Սիսուան

61. Հաճին. — Ս. Յակոբ վանք

Զարդիս գլխաւոր շէն համօրէն միջագետացս Սարոսի, եւ առանձին վիճակի միոյ Մարաշ գաւառի ` նահանգին Ատանայ ` է Հաճին, յարեւելեան հարաւային ստորոտս կամ ’ ի թիկունս Չամլըգ լերին, իբրեւ ’ ի 1400 Չ. բարձու, յերի Չաթալ - կէօզ վտակի, որ եւ յանուն քաղաքաւանին կոչի Հաճնոյ ջուր, իջեալ յ ’ Օպրուխ ձորակէ: Մէջ քաղաքին առապար է դժուարակոխ, այլ գեղեցիկ է տեսիլն, թատերաձեւ զետեղեալ ’ ի պառակ լերինն, եւ բարգաւաճ բուսաբերութեամբ զուարճացեալ, ոչ միայն վայրենի ծառոց, այլ եւ այգեօք եւ թթենեօք, ընդ որս յիշին եւ ձիթենիք: Յազգս ծաղկանց վայրի նշանակի եւ տեսակ մի շահոգրամի (Dianthus oculatus), որ յաւէտ երեւի ’ ի կողմն սահմանաց Կոկիսոնի. զորոյ փափուկ երանգս ` անմարթ է, ասէ ուղեւոր ոմն փռանկ, անաղարտ պահել, ճնշելով ’ ի թղթի, ըստ սովորութեան ծաղկաքաղ բուսաբանից, քանզի հանգոյն փոշւոյ թեւոց թիթռանց ’ ի բաց ջնջին: Անծանօթ են ինձ ծագումն եւ յիշատակք տեղւոյս, որոյ այսպիսի անուն ոչ յիշի ’ ի գիրս. եւ ոչ գիտեմ որո՛վ ծանօթութեամբ ` պատմահայր մեր Չամչեան նոյն համարի զսա եւ զ Հարգան, որոյ երկու եպիսկոպոսք միայն յիշին ’ ի սկիզբն ԺԴ դարու, Անդրէաս յամի 1307, Ստեփանոս ’ ի 1311, այլ ոչ նշանակի քաղաք կամ վանք լինել Հարգանայ: Ի քննութիւն խուզարկուաց կամ մերձաւորաց տեղւոյն թողումք զայս եւ զնորագոյն ծանօթութիւնս. զի ընդերկար քան զյոլովս պահեաց սա չափաւոր իմն ազատութիւն ազգային. եւ թէպէտ ընդ խստագոյն բռնութեամբ կայր Քօզան օղլու տոհմին, այլ թոյլատրէր եւ ’ ի սմանէ, առ ահի կամաւոր նուաճութեան Հաճնեցեաց ընդ Օսմանեան պետութեամբ եւ հակառակելոյ ինքեան. եւ ըստ բաղդի ժամանակաց ` մերթ բռնանային բիրտ դրացիքն, ձմերելով ’ ի շէնս քաղաքին եւ կեղեքելով զարարս նոցին, եւ մերթ ինքեանք իսկ ակն ածէին ’ ի կորովի քաղաքացեացն միաբանութենէ ընդ այլոց տոհմից. եւ այսպէս ընդ բազմապատիկ անցս անցեալ, միշտ զառտնին իւրեանց տեսչութիւն ինքնօրէն հոգալով Հաճնեցւոց ` ընտրելովք աւագորերովն, միայն տեղակալ հարկահան մի ունելով զՔօզանցւոյն, յետ բազում անցից հուսկ ուրեմն զկնի վերջին դղրդման նոցին եւ Զեթունեաց Հայոց, իբրեւ ձեռն արկ պետութիւնն իսպառ նուաճել զնոսին, յամի 1865, խորհուրդ արարեալ եւ Հաճնեցւոց գաղտ բանագնաց եղեն ընդ զօրավարս սորին ` Տէրվիշ եւ Իսմայէլ փաշայս, առ ’ ի զերծանել ’ ի վրիժուց լեռնականացն. եւ անկասկածք եղեալ ` միաբանեցան ընդ արքունի զօրուն ’ ի հալածել եւ ’ ի նուաճել զասպստամբսն, առաջնորդութեամբ իսկ եպիսկոպոսի իւրեանց Տ. Պետրոսի Տէր Մելքոնեան եւ աւագացն. Օսմանեանք պահպանեցին զքաղաքն յահէ հրդեհի ` զոր սպառնայր Վարշագ տոհմն Թուրքմէնից. եւ զառաջինն կարգեցին տեսուչ Հաճնոյ ` զՀաճիպէկ Քօզանեան, ’ ի շնորհս կամակար նուաճման նորին. այլ յապստամբել գլխաւորի ցեղին Եուսուֆ ` պէկի ` բարձին եւ ’ ի նմանէ զիշխանութիւնն, կասկածեալք ’ ի համախոհութենէ, եւ կարգեցին այր հաւատարիմ [1]: — Ըստ վերջին վիճակագրութեան Օսմանեանց ` Հաճին քաղաքի եւ շուրջ սահմանացն իբրեւ 12, 000 Հայ բնակիչք էին. իսկ մահմէտականք իբրեւ 200 ոգիք միայն. բովանդակ քաղաքին ի վիճակին Հաճնոյ ` Հայք 13, 000, մահմէտականք եւ նորեկ Չէրքէզք 5682: Ի մերայոցս ոմն յամի 1840 ՝ զտունս Հայոց Հաճնոյ հաշուէր 2000, ա՛յլ ոմն 2500 յամի 1854, Պարտիզպանեանն (1863) 3000. Դէսիէ փռանկ որ յառաջ քան զսոսա ’ ի (22 յունիսի, 1836) էանց ընդ Հաճին ` նոյնպէս 2 կամ 3000 տունս ասէ, եւ 34 տուն այլազգեաց, եւ մզկիթ մի սոցա ’ ի ստորեւ շինին: Չիհաչէֆ որ զառաջինն եկն ’ ի Հաճին յ ’13 յուլ. 1849, տունս Հայոց 2000 գրէ, եւ 190 այլազգեաց. յետ չորից ամաց վերադարձեալ (30 յուլ. 1853), 1500 տուն միայն գրէ Հայոց, եւ 30 Թուրքաց. թերեւս վասն շփոթութեան ժամանակին ` ցրուելոյ նոցա ’ ի քաղաքէն. քանզի յաւուրսն յայնոսիկ Հաճի պէկ գլխաւորն Վարշագ տոհմի Աֆշարաց թշնամութեամբ գայր ’ ի վերայ Եուսուֆ պէկի վերատեսչի Հաճնոյ, եւ նիզակակցի նորին Չէրքէզ պէյի, եւ նստեալ աւուրս հինգ կողոպտեաց զվանս Ս. Յակոբայ եւ աւերեաց զսահմանսն. ոչինչ ընդհատ եւ Եուսուֆ հարստահարէր զվանականսն, պահանջելով ռոճիկ եւ դարման: Փռանկ ուղեւորն որ զառաջինն եմուտ ’ ի Զեթուն, եկեալ եւ ’ ի Հաճին (2 յուլ. 1864), յայց ել սմա, զոր եւ նկարագրէ այր անձնեայ եւ սակաւախօս. եւ հարցեալ թէ ստո՞յգ իցէ բան առաջնորդին Հաճնայ ` թէ կարիցէ գումարել 10, 000 մարտիկս. ստոյգ է, ասէր, օգնականութեամբ Հայոց. այլ յերկրորդում ամին լքեալ ` ըմբռնեցաւ ’ ի ձեռն պաշտօնէի միոյ Տէրվիշ փաշայի եւ Աւագի Պօյաճեան Յարութեան, եւ վասն փախստեանն ` վերստին ձերբակալեալ սպանաւ, ըստ նախագրելոցս:

Հաճնեցիք պարապին յերկրագործութիւն եւ յերկաթագործութիւն. այլք յարուեստս եւ ’ ի վաճառականութիւն: — Երեք եկեղեցիք են նոցա, անշուքք եւ անզարդք, ըստ ստորագրութեան Փռանկ ուղեւորին (1864) [2], յորոց մին կոչի Ս. Գէորգ, միւսն ` Ս. Աստուածածին, ըստ աւանդութեան ` շինեալ յարքայազն Թորոսէ, գուցէ եւ յերիցագոյն համանուն Պարոնէն: — Ի հիւսիսոյ կուսէ քաղաքին է վանքն Ս. Յակոբ, հզօր պարսպօք պատեալ, նորոգեալ յամի 1554 ’ ի Խաչատուր եպիսկոպոսէ. սա առաջին ծանօթ ինձ եպիսկոպոս է Հաճնոյ. յետ նորա գտանեմ ’ ի հակիրճ յիշատակարանի ստորագրեալ յամի 1607, « ես Մովսէս եպիսկոպոս Հաջնեցի », եւ համարիմ այսպէս կոչեցեալ ոչ վասն հայրենեացն ` այլ աթոռոյն. որպէս կոչէր եւ հարիւր ամաւ յետոյ (1706) Հաճնեցին Յովհաննէս, որ եւ եղեւ կաթողիկոս Սսոյ (1719-26): Ի սկիզբն դարուս ` եպիսկոպոս էր Պետրոս (1806), յետ նորա Սարգիս (1820?), ապա Պօղոս. յաւուրս վերջին անցից Քօզանայ նուաճմանն ծանօթացաւ նախայիշեալն Պետրոս եպիսկոպոս (1853-66): — Ի հին գրչագրի ուրեք եդեալ է ոմն զիւր յիշատակ այսպէս, յամի 1718.

