42.
Պոդանդոս.
Ճռճում
բերդ.
—
Դարպաս
-
Չագըտ
գետ.
Թախթա
-
քէօփրիւ
Առ
դարձուածով
մեծի
կածանին
’
ի
հարաւոյ
ընդ
արեւմուտս,
յարեւելեան
ստորոտս
Արմաճըգ
լերին,
յանձուկ
վայրի
շրջապատելոյ
’
ի
լերանց,
կայ
Պոդանդի
հանգրուան,
իջեւան
եւ
բաժտուն:
Ծանօթ
էր
տեղիս
յաւուրց
Բիւզանդացւոց
եւ
Հռովմայեցւոց,
եւ
մի
’
ի
հանգուցից
մեծի
պողոտային
`
որ
ընդ
մէջ
Փոքուն
Ասիոյ
եւ
Ասորւոց.
եւ
կոչիւր
Պոդանդոս,
Ποδανδός,
Ποδενδός
կամ
Ποδανδεύς,
ըստ
Լատինացւոց
Podandos,
եւ
այլայլութեամբ
`
’
ի
միջին
դարս
`
Padando,
Poduando,
Opodanda,
Botentron,
Budrente,
Bothrembrot,
Botrantos,
Botrentroch,
եւ
յարեւելեայց
Պոտունտուն
եւ
Պատենտուն:
Ըստ
հին
մղոնաչափութեանց
`
23
հռոմայական
մղոն
հեռի
է
`
’
ի
Փաւստինուպօլսէ,
որ
է
այժմեանս
Փասմագճը.
եւ
հաշուէր
յայնժամ
Պոդանդոս
ընդ
Լուլուայ
`
’
ի
ծագ
սահմանաց
Փոքուն
Կապպադովկիոյ
[1].
եւ
վասն
դժնդակութեան
դրիցն
`
խոտան
իմն
վայր
համարեալ
էր,
ըստ
բանից
Ս.
Բարսղի
’
ի
թուղթսն,
Լակոնացւոցն
Կէադեան
խոհերական
խորոց
նմանեցուցանելով,
ուր
զամբարիշտսն
առնէին
ընկեցիկ,
եւ
ժանտաշունչ
Քարոնեան
վհից
[2].
քանզի
յայնմ
ժամանակի
մեծ
մասն
ծերակուտի
Կեսարացւոց
քաղաքին
`
գժտեալ
վասն
յերկուս
թեմս
բաժանելոյ
Կապպադովկիոյ
`
խոյս
տուեալ
էր
’
ի
Պոդանդոս.
սակայն
եւ
այս
իսկ
գործ
ծերակուտին
ցուցանէ
`
զի
կարեւոր
եւ
ոչ
աննշան
ինչ
էր
տեղին.
զնոյն
յայտ
առնեն
եւ
յետագայ
դէպք
ինչ
`
յաւուրս
հակառակամարտութեան
Բիւզանդացւոց
եւ
Արաբացւոց.
քանզի
զօրավար
սոցա
Մսլիմ,
’
ի
սկիզբն
Ը
դարու
(708),
յետ
նուաճման
Տիանեայ
`
էառ
եւ
զՊոդանդէ:
Միխայէլ
Ասորի
’
ի
յիշելն
զայս
`
Պօտանդոյ
քաղաք
կոչելով,
նախադասէ
եւ
զնուաճումն
Ճռճում
բերդի.
որոյ
`
զի
անյայտ
են
դիրք
`
համարելով
ոչ
հեռի
`
’
ի
Պոդանդեայ,
արժան
համարեցաք
նշանակել
աստանօր:
Ի
Պոդանդոն
մեռաւ
Էլ
Մէմուն
մեծ
ամիրապետ
յամի
833,
եւ
բարձեալ
թաղեցաւ
’
ի
Տարսոն.
յետ
քառասուն
եւ
աւելի
ամաց
(876),
առ
Ա
Վասլիւ
կայսերբ
`
Անդրէաս
Սկիւթացի
զօրավար
նորին
`
եհար
զբազմագունդ
բանակ
Արաբացւոց
`
մեծաւ
հարուածով.
