Սիսուան

59. Վահկայ բերդ

Նշանաւոր եւս տեղի է յահեակ անկեան Ալէուսի եւ յաջում Սարոսի, ’ ի հիւսիսային սպառուած բարձրաւանդակի 1190 Չ. բարձու, եւ ’ ի ստորեւ անջատ քարալերին, Վահկա, Βακὰ, ըստ Յունաց, Ֆէքէ կամ Վաքա ըստ այլազգեաց, ամուր ’ ի բնէ եւ յարուեստէ [1]. խառն բնակութեամբ Աֆշարաց եւ առաւել Հայոց, որոց տունս 100 գրէր Մուրատ Բերիացի յամին 1840, իսկ Պարտիզպանեանն ` 200, յամի 1863. Չիհաչէֆ որ էանց ընդ Վահկայ յամի 1853, ասէ 150 տուն ընդ Հայ եւ ընդ Աֆշար. բայց զարդիս ` ըստ ծանօթութեանց Կիլիկեան ընկերութեան ` 300 տունք են Հայոց: Եւ է սա մի ’ ի սակաւուց անտի տեղեաց Սիսուանայ, զոր վաղագոյն քան զյոլովս նուաճեցին Հայք, եւ մինչեւ ցարդ բնակեն ’ ի նմին. քանզի ամենայն պատմիչք եւ յիշատակագիրք մեր ` վկայեն յառաջ քան զայլ ամենայն կողմանս ` յամի 1097 Կոստանդնի որդւոյ Ռուբինի « նախ առեալ զբերդն Վահկայ, եւ ապա անտի յառաջ յոլովից տիրեալ ». եւ ըստ Վահրամայ `

        « Հռչակաւոր դղեկին տիրեալ,

        Այնմ որ Վահկայն էր կոչեցեալ.

        Յորում՝ եւ տուն ինքեան եդեալ,

        Եւ տէրութիւն անդ հաստատեալ » [2]:

Իբրեւ զարմանասքանչ իմն յիշեն ամենայն պատմիչք մեր զմահ սորին Կոստանդնի ’ ի դղեկին Վահկայ, ըստ դիպաց ինչ, որպէս գրէ եւ Պատմիչն կիլիկեան. « Յառաջ քան զելանելն նորա ’ ի կենցաղոյս ` եղեւ նշան զարմանալի. զի ցոլացեալ հուր ’ ի նմանութիւն կայծակի ` ’ ի Դղեակն Վահկայն, եւ հարեալ զսկտեղն արծաթի ` տարաւ ’ ի միւս այլ կոմղ տանն, ’ ի ներքոյ եօթն ( այլ ) սկտեղին. եւ ասէին գուշակումն մահուանն Կոստանդեայ. եւ ’ ի նոյն ամի մեռաւ բարի խոստովանութեամբ ’ ի Քրիստոս, եւ թաղեցաւ ’ ի սուրբ ուխտն Կաստաղօն »: — Ժառանգ նորա եւ յաջորդ Թորոս Ա յաւել ’ ի վայելչութիւն տեղւոյն ` զաւարն եւ զգանձ Մանտալեան իշխանաց Յունաց, ’ ի նուաճելն զնոսա եւ զբերդ նոցին ` ուր զԳագիկն արքայ Բագրատունի սպանեալ էին:

Երկար եւ բուռն պաշարման ժուժկալեաց Վահկա առ եղբարբ սորա Լեւոնիւ ` յարշաւանս Յովհաննու Կոմնենու կայսեր (1137). թէպէտ եւ բազում անգամ հրեշտակս առաքեաց սա ` անձնատուր լինել ` զի մի ' ’ ի մահ մատնիցին վրիժառութեամբ զօրաց իւրոց, այլ Հայոց վստահացեալ յամրութիւն տեղւոյն ` ծաղր առնէին զբանիւք նորա. մանաւանդ Կոստանդին ոմն յաւագացն, այր ուժեղ եւ հսկայ հասակաւ, թշնամանս եւս կսկծալիս դնէր կայսեր ` յունարէն լեզուաւ, եւ յոխորտանօք հրաւէր կարդայր քաջաց ’ ի մենամարտ: Գումարեալ Յունաց ` ընտրեցին զԵւստռատիոս ոմն արի այր, ’ ի մակեդոնական գնդէն. որ եւ խրախուսեալ ’ ի կայսերէ ` մատեաւ յոտս քարաբլրին եւ ձայն ետ Կոստանդեայ. իսկ սա ` « իբրեւ փայլակն յամպոց ոստուցեալ, ասէ Նիկետաս, կամ քօշ վայրի ’ ի պուրակաց, գայր պուղել զԵւստռատ … առեալ ասպար սպիտակ հաւասարակողմն նշանաւ խաչի ’ ի կմբին, սուսեր յաջում, յաջ եւ յահեակ ածելով ’ ի վահան Եւստռատեայ ` անհնարին բարկութեամբ կրկնէր կոփէր, եւ համարէր զրաւել ’ ի կենաց. մինչեւ անյոյս լինել կայսեր ’ ի փրկութենէ նորին, այլ եւ ասել յանճողոպրելի մահ մատնեալ: Սակայն զօրքն ` թէպէտ եւ տեսանէին զԵւստռատ անդուլ մղեալ ’ ի Կոստանդեայ, խրախոյս կարդային ` հարկանել վիրաւորել զոսոխն. քանզի ստէպ ամբառնայր նա զբազուկն եւ ամփոփէր առանց հարկանելոյ, ’ ի զարմանս ամենեցուն, որպէս թէ յաներեւոյթ իմն զօրութենէ ընկապճիլ բազկին կամ ուժաթափ լինել: Ապա ամբարձեալ միւսանգամ զսուսերն, եհար ուժգնակի զմեծն զայն զասպար բարբարոսին ( Կոստանդեայ )` զնմանակն Եկտորին, եւ յերկուս ճեղքեաց: Աղաղակ հիացման բարձին Հոռոմք. իսկ Հայոյն անպատսպար տեսեալ զինքն յասպարոյն, եւ զանգիտեալ վտանգել զգլուխն ` ’ ի դաշտավայրի ոգորելով, երագ երագ ’ ի բլուրն ’ ի վեր վերջոտնէր ». եւ այնուհետեւ դադարեաց, ասէ, ’ ի թշնամանելոյ զկայսրն եւ զզօրս նորա: Հարցեալ կայսեր զԵւստռատ թէ ընդէ՞ր բազում անգամ ամբարձեալ զբազուկդ եւ ոչ հարկանէիր զախոյեանն, ասաց. զի կամէր ’ ի մի հարուած եւ զասպարն պատառել եւ զվիրագն. եւ քանզի նա հեռի յանձնէն ունէր զասպարն ` ոչ յաջողէր այդպիսի հարուած: ( Թուի թէ ոչ յաջողեաց նմա եւ զհետ պնդիլ կիսազէն ոսոխին ): Յետ նուաճման բերդին ` կալեալ կայսեր զԿոստանդին ` ետ կապել շղթայիւք եւ առաքել ’ ի Կոստանդնուպօլիս. այն ինչ մեկնեալ նաւուն յափանց, յարձակեցաւ ’ ի գիշերին վիրագն հուժկու ` ’ ի վերայ պահապանացն, եւ զբազումս ’ ի նոցանէ կոտորեալ ` ետ ծառայից իւրոց արձակել զոտնակապս իւր եւ փախեաւ. այլ դաւաճանութեամբ վերստին ըմբռնեալ ` մատնեցաւ ’ ի ձեռս զօրու կայսերն: — Ընդ Վահկայի յիշէ այլ ոմն պատմիչ Բիւզանդացի ( Կիննամոս ), նուաճել կայսեր եւ զ Կապնիսկերտ, (Καπνισκέρτι), ամուր բերդ, որ ոչ գիտեմ զի ' նչ տեղի իցէ, թէ չիցէ Կապանն [3]. պատմիչք մեր ոչ զայս ` այլ ա՛յլ տեղիս յիշեն, ( Ամայք, Խալիճ, Ցախուտ ): — Ոչ յետ բազում ամաց (1145) որդի գերելոյն Լեւոնի ` բարեբաղդն եւ քաջայաղթ Թորոս Բ ` զերծեալ ’ ի կապանաց ` « հասանէր ’ ի լեռնակողմն Տաւրոսի, ’ ի սահմանս Վահկային … եւ իմաստութեամբ փոքր փոքր ձգէր առ ինքն արս յաջողակս … եւ օգնութեամբ Աստուծոյ փոքր փոքր տիրեաց հայրենեաց իւրոց. էառ զՎահկայն », եւ մի ըստ միոջէ զայլ ամուր տեղիս. յորոց մի եւ Առիւծ բերդ, զորոյ ոչ գիտելով զդիրս եւ ոչ հեռի ’ ի վայրացս համարելով, յիշել աստանօր արժան համարեցայ: — Այս Թորոս հաստատութեամբ նուաճեալ եւ զդաշտակողմն աշխարհին ` ’ ի բարգաւաճ քաղաքանին որոնէր իւր գահ իշխանութեան, հեռանալով ’ ի նախանիստն Վահկայէ. եւ յաջորդ նորա բռնակալող եղբայր իւր Մլեհ ` թուի իսպառ լքեալ զայն եւ բունեալ ’ ի Սիս: — Առ սոքօք կեայր Ենովք ոմն Վահկացի գիտնական, որոյ անգոսնեալ զհայրենի աւանդութիւնս ` զՅունացն ընդունէր ծէս, եւ կայր առ նոսա. թէ եւ յառաջագոյն գրեալ էր « նախատինք կարի ընդարձակս Հելլենացւոց ազգին », որպէս հաւաստէ Ն. Լամբրունեցի ` ’ ի թղթին առ համանման նորին Ոսկան կամ Յուսիկ ճգնաւոր: — Յայտ է զի յաջորդք Մլեհի ` եղբօրորդիք նորա Ռուբէն Բ եւ Լեւոն ` ’ ի Տարսոն եւ ’ ի Սիս նստէին. եւ յայնմհետէ դղեակն Վահկայ տեղի կալանաց աւագ մարդկան կարգեցաւ. ուր յելս ԺԲ դարու երկիցս արգել Լեւոն զՀեթում զեղբայր Ս. Ներսիսի, առեալ ’ ի նմանէ զԼամբրուն. « եւ նա անդ զգեցաւ զգեստ կրօնաւորութեան. եւ գնաց թագաւորն առ նա ’ ի բանտն ’ ի Վահկայն, եւ խնդրեցին թողութիւն յիրերաց. եւ ազատեաց զնա թագաւորն »: Սոյն ինքն ` այսր « առաքեաց յարգելանս ’ ի Վահկայն », եւ զառաջին կին իւր, լուեալ զնմանէ բանս բամբասանաց: Այսպէս սեւաշուք իմն սքօղեալ տեղւոյն ` ոչ հանդիսանայ յզկնիսն ընդ իշխանական բերդորայս կամ յարքունիս. այլ յիշին յ ’ ԺԳ դարու գրիչք ոմանք Վահկացիք, որպէս Ստեփանոս քահանայ յամի 1280, Թորոս քահանայ ` երէց կամ կրսեր քան զնա. եւ յառաջին կէս ԺԵ դարու Կոստանդին կաթողիկոս Վահկացի, որ կալաւ զաթոռն յամս 1430-8: — Յայսմ ժամանակի թուի գրաւեալ քահանայական տոհմի միոյ Վահկացւոյ, ( որ եւ թագաւորական ` ըստ աւանդութեան նոցին ), զսրբութիւնս կաթողիկոսական աթոռոյն, զչորեսին աջս ( Լուսաւորչին, Նիկողայոսի, Սեղբեստրոսի եւ զՊարսամայ ), եւ ժառանգութեամբ աւանդեալ որդւոց յորդիս, վասն որոյ եւ կոչեցան Աջպանեանք, որպէս տեսցի յետոյ ’ ի յիշատակի կաթողիկոսացն Սսոյ: — Իսկ ’ ի բնիկ սրբութեանց տեղւոյս ` յիշի ’ ի ԺԴ դարու Ս. Նշանն Վահկայի. ա՛յլ ինչ ոչ գտանի ’ ի գիրս: Բայց Ինճիճեան Հայր մեր աշխարհագիր ’ ի սկզբան դարուս, ասէ. « Զանազան եկեղեցիք են ’ ի սմա. Ս. Հրեշտակապետ, Ս. Թորոս, Ս. Մինաս, եւ Ս. Գէորգ, եւ մենաստան յանուն Սրբոյն Յովհաննու յաւարտ գեղջն. եւ վանք կիսաւեր, որոյ եկեղեցի յանուն Սրբոյ Աստուածածնին, զոր Ներսիսի կաթողիկոսի ասեն շինեալ ». որոց որպէսն այժմիկ ` չէ ինձ ծանօթ: — Բայց մի յաւերակացս է անշուշտ զոր տեսին նոյնպէս յամի 1836 երկրաքնին կամ երկաթաքնին Աւստրիացիք: Հուսկ Վահկայի ’ ի գրոց ` է առումն նորին ’ ի Շահսուարայ Զիւլգատրեան ` յամի 1467:

[1]             Վկայէ այսմ Նիկետաս Յոյն պատմիչ, ’ ի վարս Յովհ. Պերփեռուժենի. ’Εφ̉ ο υ̉́ περ η μὲν φύσις τὴν πέτραν α̉νέδωκεν, η δὲ τέχνη τείχεσι περιὲβαλε καὶ ε̉κράτυσεν. Nicetas.

[2]             Այսպէս գրէ եւ ընդարձակող ժամանակագրութեան Անեցւոյն. « Որ եւ տիրեաց հռչակաւոր բերդին որ Վահկայ կոչի. յորում զտէրութիւնն իւր հաստատեաց. եւ նովաւ էառ զբազում տեղիս » ։ Իսկ զօրինակ նուաճման բերդին, ոչ եւս յիշեմ՝ ո՛ր պատմիչ, ասէ խաբէութեամբ լինել. ’ ի մեծի տօնի եւ տօնավաճառի տեղւոյն՝ առաքէ Կոստանդին արս ծպտեալս իբրեւ վաճառականս, որք ’ ի խռան հրապարակին մերկացեալ զզէնսն թաքուցեալս՝ դիմեն ’ ի ներքս ’ ի բերդն եւ ’ ի բուռն առնուն։

[3]             Այսպէս համարի եւ Տիւլորիէ, եւ համարձակի ընթեռնուլ Կապնից բերդ, որպէս թէ Կապանաց բերդ։