Սիսուան

40. Պատմական դէպք Կուկլակայ. Անցք Ա Խաչակրաց ընդ Կապանս Կիլիկիոյ

Յետ ճանաչելոյ զդիրս գերահռչակ կիլիկեան պահակիս, եւ զդէպս քաղաքական անցից, պահանջէր արժանն եւ զհետս ազգային գործոց նկատել աստանօր, կամ զհանդիպեալսն ’ ի ժամանակի հարստութեան Ռուբինեանց. եւ նախ ` զարմանալով իմն, զի ոչ որպէս յուսալին էր, շատ ինչ աւանդի զտեղւոյս առ պատմիչս կամ յիշատակագիրս մեր, եւ ոչ քաջ որոշակի. նա եւ ընդ երկբայութեամբ իսկ արկանեն զմեզ անուանք եւ դիրք տեղեաց. զի որքան եւ աշխարհածանօթ է արդ Կիւլէք կոչումն Դրանն եւ բերդին, առ մեր պատմիչս ոչ յիշի յայս անուն դուռն կամ կապան Կիլիկիոյ, այլ յաճախ լոկ Կապան կամ Բերդ Կապանին. որով ` բազում այն է զի ճանաչի Կապանն որ մերձ ’ ի սահմանս Մարաշոյ. յիշի եւ Կապան Կուկլկայ սակաւ երբէք, բայց ոչ քաջ որոշակի դիրքն. զարդիս սովիմբ կամ մերձաւոր անուամբ Կուկլուկ ճանաչի լեառն մի յարեւմտեան հարաւային ծագ պարու Պուլղար լերանց Կիլիկիոյ, եւ է աստանօր իսկ կապան կամ անցք ընդ մէջ կողմանց Գարամանի եւ գաւառին Տարսոնի: Սակայն գերազանցութիւն բնիկ պահակիս Կիլիկիոյ, տեղակարգութիւն բերդին Կուկլկայ ’ ի շարս բերդորէից թուելոց ’ ի Սմբատայ Գունդստապլէ, եւ այլ բան մի նորին, յիշատակ երկուց միայն գլխաւոր բաժտանց ’ ի սիգելն Լեւոնի Բ (1288), Այասայն եւ Կուկլակայ, եւ վկայութիւն Փռանկ ուղեւորի միոյ ` սակաւուք յետ բարձման թագաւորութեան Հայոց, եթէ աստ առ ծանօթ դրամբքս Կիլիկիոյ էր բերդն ` զոր յետ ամենայնի ստիպեցան Հայք լքանել, այս ամենայն տան ինձ աներկմիտ ընդունել, թէ սոյն այս տեղի ` որ առ օտարս Դրունք կամ Անցք Կիլիկիոյ (Pylæ Ciliciæ) կոչի, է Կուկլակն Հայոց եւ Կապան Կուկլկայ: — Չասեն ինչ աւելի յայտնութեամբ եւ այնքան արեւմտեան պատմիչք մեծանշան անցից Խաչակրաց յԱսիոյ Փոքուէ ’ ի Կիլիկիայս, մանաւանդ թէ այլեւայլ բանիւք եւ անուամբք ` առաւել եւս շփոթ եւ տարակոյս արկանեն, մինչեւ այժմեանս իսկ հմտից քննողաց դժուարալոյծ մնալ խնդրոյս. եւ այս ոչ միայն վասն անուանցն զանազանութեան, այլ եւ վասն անջատման գնդից Ա Խաչակիր բանակին ` ընդ այլեւայլ կողմանս հուն անցի խնդրելով ’ ի Կիլիկիա. եւ զայս թերեւս հաստատեսցեն վկայութիւնք մերազգի պատմչաց, որոց միաբանին եւ արեւմտեայք, եթէ իշխանք Հայոց ձեռնտու եւ առաջնորդ եղեն Խաչակրացն, ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից լերանցն բարձանց ` գալոյ յայսկոյս ’ ի Հր. Ել. եւ մտանել ’ ի Կիլիկիայս, եւ անտի յԱնտիոք, յԱսորիս եւ ’ ի Պաղեստին: Անդստին ուրեմն ’ ի վերջ կոյս ԺԱ դարու, եւ ’ ի սկզբան պայազատութեան իւրեանց ` կալեալ էր Ռուբինեանց զանցս լերանցն, գէթ զգլխաւորսն, յորս անշուշտ եւ կապանս այս Կուկլկայ կամ Դրունքն Կիլիկիոյ. եւ թէ չէր իսկ յայնժամ ’ ի բուն ’ ի նեղուցս Դրանցս պահնակս կարգեալ Հայորերոյն, այլ սակայն զվերին կողմանս կածանին կալեալ ունէին, զայն ` զոր մերայինք ` որպէս եւ արեւմտեայ եկք ` կոչեն Կապան Պոտանդոյ: Ժամանակագիր պատմիչ մեր Ուռհայեցի ( Մատթէոս ) համառօտիւ ասէ վասն մեծի բանակի Խաչակրացն առաջնորդելոց յանմահանունն Կոփրետեայ, 200, 000 արանց ընդ հեծեալ եւ ընդ հետեւակ, « ճանապարհ արարեալ ընդ աշխարհն Բիւթանացւոց, եւ ընդարձակ բանակաւ անցանէր ընդ սահմանս Գամրաց. եւ հասանէին ’ ի դժուար վայրս լերանց Տաւրոսի. եւ խաղացեալ էանց բազմութիւն բանակին, եւ ընդ նեղ կապանս նորա գնալով ընդ Կիլիկիա, եւ էանց ընդ Դրովադա ` որ է Անաւարզայ. եւ հասանէր ’ ի քաղաքն Անտիոք »: Ոչ ցուցանեն բանքդ յայտնապէս ո՞ր իցեն վայրքն այն դժուարք եւ նեղ կապանք: Ի համեմատութենէ եւ համաձայնութենէ եւրոպացի հին ժամանակագրաց ` գլխաւորեն արդ խոհական քննիչք, զի աշխարհախումբ բանակն հասեալ յԻկոնիոնէ յԱռակլի ` դադարեաց անդ աւուրս ինչ, եւ յետոյ մեծ մասն ամբոխին խոտորեալ խաղաց ընդ արեւելս հիւսիսոյ, դադարելով մի ըստ միոջէ ` նախ ’ ի տեղի մի Մարիզա անուն, ապա յԱլփիա ամուր