յորմէ
զերծեալքն
փախեան
’
ի
քաղաքն,
իսկ
յաղթողն
զոսկերս
անկելոց
թշնամեացն
կուտակեալ
`
կանգնեաց
կոթող
առ
նշաւակէ:
Հարիւր
ամաւ
եւս
յետոյ
(975)
յիշի
Չմշկիկ
կայսեր
սակաւուք
յառաջ
քան
զմահն
`
անցանելով
ընդ
սահմանս
Պոդանդեայ
`
սքանչացեալ
ընդ
գեղեցկութիւն
եւ
պարարտութիւն
արօտիցն
եւ
հօտից:
—
Ի
մերայոցս
միայն
Սմբատ
պատմիչ
յիշէ
զտեղիս
`
Պուտանդէ
գրելով.
եւ
’
ի
Մայծառ
անուն
տեղւոջէ
մինչեւ
ցայսվայր
`
ասէ
կոտորելով
հալածեալ
զզօրս
Սուլտանին
Իկոնիոյ
յամի
1245,
որպէս
եւ
’
ի
վեր
անդր
նշանակեցաք:
Երեւին
ցարդ
հետք
հին
շինուածոց
Պոդանդեայ,
ընդ
որս
եւ
ամրակառոյց
կամրջի,
զոր
քակեաց
Իպրահիմ
փաշայ
’
ի
ժամանակի
պատերազմացն:
Զարդիս
Հայք
բնակեն
’
ի
տեղւոջս
յայսմիկ:
Յանուն
Պոդանդեայ
կոչի
երկար
կապանն
որ
դառնայ
յարեւմուտս.
եւ
մասն
մի
եւս
փոքր
ընդ
արեւելս
`
մինչեւ
յեզր
Գօրգուն
գետոյ,
իբրու
վեց
մղոնաւ
չափ
պատելով
երկուստեք
զլերամբքն.
յորոց
’
ի
ստորոտս
`
փարսախաւ
հեռի
յելից
Պոդանդայ
`
կայ
գեօղ
կամ
հանգրուան
մի
Կէօպէզ?
անուն
’
ի
1460
Չ.
բարձու,
ոչ
գիտեմ
որպիսի՛
ինչ.
նոյնքան
հեռի
է
եւ
յարեւմտից
Ագտաղ
լերին.
յորոյ
յարեւելեան
հիւսիսային
ստորոտս
`
մինչեւ
’
ի
յիշեալն
Գօրգուն
գետ
`
տարածանին
կապարահատքն
Արփա
-
ուչուրումու
(
Գարեվախք
),
’
ի
1174
Չ.
բարձու:
Լեառնն
Սպիտակ
անուն
բարձր
իբրեւ
6000
՛,
բերէ
զձեւ
կիսատ
բրգան.
արեւմտակողմն
գաճուտ
եւ
կրաքարուտ
է,
հիւսիս
-
արեւելակողմն
հերձաքարուտ
եւ
պորփիւրեայ.
’
ի
միջոցի
կցուածոյ
երկատեսակ
զանգուածոյն
(
կրայնոյն
եւ
հերձաքարի
)
ծաւալեալ
է
կապարաբեր
երակն
երեք
կամ
չորս
բնամղոն
երկայնութեամբ.
մի
միայն
է
գլխաւոր
քանն,
այլ
եւ
մերձ
’
ի
գագաթն
լերինն
բացեալ
են
երկուս
գուբս.
ընդ
կապարոյ
երեւի
եւ
կաւ
երկաթաբեր:
Փարսախաւ
չափ
եւեթ
’
ի
հիւսիսոյ
Պոդանդեայ
դառնայ
կածանն
ընդ
արեւմուտս,
առ
հարաւային
արեւմտեան
ստորոտով
Գարընճա
լերին,
քերելով
զաջակողմեան
եզերբ
գետոյն,
որ
’
ի
սկզբան
Դարպաս
կոչի,
’
ի
ստորեւն
Չագըտ,
այլ
եւ
Ագսու
[3].
’
ի
վերայ
սորա
’
ի
դարձուածի
անդ
արկեալ
է
սրակամար
կամուրջն
(
Սպիտակ
)
Ագ
քէօփրիւ,
եւ
13
Չ.
բացուածով՝
կարակնէ
զլայնութիւն
կապանին
հերձելոյ
’
ի
կրային
զանգուածի,
յորում
երեւին
եւ
գեղեցիկ
կիճք
`
այլ
ոչ
կարծրակուռք,
յաջմէ
գետոյն
`
’
ի
լերին
բարձու.