« Ձեռամբ Սարգիս բանասիրի …

Որ եմ յերկրէն Կիլիկիոյն,

Գիւղաքաղաքէն Հաճին ասին »:

— Երեք նախակրթական դպրոցք հաստատեալ են ’ ի Հաճին, խնամօք Միացեալ Ընկերութեան, ’ ի նոր ժամանակս. բայց եւ յամի 1865 յանցանելն ընդ այն ` փռանկ ուղեւորն յիշէ զդպրոցսն եւ զերիտասարդ ոմն վարժապետ լեզուագէտ Նազարէթ անուն, որ եւ խօսէր ընդ նմա ’ ի փռանկ բարբառ եւ ցուցանէր դասագիր մատենիկ ինչ ’ ի նոյն լեզու [3]:

Երիւք կամ չորիւք ժամուք ’ ի հիւսիսոյ արեւելից Հաճնոյ ` է Մատէն լեառն, յարակից կամ թեւ մի Պինպուղա լերանց, ’ ի Հր. Մ. նոցին, յորում էին Արծաթահանք, պեղեալք ’ ի Թուրքմանաց այնր կողման, յառաջ քան զնուաճումն Քօզանեանց: — Հանդէպ նորին յարեւմուտս կանգնի Տէտէ տաղ, առ որոյ ստորոտով ’ ի հովտի Ռումլու վտակի ` յահեկէն ` Գազըգլար գեօղ, եւ աւերակք ’ ի վերայ արահետ ճանապարհին որ տանի ’ ի Կեսարիա. եւ երկուստեք նոյն ճանապարհի սակաւուք հեռի գեօղք, յաջմէն ` Կիւզէլլիմ, Գայաճըգլը ’ ի Հր. Մ. ’ ի ստորոտս Պինպուղա լերին. եւ ’ ի հարաւոյ նոցին Մաղարա առ համանուն վտակաւ, յորում էին 400 ոգիք Հայք, ըստ Օսմանեան վիճակագրութեան, 875 մահմէտականք եւ 460 նորաբնակ Չէրքէզք: — Առ սովաւ բանակեցաւ զառաջինն Իսմայիլ փաշա ` ’ ի գալն ’ ի Սեբաստիոյ ընդդէմ Քօզանեանց, յամարան 1865 ամի, եւ աստի տեղափոխեաց ’ ի Ռումլու, որ ’ ի վերայ ճանապարհին եւ ’ ի ձախմէ համանուն վտակին ( յարեւելից ): — Չիհաչէֆ, զատ ’ ի վերոյ գրելոցդ ` ’ ի հովտի Ռումլեայ, յիշէ եւ այլ գեօղս, որպէս Եամանլը, եւ այլն. եւ ասէ լինել ’ ի Տալլար վիճակի, որ երբեմն ’ ի Մարաշոյ գաւառին համարի էր, իսկ այժմեան վիճակագրութիւն Օսմանեանց ` Հաճնոյ սեփականէ ընդ նախայիշելոցն Մաղարայի, Քէօթիւնի, Թափանի եւ Ռումլեայ ` որ եւ Ռում: Է եւ գեօղ համանուն վիճակին ` Տալլար, կէս ստորերկրեայ տամբք, ուր ’ ի ձմերայնի միայն բնակեն. ըստ բնակարանացն անհարթ են եւ սահմանքն եւ անպողոտայ: Ա՛յլ գեօղք կողմանցս, Եաղպասան, 20 Հայ եւ 600 այլազգի բնակչօք. Կիւրրէշ, 7 Հայ եւ 816 այլազգեօք. Բանլըգ 120 Հայ եւ 570 այլազգեօք [4]: Զատ յայսցանէ յիշի եւ Չաթախ գիւղ մերձագոյն ’ ի Հաճին երկժամաւ, որպէս թուի առ Սարոսիւ, եւ ’ ի նմին Կէտիկ կամուրջ, առ որով զԷմպիյէ ` զազատողն Եուսուֆի ’ ի Բանլըգ եւ զդատապարտեալն ’ ի մահ ` որդի նորա հրացանարձակ եսպան: — Յիշին ’ ի մերայոցս ’ ի վիճակի Հաճնայ եւ Նոր բերդ գիւղ 30 տուն ազգայնովք, եւ Աճէմ օղլու 20 տամբք: — Թուրքմանք ասէին հնգետասան կամ ութեւտասան մղոնաւ ’ ի Հս. Մ. Տալլարայ առ Մաղարա ջրով լինել զ Շէրդ կամ Չէրդ գալէսի, ընդարձակ տեղի աւերակաց բերդից, ապարանից եւ եկեղեցեաց. զոր Դեսիէ կարծեօք ասէր լինել տեղի Կոմանայ քաղաքի [5]: — Ոչ գիտեմ ’ ի սմի՞ն կողման թէ այլուր իցէ Շարտէրէսի նորաշէն գիւղ Հայոց 150 տանց, որ աւուրբ ճանապարհաւ հեռի ասի ’ ի Հաճնայ ` ’ ի հիւսիսոյ կուսէ: Ի սոյն կողմանս կարծեմ եւ զհին քաղաք մի Լէանդ անուն, Λεανδίς, որ 18 հռոմէական մղոնաւ ’ ի հարաւոյ Կոմանայ ասի եղեալ, ’ ի վերայ պողոտային ` որ տանէր ընդ Տաւրոս լերինս յԱնազարբա [6]:

[1]             Պետրոս եպիսկոպոս որ գրեաց համառօտիւ զՊատմութիւնն Ազատութեան Հաճնոյ, զառաջին կուսակալսն, որք մի ըստ միոջէ փոխանակեցին իբր տարեւոր իշխանութեամբ՝ նշանակէ. Սալի էֆէնտի զատէ Հիւսէին էֆէնտի, Սալի էֆէնտի Քէրքիթլի, Պէյազիտ զատէ Պէքիր Պէկ, եւ Ղալիպ Պէկ։

[2]             «Les vastes hangars qui servent d'églises sont misérables. De grosses poutres soutiennent la toiture; quand la charpente menace ruine, on l'étaye… Le sol n'est recouvert que de quelques tapis usés jusqu'à la corde et de nattes tressées grossièrement, par des hommes ou des femmes plus zélés qu'habiles. Quelques tableaux figurant des Saints impossibles grimacent çà et là sur les murailles humides: un fauteuil en bois sculpté pour l'évêque, quelques tabourets pour les religieux, un maître-autel sans ornement et quelques verroteries grossières composent tout l'ameublement des églises». — Léon Paul.

[3]             Ոչ յետ բազմաց գրելոյ իմ զայսոսիկ՝ հրդեհ մեծ ’ ի գիշերի 2-14 յուլիսի 1883 տարւոյ ( յորում պահու այնր գիշերոյ եւ ’ ի վանս կղզւոյս Ս. Ղազարու հանդիպեցաւ ). զերիր մասն քաղաքին աճիւնացոյց, տունս 1500, եւ զմեծ մասն կրպակաց, քանզի փողոցք քաղաքին անձուկք յոյժ էին եւ տունք գրեաթէ կռուեալ յիրեար. եւ զի հրաման է պետութեանն ընդարձակել զփողոցս վերաշինելի տեղեաց, հարկ էր յոլովագոյն մասին բնակչաց Հաճնոյ տեղափոխիլ այլուր. եւ առ այս ասի ընտրեալ նոր քաղաքատեղի յընդարձակ միջոցի՝ ’ ի վերայ պողոտային Մարաշոյ եւ Կեսարիոյ, կամ յանուանեալ տեղւոջն Փուլատ­պունար ։

[4]             Բանլըգ գրի ’ ի Պատմութեան ազատութեանն Հաճնոյ. Գանլըգ ’ ի վիճակագրութեան։

[5]             Դեսիէ, Asie Mineure, 584.

[6]             Պտղոմէոս, Ե, Է. 7.