաջ մշակեալս եւ դալարագեղս. աստուստ մխեալ ’ ի լերանցամէջս եւ անցեալ ընդ բազում գերեզմանավայրս ` ժամանեաց ’ ի Մէլէմէնճի. յորմէ սակաւուք ’ ի բացեայ է Եարամըզ-չէշմէ (Jaramiz-Cheshme) կոչեցեալ գեղատեսիլ վայր եւ հանգրուան ուղեւորաց, վասն աղբերն ` յորմէ եւ զանունն առնու. զի եւ ընդ այս անցանեն վաճառակիր կարաւանք. թէպէտ եւ լեռնավայր է տեղին, այլ են անդ եւ ագարակք ցորենոյ: Կիսաժամաւ հեռի ’ ի ճանապարհէն երեւէր հին բերդ մի Դորակ? (Dorak) կոչեցեալ, որպէս եւ այլք յոլովք. աստուստ քերելով զվտակաւ միով ` յորոյ ափունս աճէին թուփք դափնեվարդից (Oleander), մուծանէր ուղին ’ ի կոշկոռուտ կածանն Կուկլակայ, ուր առաջին իջեվան է Կէօզլիւկ խան, յորում գիշերօթեաց ուղեւորն (2 յունիս ): Աստի երկուց ժամուց ճանապարհ է, անցեալ ընդ ջրբաժին լերինս, մինչեւ ’ ի Չաթալ-չէշմէ ( Երկճիղ աղբիւր ), զի երկու աղբերք են անդ, յորոց ըմպէին երամակք վաճառակիր ուղտուց: Միով եւս ժամաւ հեռի է աստի ` ’ ի խորաձորի ուրեք ` իջեվանն Սարը - աշըգ - խան եւ աղբիւրն, առ որով սրճարան հաստատեալ էր Յոյն ոմն, եւ մշակէր սակաւ ծխախոտ եւս: Աստի սկսանի անձկագոյն ուղի կապանին:

Մղոնաւ չափ միայն ’ ի հարաւոյ բերդին Կուկլակայ ամբառնայ քարաբլուր մի 4000 ՛ բարձրութեամբ յերեսաց ծովու, Անանալը թէփէսի անուանեալ, յորում նշմարին հետք ինչ ամրութեանց: Ընդ մէջ սորա ’ ի Հս. եւ բերդին ’ ի Հր., տարածանին այգիք եւ ծաղկաւէտ պարտէզք Չուգուր-պաղի անուանեալ, 30 կամ 40 տամբք Թուրքաց: Ի գեղջս յայսմիկ բնակէր երբեմն ծանօթ բուսաբանն Քոչի, եւ յետ նորա համազգի նորին Հապէրհաւէր ` հաւաքիչ միջատաց եւ թիթռանց, ’ ի բնագիտաց Վիեննայ առաքեալ այսր [2]: Գիւղս այս մասն համարի հանդիպակաց Կիւլէք գեղջ, յարեւմտից առ եզերբ միւսոյ գետոյն ( Մանուշկայ ), աստանօր սակս բերդին մերձաւորութեանն ` Գալէ-քէօյ կոչեցելոյ, եւ բնակեալ է մասամբ ’ ի Հայոց եւ ’ ի սակաւուց Յունաց, եւ մասամբ ’ ի Թուրքմանաց. երկոցուն եւս տունք աւելի քան զհարիւր ` երկայնաշար ընդ զառիվայր ճանապարհին կանգնեալ են, եւ ’ ի ծագ նոցին եկեղեցին Հայոց եւ մզկիթն այլազգեաց. որք ընտանեբար կեան ընդ իրեարս, ըստ վկայութեան ճանապարհագրաց. քանզի եւ մասն մի ’ ի յետնոցս, որպէս ասի, բռնութեամբ փաշայի միոյ Հասան կոչեցելոյ ` դարու եւ կիսով յառաջ ` ընկալեալ են զմահմետական դեն, ’ ի ժամանակի յորում տէր կողմանցն էր Մէլէմէնճի օղլու: Առանձին իմն թաղ եւ մասն համարի շուկայն ` Կիւլէք-պազար կոչեցեալ, երկշար մէն քսան կրպակօք, զկողմամբք եօթն Չ. լայն եւ 200 քայլ երկայն քարայատակ փողոցի. յորոյ վերայ հովանանան պատշգամբք ’ ի պահպանութիւն անցաւորաց յանձրեւոյ. հասարակ արուեստաւորաց