62.
Քօզան
Օղլու
եւ
այլ
տոհմք
Բազում
անգամ
յիշելով
`
’
ի
վիճակիս
Հաճնայ
զ
Քօզան
տոհմ
Թուրքմանաց
`
’
ի
դէպ
համարիմ
յաւելուլ,
զի
’
ի
վաղուց
հետէ
կենդրոն
միջագետացս
Սարոսի
`
լեռնաստանն
`
հաստատութեամբ
կալեալ
էր
յայնմ
տոհմէ,
մինչեւ
համարել
առանձինն
իմն
վիճակ
’
ի
գաւառին
Մարաշոյ
`
Ճէպէլ-Քուզան-Սարըլը
կոչմամբ.
թէպէտ
եւ
անուամբ
չափ
գրեալ
էր
’
ի
դիւանի
Օսմանեան
պետութեան.
ոչ
միայն
ապստամբ
եւ
ինքնագլուխ
գոլով
ցեղիցն
`
այլ
եւ
ահարկու
հպատակաց
պետութեանն
եւ
անցաւորաց.
հանդերձ
այլովք
վիճակօք
`
նուաճեալ
էր
ցեղապետին
եւ
զընկերհաշտութիւնս
Հաճնոյ
եւ
Զեթունի,
չափաւոր
իմն
թողեալ
նոցա
ազատութիւն:
Անդստին
յ
’
ԺԳ
դարէ
համարի
գալուստ
տոհմապետի
սոցա
Քուզան
կոչեցելոյ
այսր
`
ընդ
այլոց
վեցից
ընկերաց,
որք
ընդ
նահապետին
Օսմանեանց
ելեալ
յԻւչ
-
օք
(
Եռանետ
)
նահանգէ
աշխարհի
արեւելեան
Թուրքաց,
անցին
ընդ
Եփրատ
եւ
դիմեցին
յարեւմուտս
’
ի
Փոքր
Ասիա,
եւ
յառաջ
անցին
’
ի
սահմանս
սուլտանութեան
Իկոնիոնի
եւ
մերոցս
Սիսուանեայց.
մի
’
ի
նոցանէ
կոչէր
Վարշագ
կամ
Վարսաք
`
յորմէ
եւ
տոհմ
նորին
ցայսօր.
միւսն
Իւզէր,
յորմէ
Իւզէրլիք
վիճակ.
իսկ
գլխաւորն
Եիւրքէր
`
յորմէ
Եւրիւգք.
սորա
որդի
էր
Րամազան
`
նահապետ
հզօր
տոհմի
եւ
տէրութեան
Րամազանեանց
կամ
Րամազան
օղլու:
Սա
խնդրեաց
եւ
ընկալաւ
’
ի
թագաւորաց
Հայոց
ազատութիւն
`
արածելոյ
զհօտս
իւրեանց
’
ի
դաշտավայրս
եւ
’
ի
լեռնակողմանս
աշխարհին.
եւ
առ
փոքր
փոքր
հաստատեցին
անդ
զդադար
իւրեանց.
ապա
’
ի
տկարանալ
տերանց
Հայոց
եւ
նուազել
բնակչացն,
աստուստ
Թուրքմանք
եւ
յարեալք
’
ի
նոսին
Աֆշարք,
եւ
անտուստ
Գարամանեանք
`
համակրօնք
գոլով
սուլտանաց
Եգիպտոսի
հակառակորդաց
Հայոց,
բաժանեցին
զաշխարհն
յարօտս
իւրեանց,
կէսք
ազատօրէն
եւ
կէսք
հարկելով
Եգիպտացւոյն.
մինչեւ
զօրացեալ
Օսմանեանց
`
յելս
կոյս
ԺԵ
դարու
նուաճեցին
զմասն
ինչ
երկրին,
եւ
’
ի
բառնալն
զսուլտանութիւնն
Եգիպտոսի
’
ի
սկիզբն
ԺԶ
դարու
`
զբովանդակ
իսկ
Կիլիկիա
մարզ
կացուցին:
Բայց
յայնց
ժամանակաց
ցաւուրս
մեր
`
յոլովք
’
ի
տոհմից
Թուրքմանացդ
փոքր
’
ի
շատէ
հայրենի
ազատութեամբ
կէին
որջացեալք
’
ի
ձորս
եւ
’
ի
լերինս,
վասն
որոյ
եւ
Ձորատեարք
կոչեցան
(
Տէրէ-պէկի
).