յահեկէն
են
լերինք
ցածունք
պորփիւրեայք:
Կամուրջս
այս
սահման
հատանէ
երկոցուն
նահանգաց
`
Ատանայ
եւ
Իկոնիոնի,
որպէս
առնէր
’
ի
հնումն
Պոդանդոս.
նոյնպէս
եւ
յառաջին
կէս
դարուս
`
յիշխանութեան
Մէհէմմէտ
Ալեայ
կուսակալի
Եգիպտոսի
եւ
Օսմանեան
Դրան:
—
Յիշի
եւ
աղբիւր
մի
մերձ
’
ի
կամուրջս
յայս
`
Շէքէր
պունար,
ربكا
شكر,
որով
զլաւութիւն
ջուրցն
յայտ
առնեն
Թուրքք,
եւ
բղխէ
առ
ստորոտով
լերին
միոյ:
Ընդ
մէջ
Սպիտակ
կամրջիս
եւ
Պոդանդեայ
`
էին
անուանեալ
Արօտք
Րամազան
Օղլու
Թիւրքմէնից:
Հանգոյն
Կուկլակայ
մեծատեսիլք
են
եւ
սահմանք
Պոդանդեայ
եւ
բովանդակ
կածանն,
անոտնկռիւ
վախիւք
եւ
բարձամբք,
հոծեալք
մթագին
մայրեօք
եւ
նոճեօք,
սակաւ
ուրեք
եւ
կաղնեօք,
յորոց
հատանեն
եւ
տանին
փայտ
յԱտանա:
Չորիւք
մղոնօք
յարեւմտից
Սպիտակ
կամրջի
կայ
միւս
եւս
(
Փայտեայ
)
կամուրջ,
Թախթա-քէօփրիւ,
քարեղէն
խարսխօք,
առ
երի
հնագունի
կամրջի,
համանուն
հանգրուանաւ
կամ
իջեվանաւ,
որ
եւ
կարեւոր
տեղի
է
զճանապարհայն
կապանին
Կուկլակայ.
քանզի
աստուստ
ճեղի
եւ
լեռնուղի
մի
ընդ
արեւելս
`
գնալով
’
ի
Գօրգուն
գետ,
եւ
անցանելով
ընդ
այն
`
ելանէ
ընդ
արեւելս
հիւսիսոյ
`
’
ի
բովս
Փոզ-մատէն
կոչեցեալ.
եւ
ընդ
ա՛յլ
ուղի
’
ի
կողմն
հիւսիսոյ
’
ի
Պէրէքէթլի
մատէն,
եւ
այլուր
եւս:
Մերձ
’
ի
կամուրջս
յայս
`
յապառաժի
ուրեք
կայր
շինուած
մի,
թերեւս
բերդ
`
Սանտըքլը
يقلىصند
կոչեցեալ
յԷտիպէ,
առ
որոյ
պարսպօք
հոսի,
ասէ
գետակ
մի:
Դարձեալ
առ
այսու
կամրջաւ
մտանեն
’
ի
գետն
Պոդանդեայ
(
Չագըտ
)
երկուստեք
օժանդակք,
յահեկէն
`
որ
է
’
ի
հիւսիսոյ
`
Գըրգ-կէչիտ,
զուգեալ
’
ի
գետակաց
Փաւստինոպօլեայ
եւ
Էօճէլէի,
(
զորոց
յետոյ
լիցին
բանք
),
յաջմէն
’
ի
հարաւոյ
`
Օրոս
կամ
Հորոս
գեղջ,
յանուն
փոքու
վտակի,
որ
երկու
մղոնաւ
չափ
’
ի
հարաւոյ
կայ
կամրջին,
եւ
իբր
չորիւք՝
յարեւմտից
Պօդանդեայ,
յ
’3500
՛
բարձու,
’
ի
միջի
այգեաց
եւ
մրգաբերաց,
եւ
առ
երի
պուրակաց
գեղեցիկ
մայրից,
գիհեաց
բարձանց
եւ
եղեւնեաց:
Ի
հարաւոյ
ձորահովտին
Հորոսի
կանգնեալ
կան
բարձրաբերձ
լերինք
Գահուն
Կիլիկիոյ.