խանութք են ’ ի ներքոյ, իսկ ’ ի վերոյ ` սրճանոցք, դեղանոցք եւ ոսկերչոցք եւս: Վարուն է շուկայն. զի այս գեօղ է գլխաւոր շէն կողմանց Գահուն Կիլիկիոյ, եւ կենդրոն մեծ անցուդարձի. ժիր են եւ բնակիչքն, եւ Թուրքմանքն անդէորդք եւ այգէգործք: Ըստ ներելոյ քարուտ գետնոյն ` զամենայն դիպան տեղի ծածկեն այգիք եւ պարտէզք, եւ զայլն ` ստիւրակք, բեւեկնիք, գղթորաբեր կաղնիք. սուղ ինչ ’ ի վերոյ սկսանի եւ անտառն սեաւ շոճեաց, կաղնեաց, սօսեաց եւ նմանեաց: — Ի հիւսիսոյ կուսէ շուկային ’ ի ստորոտից բերդաբլրին բղխեալ խաղայ աղբիւր ցուրտ եւ անուշակ ջրոյ. եւ սա եւ երկոքին գետակքն մերձաւորք, եւ օդք առողջասունք ` յոյժ ախորժ յարդարեն զբնակութիւն գեղջս Կիլիկիոյ: Յարեւմտից նորին կամուրջ արկեալ է ’ ի վերայ Մանուշկի գետոյն, որ հանէ ’ ի ճանապարհ գնացից ’ ի Գանձէ եւ ’ ի կամուրջն Կիւդնոսի ( Ճէհէննէմ տէրէսի ), տանել ’ ի Լամբրուն եւ ’ ի Տարսոն: Աշխարհագիրն Օսմանեանց ասէ, յամի 1522 Մէհէմմէտի ուրումն վզրըկի շինեալ զիջեւանատուն կապանին Կուկլկայ, զոր համարիմ լինել ’ ի գեղջս յայսմիկ:

Իբրու կիսով մղոնաւ յարեւելից հիւսիսոյ գեղջն ամբառնայ քարաբլուրն այն ` որ կրէ թագ գագաթանն զգերագոյն բերդն Դրանց Կիլիկիոյ կամ Կապանին Կուկլկայ, որպէս կոչէր աշխարհահռչակ տեղիս այս ` առ մերայոցս հարստութեամբ. երեսք քարաբլրոյն ծածկեալ մայրեօք ` խոժոռագեղ իմն եւ ահաւորահայեաց յարդարեն զայն, իբրեւ ’ ի 1508 ոտնաչափ բարձանց կարկառելով ’ ի վերայ անձկագոյն անցիցն եւ աշխարհամուտ Դըրանցն, որ քառորդաւ ժամու տարակացք են ` առ ստորոտովն, եւ յարեւելից կուսէ ձորեզեր համանուն ջրոյն: Զանգուած լերինն կրաքարեայ է, խաւ ’ ի խաւ ’ ի վերոյ, անխաւ ’ ի ստորեւ. յորում գտանին եւ քարացեալ ժժմակք միապատեանք կամ երկպատեանք. շատք յոզնեկաց (Echinite) ազգէ, եւ բուստք. երեւին յաւէտ յարեւմտեան դիմին, զոր օրինակ եւ յԱնանանլը-թէփէ քարաբլրի, որպէս եւ ոսկերք անասնոց ’ ի ժայռս: — Միջոց քարաբլրին եւ Պահակին կամ Դրանցն ` յոյժ քարակաշկառ է անկոխելի, եւ ժայռք մեծամեծք թաւալեալք ’ ի նմին. առ որովք քերէր խափանեալն արդ ուղի իբր 3 եւ կամ 4 ՛ բարձր ` ’ ի վերոյ քան զայժմուս, որ ’ ի ձորակի է. եւ անձկագոյն վայրն իբրեւ 85 քայլ ընդ երկայնն ` հազիւ 7 կամ 10 Չ. միայն է լայն. երկուստեք ’ ի ստորեւ աբառնան ժայռք որպէս պատուարք ` 5 կամ 6 Չ. բարձունք՝ նման ագուգայից. յետուստ նոցին յարեւմտից՝ 300 ՛ բարձր քարատափք. յարեւելից ` կուտակոյտ կոհակք անհնարին գործեն յայլում կողման կռուան ոտից գտանել. հողմն զովագին շնչէ հանապազ, որպէս ասեն, յանձուկ յայսմ միջոցի Դրանցն: Երկոքին բարձրագոյն սարք ` յորոց միջի է նեղուց անցիցն ` աւելի քան զ ’700 ՛ բարձունք են: — Ի տափարակ դիմի արեւմտեան քարաժեռին ` քանդակեալ է բագին մի ’ ի վաղնջուց ժամանակաց, եւ երկու տախտակք արձանագրութեանց ` իսպառ եղծելոց, ( որպէս եւ քարագնաց ուղին որ տանէր անդր ), որք ոմանց յունարէն թուեցան, այլում ` բեւեռագիր. իսկ այլք ( Լանկլուա եւ Տէվիս ) նշմարեցին լատին տառս եւ զանուն Ադրիանոսի կայսեր, որպէս եւ ’ ի բագնին ` կերպարանս մարդոյ: Առ երի սոցին ամբառնայ սիւն մի, զոր համարեցաւ Տէվիս նշան մղոնաչափութեան:

Բերդն Կուկլկայ յանյիշատակ ժամանակաց շինեալ ’ ի պահ Դրանցն ` յետ դիտելոյ զանցս ազգաց եւ պետութեանց, եւ հուսկ զՀայկազնեայցս, այժմ աւերեալ կայ մերձ ’ ի հիմունս. եւ որպէս երեւի ’ ի պատկերիդ ` երկայնաձեւ քառակուսի է ընդարձակ, յարեւմտից յարեւելս ձգեալ. ’ ի ստորոտս պարսպացն յարեւմտից եւ ’ ի հարաւոյ ` նշմարին բոլորշի աշտարակք. ’ ի միջին երեւին հետք ոչ սակաւ բնակարանաց, երկու ջրշեղջք հատեալք ’ ի վիմի, ամբարանոցք, եւ գաւիթ մի երբեմն սիւնազարդ եղեալ։ Չերեւին մանրագոյն եւս հետք շինութեանց, որպէս արժանն պահանջէր լինել ’ ի նմին, այլ մնայ կամար մեծի դրան, յոր հանեն հսկայաձեւ սանդուղք հատեալք ’ ի քարաժեռին ` վաթսնիւ չափ, երկայն եւ ցած աստիճանօք, եւ 1 ¹ /₂ ոտնաչափ լայն, զորս անդուլ հոսանօքն քերեալ գետոյն ` եւ անձաւաձեւ հուն գործեալ, գահավիժի յ ’3 ¹ /₂ Չ. բարձրութենէ: Ընկուզենիք երկու դարական հնութեամբ հովանանան մտիցն. առ որովք ` ասեն տեղացիք ` եղեալ է հին եկեղեցի, որ եւ դարու միով յառաջ մզկիթ էր, այլ հետքն ոչ նշմարին ստուգիւ: Արեւմտեան պարիսպքն միայն քարուկիրք կանգուն կան, խոշոր շինութեամբ. վերին մասն նոցին սրբատաշ վիմօք յօրինեալ է բարեձեւ, ’ ի բնէ դրիցն իսկ ամրացեալ: Իբրեւ 300 քայլ է երկայնութեան բերդին, հարիւր ` լայնագոյն մասին եւ հազար ` շրջապատն, ’ ի Հս. Մ. կողմն մինչեւ ցյատակ քանդեալ են պարիսպքն. բազում մարտկոցք են ’ ի ներքին կողման կիսափուլ կամարօք: Յարեւմտեան կատարն ամբառնայ դղեակն կամ աշտարակն մեծ՝ ’ ի ներքուստ խանձեալ, յայտ է թէ հրկիզութեամբ աւերեալ, որոյ երեւին եւ այլ նշանք: Թուի թէ միջոցք քառաժեռիցն ’ ի Հս. եւ ’ ի Հս. Ել. կուսէ պարապօք փակեալք եւ անմտանելիք էին. յայնմ կողման է պարտէզ մի եւ աղբիւր, եւ արօտք: Ի հիւսիսակողմն բերդին գոն եւ գետնափորք ’ ի քարաժայռս, ջրամբարք, թերեւս եւ մթերանոցք, յորոց մին մեծագոյն ` երկշար սեամբք եւ նախադրամբ. զարդիս ’ ի բնակչացն շուկայ կոչեցեալ, այլ թուի եւ այն ջրամբար գոլ: Հր. Ել. կողմն անդունդ է 1500 ՛ զառ ’ ի վայր: Առ ստորոտովն կայ աղբիւր, ուրանօր տեսեալ բուսաքնինն զօշնան ` զոր չէր այլ ուրեք գտեալ, համարեցաւ ’ ի նախնի բերդապահիցն անկեալ: Յարեւմտից կողմանէ միայն ` ուր Կիւլէք - թէփէ լեռնակն է, մատչելի է բերդն, յայլոց երից կողմանց բնաւ անմատոյց. եւ զի իբր ինն ժամուք ճանապարհի մեկուսացեալ կանգնեալ կայ ’ ի բարձրաբերձ լերանց ` ունելով զկէս չափ նոցին բարձրութեան, յոյժ ահաւորահայեաց երեւի, եւ անառիկ ` մինչչեւ էր հնարեալ հրետից:

Իբր քառորդաւ ճանապարհի ’ ի հիւսիսոյ կուսէ Դրանցն ` հաստատեալ է արդ Բաժտուն եւ սուրհանդականոց. որոց հանդէպ յարեւմտեան ստորոտս բերդաբլրոյն ` կիսաժամաւ հեռի անտի ` են Բովք կամ հալոցք Կապարոյ, Կիւլէք-մատէն կոչեցեալ, ուր զտէին զկապար բերեալ ’ ի քանից Պուլղար - մատէնի: Ճանապարհ լեռնակտուր բացեալ է ընդ հիւսիսակողմն ’ ի պէտս երթեւեկի գործաւորաց բովուցն. միւս եւս ճանապարհ նոյնգունակ ընդ արեւելս հարաւոյ բացեալ ` տանի մինչեւ ’ ի Լամբրուն: Ի վերայ այսր ճանապարհի նշանակին տեղիք, նախ Քէչին? որ կայ գրեաթէ առընթեր հալոցացն. յորմէ կիսով փարսախաւ հեռի ընդ արեւելս ` Ին քէօյի. եւ աստի երիւք մղոնօք ընդ հարաւ ` Էֆէլէր գիւղ ` Թէքեէլի - օղլու Թիւրքմէնից ` արուեստաւորաց փայտեղէն անօթաց. յորմէ նոյնքան եւս ’ ի ստորեւ, առ փոքու վտակաւ ` ջրաղաց մի. այլ եւս երեք մղոն ’ ի Հր. Ել. Պօշլար գիւղ. եւ աստի փարսախաւ մի եւս ըստ նմին դրից ուղղութեան ` Թելշէն? գիւղ. յորմէ չորիւք մղոնօք եւեթ հեռի կայ Լամբրուն ` ընդ արեւելս կոյս։

Այսոքիկ են արդ ծանօթ տեղիք եւ շէնք հռչակաւոր Կապանին Կուկլկայ եւ Դրանցն Կիլիկիոյ, զոր մի ’ ի գերագոյն զինուորական անցատեղեաց երկրի նշանակեցաք, եւ թերեւս բնաւից երիցագոյն. քանզի հաւանելի է Ասորեստանեայց եւ Եգիպտացւոց իսկ նախ, եւ ապա Պարսից ` բազում անգամ ընդ նրբուղի կածանն այն անցուցեալ երկայնատող գունդս բանակաց. սակայն առաջին նշանաւոր անցք ընդ այն՝ եղեն զօրացն Կիւրոսի Փոքու, ’ ի նշկահելն զեղբայր իւր Արտաշէս Երկայնաձեռն արքայ Պարսից, 400 ամաւ յառաջ քան զթուական Փրկչին. դէպք ` որ առաւել եւս հռչակեցան գեղեցկավէպ պատմութեամբ Քսենոփոնի Աթենացւոյ իմաստասիրի ` նիզակակցի նորին եւ առաջնորդի բիւրու միոյ Հելլենաց. թուի թէ յայնժամ անցքն եւեթ ճանաչէին, առանց կարեւոր ամրութեանց պահակի կամ դրան, զի պատմիչն այն լեռնանցս եւեթ ասէ (Τὰ ὰ̉κρα), որպէս խորհրդածէ Րիդդէր, եւ ոչ Դրունս (Πύλας), որպէս սուղ զկնի ասէ վասն Դրանցն Ասորւոց, զայն եւս յանուն Կիլիկիոյ կոչելով: Ի դիմել Կիւրոսի յԻկոնիոնէ այսր ` Սիւեննեսիս թագաւոր Կիլիկիոյ ` ունէր զգլուխ լերանցն, այլ ’ ի մերձենալ նորին ` եթող եւ չոգաւ ’ ի Դրունս Ասորւոց, ապա եւ զայն եւս ելիք: Արժան համարիմ յայս դէպս յիշել եւ զայն, զի կին նորա Եպիաշ կամ Եպիաքսա ` գոլով առ Կիւրոսի, սա ընդ կարճոյ ճանապարհ առաքեաց