վայր, զոր եւ առեալ ` յանձնեցին յիշխան մի Հայոց Շմաւոն անուն. անտի ամբարձան մինչեւ ’ ի Կեսարիա, ապա դարձան յանծանօթ քաղաք մի Plastentia կոչեցեալ, եւ յոմանց կարծեցեալ Կոմանա, անտի եկին ’ ի Կոկիսոն. յորմէ եւ անդր անցեալ բազում տառապանօք ընդ դժոխաձեւ անիծեալ լերինս (diabolica, execrata montana), եւ ընդ խորաձորս ` ժամանեցին ’ ի Մարաշ: Յայտ է թէ ձորն այն՝ էր գետոյն Ջահանայ, եւ լեառնն դժնդակ ` թերեւս կոչեցեալն այժմ Ախըռ տաղ: Ժամանեալք ’ ի Մարաշ ` ’ ի կամս նոցա էր այնուհետեւ երթալն ուղղակի յԱնտիոք, կամ անցանել ընդ Անաւարզա, որպէս տարէգիրս մեր ասէ, իսկ արեւմտեայքն ոչ: Այլ կարեւոր նկատելի այս է, զի բանակն մեծ ոչ էանց ընդ բուն դուռնն Կիլիկիոյ, այլ ` ընդ ա՛յլ լեռնանցս քաջածանօթս ` յերկրին Ջահանայ, եւ որպէս թուի ոչ հեռի ’ ի Զեթունէ: Սակայն մինչեւ վերացեալ բանակին յԱնտիոքայ Պիսիդիոյ, գունդք երկու հատուածեալք ’ ի նմանէ, միոյն ` առաջնորդութեամբ քաջայանդուգն Տանգրեայ [1], միւսոյն հակառակորդի նորին եռանդուն երիտասարդին Պալտընի Պուրկեան (Bandouin de Bourg), ըստ վկայելոյ ոմանց ’ ի լատին ժամանակագրաց, ընտրելով զկարճոյ այլ զդժուարին ճանապարհ, ընդ ձորն Պոտրենդրոդ ` մտին ’ ի Կիլիկիա եւ եկին ’ ի կողմանս Տարսոնի: Զուգաձայնի սոցա Պատմիչն մեր կիլիկեցի, այլ ոչ զանազանելով զհատուածեալ գունդսն ’ ի բուն բանակէն ` միանգամայն ասէ. « Սոցա ( իշխանացն Հայոց ) յորդորմամբ ` խաղացեալ անհուն բազմութեամբ անցին ընդ կապանն Պաւտանդոյ, եւ անտի գնացին յԱտանա եւ յԱնարզաբա, եւ անտի ’ ի մեծն Անտիոք »: Ահա արդ յայտնապէս երեւի զի մասն մի բանակի Ա Խաչակրաց ` ազնուազարմ զօրապետքն ` անցին ընդ կապանն Պոդանդեայ եւ ընդ պահակս Կիլիկիոյ. եւ լինէր այս յիշխանութեան Կոստանդեայ որդւոյ Ռուբինի, յամի 1097: Յորում ժամանակի ` թուի ինձ հին բերդի Պահակին ամայացեալ եւ աւերեալ լինել, որպէս եւ Լամբրունն եւ Պապեռօն. ապա յընդարձակել ձեռին Հայոց յընդհանուր Կիլիկիայս ` մի ’ ի գլխաւոր բերդորայիցն եղեւ եւ Կուկլակ. որոց իշխան հարիւր ամաւ յետ այսր մեծի դիպուածոյ ` ’ ի սկիզբն թագաւորութեան Լեւոնի ` էր Սմբատ, հաւանօրէն ’ ի Հեթմեանց տոհմէ, եւ թերեւս եղբայր արքայահօրն Կոստանդեայ: Երկիցս յիշէ Գունդստապլ պատմիչն՝ զ Կուկլկայ կապանն, յամս 1245-1246, ’ ի դէպս արշաւանաց Քէյ - Խոսրով սուլտանին Իկոնիոնի. որ զառաջինն ` առաջնորդութեամբ « Պարոն Կոստանդեայ Լամբրոնի տիրոջն ( եղբօրորդւոյ Ս. Ներսիսի ) մտաւ ընդ Պապառոնին լեառն ’ ի վայր ». գուցէ գոյր եւ անդ կածան մի. իսկ զդարձն կամէին զօրք սուլտանին ընդ ծանօթս այս ընդ կապան առնել. « Ապա ել ածին ? որ ելնեն ընդ Կուկլկայ կապանն. թագաւորն ( Հեթում ) հեծելովն ’ ի հետ ել, եւ թագաւորահայրն եւ Սմբատ Գունդստապլն. եւ հասին ’ ի տեղի մի որ Մայծառ ասեն. նա դարձան անթիւ շատ ’ ի յետ. մեք դիպաք ու Աստուծով խանգարեցաք, եւ կոտորելով վարեցաք ինչվի Պուտանդէ: Նա յետ այլ մէկ տարւոյ ` ’ ի թուին ՈՂԵ, արարին շատ ժողովք, ու եկին մտան ընդ Կուկլկայ կապանն 260, 000! մարդ, եւ բոլոր պատեցին զՏարսուս », եւ այլն. այլ զայս նուագ յետ երկար հակառակութեան ` դաշնադրութեամբ յետս նահանջեցան: — Նախայիշեալ սիգելն ( պարգեւագիր ) Լեւոնի Բ յամի 1288, առ Գենուացիս, յայտ առնէ ` եթէ վաղուց հաստատեալ կայր առ պահակին Կուկլակայ Բաժտուն կամ մաքսատուն վասն վաճառականաց, եւ զսակն յապուր կոչէ. « Յապուր որ տան ընդ Այաս ու ընդ Կուկլակ », Gogulac գրեալ ’ ի լատին հին թարգմանէ. եւ չափ սակին այսպէս սահմանեալ էր. « Ի Պրիսիմն ( մետաքս ) ’ ի յըղտաբեռն ` նոր դրամ [2] քսանուհինգ … ’ ի ջորէբեռն ` նոր դրամ իննեւտասն, եւ ’ ի յիշբեռն ` նոր դրամ տասնուվեց », եւ այլն. ըստ պէսպէս նիւթոց զանազանելով եւ չափու դրամոցն: — Յաւուրս թագաւորութեան Օշնի յառաջին քառորդի ԺԴ դարու ` եղբայր նորին Ալինախ էր տէր Կուկլկայ, որպէս նշանակի ’ ի լատին յիշատակի միում [3]:

Յետ այսր ոչ յիշի յանուանէ Կուկլակ ’ ի գիրս մեր. եւ որպէս վերագոյնդ ասացաւ ` թերեւս ուրեք Կապան [4] անուամբ նշանակեալ ` շփոթիցի ընդ ջահանեանն Կապանի. զոր ոչ կարելով առ ժամս որոշել եւ ստուգել ` թողում առ յապայն: — Պերդրանտոն ճանապարհագիր Փռանկ ` որ յիսունեւեօթն ամօք եւեթ բարձման պետութեան Հայոց էանց ընդ կապանս Կուկլակայ, Կուպլէկ (Cublech) կոչէ զբերդն ` ’ ի վերայ բարձր լերանց, եւ բարձրագոյն քան զբնաւ տեսեալսն ասէ, երկօրեայ ճանապարհաւ ’ ի հեռուստ նշմարեալ, այլ վասն խոտորկտուր ճանապարհին ` ուրեք ուրեք ծածկեալ յաչաց. եւ հարկ է, ասէ, ամենայն ճանապարհորդի որ կամիցի մտանել յերկիր Գարամանին ` անցանել հետի ընդ լեառնս այս ` յորում բերդս է, յոյժ անձուկ գոլով ուղւոյն եւ ուրեք ուրեք կռանաւ հուն գործեալ. բերդն ` զոր Հայք հուսկ բնաւից կորուսին, ասէ, էր յայնժամ ’ ի ձեռս տեառն Գարամանի, յետ մահուան Րամազանի: Ասէ եւ զլերինս ընդ որս էանց յետ բերդին ` մշտնջենաւոր ձեամբք ծածկեալ, թէպէտ եւ էին ’ ի միջոցս նոցին եւ դաշտակք. եւ թէ, յելանելն արտաքս ’ ի լերանց Հայոց ` առ ’ ի մտանել ’ ի Գարաման, հարկ էր, անցանել եւ ընդ այլ ինչ լերինս, յորոց ’ ի միումն բերդն Լուլուայ, զորմէ տեսաք զասացուած ուղեւորիս ( յէջ 114 ). որ եւ անցեալ ընդ այն եւ ընդ Ասկուռաս ` գնաց մի ըստ միոջէ յԱռակլի, ’ ի Լարանտա, յԻկոնիոն, եւ այլն. յորմէ երեւի՝ ընդ սովորական ուղի լերանց Կիլիկիոյ եւ Պոդանդեան կապանին ` ճանապարհ արարեալ. զի եթէ ընդ արեւմտեան անուանեալն կամ գրեալն ’ ի տեղացոյցս ` ընդ Կուկլուկ լեառն էր ճանապարհ արարեալ, ’ ի դէպ էր նմա ուղղակի գնալ ընդ արեւմուտս ’ ի Լարանտա, եւ ոչ ամբառնալ ընդ հիւսիս եւ անցանել ընդ լերինս եւ ընդ բերդս Լուլուայ եւ Ասկուռսայ, երթալ յԱռակլի, եւ դարձ առնել ընդ հարաւ ’ ի Լարանտա. թող զի ոչ գտի առ ճանապարհագիրս յիշատակ զայսր արեւմտեայ Կուկլուկայ, թէպէտ եւ ’ ի քարտս ոմանս նշանակի:

Այժմու բնակիչք իսլամացեալ գեղջն Կուկլկայ ` աւանդեն, մինչեւ մերձ ’ ի նուաճման Կիպրոսի յՕսմանեանց, մնացեալ եւ բերդիս ’ ի ձեռս քրիստոնէից, զորս միշտ Ճենովացիս կոչեն, եւ Հայ զօրավարի միոյ ’ ի սպասու Թուրքաց գոլով ` պաշարեալ եօթնեակս վեց եւ ոչ կարացեալ նեղել իսպառ սովով. ապա ելեալ ’ ի հիւսիսային արեւմտեան կողմն, եւ անտի ռմբաձիգ լինելով եւ հրդեհելով զանտառն ` հրակիզեալ է զբերդն եւ նուաճեալ:

Ընդ մէջ վերոյիշեալ դիտանոց աշտարակի եւ պատնիշաց Իպրահիմայ ` իջեալ փոքրիկ վտակ մի ’ ի հիւսիսոյ կողմանէ ’ ի բարձանց անջրպետաց օժանդակացն Կիւդնոսի եւ Սարոսի ` անկանի ’ ի Կուկլկայ գետակն, առ նորին իջեվանու եւ բաժտամբ. մերձ յակունս աղբերն կայ ` երկու մղոնաւ ` ’ ի հիւսիսոյ աշտարակին ` հին իջեւանատուն. եւ առ նմին ` յարեւելից կապանին ` աւերակք, որպէս ասեն, մեծի եւ շահաստան քաղաքի, որ իցէ թերեւս հին աւան բերդին Կուկլակայ:

Մերձ յայս սահմանս յիշի բերդ մի Դռիզիվի? անուն, Δριζύβιον, յոր նստոյց Նիկեփոր Փոկաս կայսր, յամի 965, զընտանիս իւր, ’ ի խաղալն ընդդէմ Արաբացւոց:

[1]             At Tancredus nemorum devia, montium ardua, Cilicum flumina prætervolanda eligit. - Raoul de Caen. - Ըստ այսմ օրինակի, սուղ ինչ զանազանութեամբ, ասեն եւ այլք ոմանք ’ ի պատմչաց։

[2]             Նոր դրամն Հայոց ժամանակին էր սուղ ինչ պակաս կէս ֆռանգի։ Զարդիս բաժ Օսմանեան տէրութեան՝ յըղտաբեռն հասարակ կտաւուց, ասուի եւ ընդեղինաց՝ է եօթն ղուռուշ, ազնուագոյն նիւթոց՝ առաւել քան զայն։

[3]             Դիւանք Վենետկոյ, Patti, 4, 79, 81.

[4]             Ի նորագիւտ ժամանակագրութեան Հայոց՝ Յովհաննու Տարտելի (Dardel), որ զյետին պաշարումն Լեւոնի Եի ասէ ’ ի Սիս, չիք ամենեւին զրոյց զԿապանէ։