’
ի
հիւսիսոյ
`
կրաքարուտ
լեառն
Գզըլ
թէփէ
8500
՛
բարձր,
առ
որոյ
ստորոտովք
են
ակունք
գետակին
`
ոչ
հեռի
’
ի
Գարակէօլ
եւ
Քօշան
լճակաց:
Դալարաւէտք
են
կողք
եւ
սահմանք
լերինս,
ազգի
ազգի
վայրենի
ծառովք,
այլ
ոչ
մեծամեծովք
`
որպէս
’
ի
հարաւակողման
Գահուն
Կիլիկիոյ:
Ոչ
սակաւ
լեռնային
բոյսք
եւ
ծաղկունք
`
երկիցս
հրաւիրեցին
այսր
զծանօթ
բուսաքնինն
Քոչի,
որ
եւ
գիշերօթեաց
իսկ
անտանօր
`
’
ի
բարձունսն,
(’
ի
գիշերի
19-20
ամսեան
յուլիսի,
1853).
’
ի
բարձրագոյն
կողմանսն
եգիտ
զբոյսսն
յոյժ
նկունս,
իբր
երկու
մատնաչափ
լոկ
բարձրութեամբ.
միայն
յԱղուիսաձետն,
սրատերեւ
երեք
մատնաչափ
(Alopecorus
angusti-folius
Sibth.
).
այլ
գոյն
ծաղկանցն
վառ
’
ի
վառ
փայլէր.
իբրեւ
երեքհարիւր
տեսակս
ծաղկանց
եւ
արմատոց
հաւաքեալ
աստանօր
`
առաքեաց
’
ի
Վիեննա.
յորոց
յիշէ
զգեղեցիկ
Եղինճմայրն
թաւագլուխ
(Lamium
eriocephalum)
եւ
զՏերեփուկ
կամ
Հոռոմ
-
երնջան
(Gentiana
Boissieri),
եւ
զՄանուշակն
թաւիշակ
(Viola
crassifolia):
Յազգէ
հաւուց
ետես
զկաքաւ
կամ
զաքլոր
վայրի
(Tetraogallus),
զոր
տեղացիք
ուր-քէքլիկ
կոչեն:
Գեղեցիկք
են
եւ
արօտք
տուարածիցն
’
ի
միջոցի
լերինն
եւ
բովուց
Պուլղար
մաղարայ
(6000-7500
՛
),
որ
յելից
կուսէ
նորին
եւ
’
ի
մտից
Հորոս
գեղջ,
ազգի
ազգի
ալպեայ
բուսովք,
որովք
բարգաւաճ
երեւի
եւ
լեառնատափն
Հասան
չայըրը:
Նշանաւոր
են
քանք
մետաղին
`
վասն
խառնութեան
ընդ
արծաթոյ,
յոր
սակս
հաստատեցան
ոչ
սակաւ
շինուածք
եւ
բնակարանք
զնովաւ.
ուր
գործաւորքն
դադարեն
ամարանի,
իսկ
’
ի
ձմերան
իջանեն
’
ի
զնստագոյն
կողմանս
ձորոյն.
աստ
ագաւ
եւ
Քոչի
յառաջին
աւուրս
ամսեան
օգոստոսի
(1853).
քննեաց
եւ
զքանսն,
որոց
մեծագոյն
էր
’
ի
հիւսիսային
դիմի
քարալերին,
յորում
խնամով
հատեալ
կայր
սանդուղ
’
ի
վիմի
եւ
’
ի
շիկագոյն
հողի.
յայսմ
եւ
’
ի
կարմրագոյն
եւս
հողի
`
գտանի
արծաթն
ընդ
կապարոյ
եւ
սակաւ
ինչ
ոսկւոյ.
այլ
գլխաւոր
զանգուածն
է
սեաւ
երկաթաքար:
Մի
’
ի
քանիցն
պեղելոց
էր
18
Չ.