զնա յԻկոնիոնէ ’ ի Տարսոն. յայտ ուրումն՝ զի ծանօթ էր եւ յայնժամ արեւմտեան կածանն որ ընդ Առակլի եւ ընդ Սոլի ` ’ ի Պուլղար լերինս: — Ընդ այս համարի անցեալ եւ մասն մի բանակին Աղեքսանդրի. իսկ սա ինքն ընդ ծանօթ պահակն Կուկլկայ անցեալ ` հալածեաց զահաբեկեալ Պարսիկան, որոց առաջնորդ կարգեալ էր Արզանէս ( թերեւս Արձան ) ոմն. մարթ էր սոցա փոքու գնդաւ զդէմ ունել Յունաց ` յանձուկսն, որով թերեւս այլազգ դիպէր բաղդին Դարեհի, կամ անագանէր պատահարն. այլ եւ յայս դէպս ` պահակս այս եղեւ բանալի նորոյ տնտեսութեան եւ ինքնակալութեան երկրի: — Մի անգամ եւս ’ ի հին պատմութեան յիշի ` առ կայսերութեամբ Հռովմայեցւոց յելս Բ դարու, միոյ ’ ի բռնաբարողաց գահուն, Պեսկենիոսի Նիգերի ( Սեաւ ) կոչեցելոյ, ամրացուցանել զպահակս Կիլիկիոյ, ընդդէմ զօրաց Սեպտիմիոսի Սեւերոսի կայսեր. այլ ամբարտակք նորին ջրատարք եղեն ’ ի յարոյցս հեղեղաց, եւ զօրքն խորտակեցան ’ ի հզօր հակառակորդէն: — Ծանօթագոյն եւ յետին նշանաւոր դէպք եւ ամրութիւնք ` առ մեր իսկ ժամանակօք գործեցան, յամս 1839-40, յընդվզել Մէհէմմէտ Ալի կուսակալի Եգիպտոսի յՕսմանեան դրանէ, եւ տալ մարտ ` առաջնորդութեամբ որդւոյ իւրոյ Իպրահիմ Փաշայի. որ յետ հարկանելոյ զբանակն արքունի ` ձեռն արկ ամրացուցանել զպահակն. աւերեալ եւ խցեալ նախ զայլ ամենայն անցս լերանցն. եւ առ յոյժ անձկութեան տեղւոյն ` փարսախաւ ’ ի վերոյ ` ’ ի հիւսիսակողմն ` հաստատեաց զբուն ամրութեանն ’ ի տափարակի Թէքիր [3] անուանեալ տեղւոջ կամ գեղջ յ ’3000 ՛ բարձու, ’ ի ձեռն Շուլց գնդապետի լեհացւոյ ( Եուսուֆ աղա կոչեցելոյ ). ընդ մղոնս երկու ` յարեւելից հարաւոյ ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ հաստատեալ մարտկոցս եւ բաղխոցս, եւ աշտարակ մի հզօր ’ ի դիտանոց ` ’ ի դժուարամատոյց բարձրաւանդակի ` ’ ի հարաւակողմանն, այլ եւ ճամբար պատնիշափակ ’ ի գագաթան բլրակի միոյ յարեւմտագոյն ծայր ամրութեանցն, որ Թապեա կոչի: Ընդ մէջ երկոցուն սոցա ( աշտարակին եւ ճամբարին ) զետեղեաց ութ մարտկոցս քարաշէնս, պատնիշօք, խրամօք, բաղխոցօք, եւ ամենայն կարեւոր պատրաստութեամբ ` ըստ զինուորական արուեստի, զինեալ հարիւրեւքսան մեծ եւ փոքր հրետօք ընդդէմ պահակին. որովք իսպառ աննուաճելի գործէր զտեղին եւ զբանակ իւր. եւ կրկին հաստատէր զառածն Թուրքաց, եթէ

« Որ չերկնչի ’ ի Պահակէն

Նա չերկնչի եւ յԱրարչէն ».

Բայց այս ամենայն պատրաստութիւնք չեղեն պիտանացուք, վասն միջամուխ լինելոյ եւրոպական պետութեանց եւ ստիպելոյ ’ ի հաշտութիւն (1840). որով յետս նհանջեալ Իպրահիմայ ` եղծ զնորաշէն ամուրսն, բարձեալ զմասն ինչ հրետից՝ զորս բազում դժուարութեամբ եւ ճգամբ ` այլ յաջողութեամբ ` հանեալ էր ’ ի բարձունս անդ ապառաժիցն, եւ զայլսն յետոյ բարձին Օսմանեանք. եւ ապա ’ ի ծագել Ռուսական մարտին յամի 1853 ՝ եղծին իսպառ զմարտկոցսն, եւ ’ ի բաց տարան զմնացուածս պատերազմական գործեաց եւ նիւթոց, թէպէտ եւ ցարդ նշմարին տեղիք ամրոցացն լքելոց: Այլ թուի իմն անյիշաչար բնութեան բուսական գեղով իւրով ճգնել ծածկել զդժնդակ յաչաղանս ոխութեանց. քանզի եւ ամենայն անցորդք Եւրոպէացիք սքանչացեալ յիշեն ընդ խոժոռութեան վայրուցն եւ զգեղեցկութիւնն, զօդոցն յստակութիւն, զջուրց քաղցրութիւն եւ զբուսականացն հարուստ եւ զանազան բարգաւաճանս. յորոց մի ոմն Անգղիացի աշխարհագիր ( Էնզուըրտհ ). որ ` յետ քննելոյ զպատերազմական դիրսն եւ զնորակազմ պատրաստութիւնս Եգիպտացւոցն, անցանէր ընդ Պահակս այս, յ ’30 նոյեմբերի 1839 ամին, գրէր [4]. « Անհնար է ձիավարել ուղեւորի ընդ բովանդակ երկայնութիւն Կապանին, եւ ոչ մեծապէս սքանչանալ ընդ զանազան վայելչութիւնսն … ( թէպէտ եւ իցեն առանձինն ինչ շնորհք գեղոյ եւ այլոց անցից Տաւրոսի ), այլ տակաւին Կիլիկեան Դրանցս ` գերազանցեն, յոլովութեամբ եւ զանազանութեամբ վայրուց խրոխտ եւ հարստակող լեռնային տեսարանաց ` քան զբնաւիցն: Գերագոյն բարձրութիւն լերանց եւ հսկայաչափ աստիճան տեսարանաց Ալպեայց ` չիցեն արգել համեմատելոյ զնոսին ընդ Տաւրոսական պարուս, իբրու ամենայն դիմօք նուազեալ լինել սորա. կարէ ճարտար պատկերացուցիչ նոցին (Brockedon) գտանել եւ ’ ի կիլիկեան պահակիս բազում ինչ քաջ քաջ արժանաւորս գրչի իւրոյ: Չեն ինչ պիտոյ աստանօր խնդիրք հաւաստելոյ զչափ բարձրութեան երկաքանչիւր պարուցն. այլ դժուարագոյն գործ է վճռել թէ որով իւիք նշանաւ առաւելուցու մին քան զմիւսն: Են ի կիլիկեան անցս բացածք նման Վալէի ( Հելուետիոյ ), այլ ’ ի Վալէ ` երկուստեք ամբառնան երկարաձիգ անընդհատ շարք լերանց, որք ուր ուրեմն տաղտուկ ածեն, մանաւանդ հետեւակագնացի մարդոյ ( համակերպութեամբն ). իսկ աստ ’ ի Կիլիկիայս ` լեառն զլեառն յաջորդէ ` յաջմէ եւ յահեկէ, եւ ընդարձակ կիսաբոլոր վախք ամբառնան խորտակեալ սառնակոյտս դիզադէզ կուտակեալս, այնքան հարուստ խառնակութեամբ եւ աննմանելի վեհութեամբ, մինչեւ անհնար լինելոյ ձանձրանալ ’ ի տեսարանաց, որք ` ընդ որ կողմն եւ դարձցին աչք նկատողին ` նորանորս ընծայեն զարմանս: Ուր ուրեք յաւէտ ժայռուտ կոշկոռուտ է Կուկլակ, որչափ ինչ նկատեցի, անհամեմատ է տեսարան նորին. այնպէս խուռն մի ըստ միոջէ յաջորդեն մեծամեծ զանգուածք թաւալեալք, քարաժայռք սարաւանդեալք եւ սեպ առ լեփ խութք, զի անհնար գործեն զնկարագրելն, եւ անբաղդատ ընդ Դրոզաքսայ [5], թէպէտ եւ տասնապատիկ եւս յաւելցէ ոք զսոցայս մեծութիւն: Թողից յիշել զբուսականութիւն եւ զբնակութիւն մարդկան ` իբրեւ յաւելուածս ինչ յատկութեան տեսարանացս այսոցիկ. այլ հարկ է չառնել զանց զայսու, զի գառնակորզակն կամ անգղն Ալպեայց ( կոնտոր ) դուն ուրեք հանդիպի աչաց անցորդի, բայց միայն ’ ի բարձունս ` յորս չէ մարթ հաւաստել զմեծութիւն եւ զզօրութիւն նորին. այլ զմեծամարմին լերկավիզ անգղն ` որ ’ ի Տաւրոս զտեղի ունի կոնտորի Անտեայց եւ զգառնակորզակի Ալպեայց, եւ մեծագոյն քան զյետինս այս է, դէպ լինի երբեմն տեսանել ` տասնիւ չափ ’ ի միասին երամով, դէտ կացեալ սպասելով՝ զի աւարտեսցեն շունք հովուաց զյագուրդն ’ ի մասանց դեռ սպանելոց ինչ անասնոց. եւ գտանին հանապազ ’ ի հաճոյական ծերպս քարաժեռից իւրեանց »: — Բուսաբերութիւն թէպէտ եւ յամենայն կողմանս պահակին հարուստ երեւի, այլ առաւել եւս ’ ի հարաւակողմն, ուր ընդ սրատերեւ մայրեաց ` խառնին լայնասաղարթ սօսիք զեզերբք հովտաց. ’ ի խորաձորս ` ազգք մշտադալար կաղնեաց, գեղձիք, մայրք, դափնիք, մոլաթզենի, սերկեւլի եւ որթ վայրենի ձկտեալ ’ ի բարձունս, ընդ որովք փարին զգետնաւ թաղթն կապուտակ եւ քրքումն դեղնորակ: Ի զանխուլ եւս ծործորս աճեն մրտենի, զողալենի, ձիթենի վայրի, յունապի, եւ ’ ի խաղս ամենայն վտակաց ` դափնեվարդն գեղածաղիկ (Oleander): Թողեալ զազգս ազգս մանրագոյն բուսոց եւ ծաղկանց ` զորս վերիվայր նշանակէ ծանօթ բուսաքնինն մեր գերմանացի ( Քոչի ), յիշելի է եւ գեղաղէշ տեսակ մի Պիսակոտ կամ Խայտաճամուկ նուիճի. ընդ որ ` ’ ի նմին ժամանակի (1852-3) հիանայր եւ այլ ոմն երիտասարդ քննիչ կողմանցս Կիլիկիոյ, հայագէտ Փռանկն Լանկլուա [6]:

[1] Տէվիս, 200-208 ։

[2] Տէվիս, 207 ։

[3] Ըստ Նոր Հայաստանի, (360), « Գիւղ իբրեւ նետընկեց մի հեռի ’ ի Կիւլէք բերդէն, կառուցեալ ’ ի տափարակի » ։ Եւրոպացիք Թէքիշ գրեն. թուի նոյն ընդ յիշեցելոյն յԷտիպէ, Թէքիրլի եայլագ تكيرلى ييلاق ( Արօտք Թէքիրլեայ ) ։

[4] «It would also be impossible for any traveller to ride the whole length of this pass, without being much struck with its varied beauties… till the Golek Boghas contains by far the most numerous and varied points of bold and massive mountain scenery of any of the passes. The superior height of the mountains, and the gigantic scale of the scenary of the Alps, does not allow of their being fairly compared with the chain of Taurus, in every aspect inferior to them; but the able illustrator of the former (Mr. Brockedon) would also find much that would be highly worthy of his pencil in the Golek Boghas. The differences of elevation between the two will no doubt be hereafter ascertained, but it will be more