երկայն
եւ
6-7
լայն,
ուր
վաստակէին
չորք
գործաւորք
Յոյնք
եկեալք
’
ի
կողմանց
Պոնտոսի
եւ
Լազիկայ:
Են
եւ
’
ի
վերոյ
սոցին
ա
'
յլ
գուբք
յ
’8000'
բարձու,
ուր
միայն
ամարանի
պեղեն:
—
Գետինն
խոնարհի
ընդ
արեւմտակողմն
Կարմիր
Սարի
(
Գզըլ
թէփէ
),
եւ
մինչեւ
ցՄէտտէսիզ
`
բարձրագոյն
կատար
գահուն
Կիլիկիոյ
`
գրեաթէ
համակ
ձիւնապատ
է,
եւ
յերկուս
կտրեալ
հովիտս
`
երկայնաձիգ
լերին
քամակաւ.
յարեւելակողմն
տարածանին
`
ժամաչափ
եւ
կէս
գնացիւք
`
յուռթի
արօտք,
լաւագոյն
համարեալք
քան
զամենայն
արօտավայրս
Տաւրոսի,
եւ
բովանդակ
’
ի
ռոճիկ
կամ
’
ի
կալուածս
կարգեալ
մետաղահանիցն,
ընդ
հրամանաւ
ոստիկանի
Կիւլէք
մատէնի:
Առատ
է
լեռնածաղիկ
բուսաբերութիւն
կողմանցս,
սկսեալ
’
ի
սահմանաց
Քօշանայ,
որ
’
ի
հարաւոյ
կուսէ.
բուսաքնինն
յիշէ
[4]
հանդերձ
այլովք
`
զՀայկականն
Առնասպար
(Androsace
Armena
Dub.
)
եւ
զՓլոմիս
Հայկական
(Phlomis
Armeniaca
W.
)
’
ի
ձիւնապատ
հովտին,
զոսկեգոյն
Խառածաղիկն
նկուն.
ուր
եւ
նորատեսակ
Ըղտափուշք
կամ
վայրի
կանգառք
գունագոյնք
եւ
ասրաքատակք.
’
ի
Կարմրասար
լերին
`
’
ի
ճարակէ
արօտականաց
զերծեալ
տեսան
Առիւծագի
գոճմօրուաձեւ
(Orobanche
Epithymum
D.
),
Խազիրան
նկուն,
կատարագեղ
Քէօլերիա
(Kœleria
cristata),
Մատիտեղն
երկտեսակ
(Polygonum
Aviculare
եւ
Olivieri).
’
ի
մարգճակս
գետականն
`
Պապունիճ
բոլորշի,
Լերդախոտ
ճախնային,
Կտաւատ,
Տերեփուկ
գեղեցիկ
կապուտածաղիկ
(Gentiana
Boissieri),
եւ
այլք
յոլովք:
[1]
Կոստ.
Պերփեռ.
Թեմք.
Ա.
Μικρὰ
δὲ
Καππαδοκια
καταλήγει
δὲ
πρὸς
α̉νατολὰς
μέχρις
αυ̉τη̃ς
Ποδανδου̃
καὶ
του̃
φρονρίον
του̃
καλουμένου
Λούλου
καὶ
αυ̉τη̃ς
Ποδενδου.
[2]
Ο˝
ταν
δὲ
Ποδανδὸν
ει̉́πω,
τόν
Κεάδαν
με
οι̉́ου
λέγειν
τὸν
Λακωνικὸν,
η
ει̉́
που
τη̃ς
οι̉κουμέν
η
ς
ει̉́δες
βάραθρον
αυ̉τοφυὲς,
α̉̀
δὴ
καὶ
Χαρωνειά
τισι
προσαγορεύειν
αυ̉τομάτως
ε̉πη̃λθεν,
α̉έρα
νοσοποιὸν
α̉ναπνέοντα,
τοιούτω(
τινὶ
ε̉οικὸς
νόμισον
καὶ
τὸ
Ποδανδου̃
κακόν.
-
S.
Basil.
Ep.
74
[3]
Էտիպ՝
Գըրգ
կէչիտ
կոչէ
զգետն
մինչեւ
ցՍպիտակ
կամուրջն,
յետ
խառնրդոցն
ընդ
Գարասուի
(
Գօրգուն
)
յիշէ
զՉագըտ։
[4]
Քոչի
երկար
թուէ
եւ
նշանակէ
(
յէջս
գրոցն
176-183)
զբոյսս
կողմանցս՝
որ
ընդ
մէջ
Քօշանայ
եւ
Գզըլթէփէի,
քանից
Պուլղար
Մաղարայ
եւ
հիւսիսակողման
նոցին։