difficult to decide upon their peculiar claims to distinction. There are in the Golek pass open spaces like the Vallais, but in the Vallais, on each side, are long continous mountain ranges, which ultimately (especially to a pedestrain) become monotonous, while in the Golek, mountain succeeds to mountain to the right and left, and vast semicircular precipices support broken glaciers piled one upon another in such profuse confusion and inimitable grandeur, that it is impossible to tear oneself from a scene which, wherever one turns, presents a new wonder. In its more rocky, craggy scenery, the Golek is, as far as I have seen, quite unrivalled: such a succession of falen masses, rocky projections, and steep cliffs, will not admit of description, nor would they be represented by the Trosachs ten times magnified. I need not mention the vegetation or the habitation of men, as adding to the peculiarities of these scenes: but one thing is deserving of notice: the lammergeyer or the condor of the Alps, is rarely seen by the traveller, except at height at wich its size and strenght can only be conjectured; but the great bare - necked vulture, wich represents in Taurus the condor of the Andes and the lammergeyer of the Alps, and is a larger bird than the lasser, may be sometimes seen in dozen together, waiting till some surly shepherd's dogs have had fill of a newly-killed animal, and they are never wanting amidst their favourite crags». - W. Ainsworth. Tom II, 79-81.

[5] Լերինք ’ ի Սկովտիա հռչակեալք գեղեցկութեամբ տեսարանաց։

[6] C'est principalement dans cette région que j'ai remarqué une admirable plante particulière à l'Asie Mineure et qui mérite une mention spécialle. La tige de cette plante de 3 à 4 pieds, est couronnée par un calice de couleure pourpre, en forme de cornet, dont l'angle supérieur s'allonge et retombe comme la manche d'un kaftan. De la corolle s'élance, en guise de pistil, un dard quadrangulaire, semblable à une lame d'épée, d'un violet presque noir et long d'un pied environ. L'extérieur des étamines, la tige et les feuilles finement découpées et frisées sont d'un vert clair moucheté de brun comme la peau d'une couleuvre. Les Turcs nomment cette plante Ilan-otou (Herbe de Serpent); son nom scientifique est Arun maculatum. C'est une plante employée en médecine. - Langlois, 368-9.