բազում
անգամ
գուն
գործեաց
Օսմանեան
պետութիւն,
այլ
ոչ
յաջողեցաւ
իսպառ
նուաճել
մինչեւ
ցվերջին
քառասնամեայ
ժամանակս.
յորս
ծաւալումն
քաղաքականութեան
եւրոպական
ազդեցութեամբ,
եւ
հարկ
ապահովութեան
անցուդարձի
երթեւեկաց
`
ստիպեցին
կանոնաւորել
եւ
զտեսչութիւն
կողմանցս.
բայց
զդէպս
պատերազմաց
Եգիպտացւոց
ընդ
Օսմանեանց
`
պատեհ
առեալ
լեռնականացն
`
ըստ
օգտի
իւրեանց
միտէին
յայս
կամ
յայն
կողմն.
մինչեւ
դադարեաց
խազմն,
Եգիպտոս
ամփոփեցաւ
ընդ
վեհագոյն
իշխանութեամբ
Սուլտանին,
եւ
Թուրքմանք
ստիպեցան
`
գէթ
առ
վերին
երեսս
`
հանդարտել
ընդ
տեսչութեամբ
փաշայից,
կալով
մնալով
’
ի
սեփական
վիճակս
իւրեանց.
այլ
երբ
եւ
յաջող
թուէր
նոցա
ժամանակն
`
դադարէին
’
ի
տալոյ
հարկս,
եւ
երբեմն
զինուք
իսկ
զդէմ
ունէին.
եւ
որպէս
յիշեցաւ
’
ի
վեր
անդր
`
յամս
1852-9,
յորս
յաճախեցին
եւրոպացիք
գալ
’
ի
քննութիւն
աշխարհիս
(
որպէս
Դեսիէ,
Լանկլուա,
Չիհաչէֆ,
Քոչի,
Աւստրիացի
սպայք,
եւ
այլն
),
գտին
տիրաբար
բռնացեալ
կողմանցս
զ
Չատըրճի
Մէհէմմէտ
տոհմապետ
Քօզանեանց
`
’
ի
բնիկ
լերինս
Քօզանայ,
եւ
զեղբարս
նորին
(
զի
էին
բազումք
)
յայլ
եւ
այլ
կողմանս,
որպէս
Եուսուֆն
գլխաւոր
Աֆշարաց
’
ի
Հաճնոյ
սահմանս,
Էօմէր
պէկ
’
ի
կողմանս
Պէլէնի,
որում
մերձ
`
վիճակն
Սարգանտ
օղլու,
գլխաւոր
ունելով
զ
Մուրթազ-աղա.
առ
սոքօք
հզօր
տոհմն
Եիւրիւք
`
ունէր
զսահմանս
Սսոյ.
Հաճի
պէյ
գլխաւոր
էր
Վարշագ
աց,
Սամառա
պէյ
`
առաջնորդէր
Գարսանտ
օղլու
տոհմի
`
դադարելոց
ընդ
մէջ
Ալա
-
տաղ
լերանց
եւ
Զամանդեայ.
յելից
սոցա
վիճակն
Մուսդաֆա
աղայի,
եւ
մերձ
նմին
Թէքէլի
օղլու.
յարեւմտակողմն
սոցին
’
ի
միջոցս
Պուլղար
եւ
Ալա
-
տաղ
պարուց
`
տեսաք
զ
Մէլէմէնճի
տոհմն,
եւ
հեռագոյն
յարեւելս
’
ի
Սեաւ
լերինս
տեսցուք
զ
Թուրքմանս,
որոց
յայսմ
ժամանակի
գլխաւոր
էր
Օսման
պէյ.
ընդ
որս
թափառէին
եւ
ահարկու
Հայուկք,
յանուանէն
յայտ
առնելով
զծագումն
իւրեանց,
այլ
խառնեալ
ընդ
այլոյ
տոհմի
`
Քրդահայք
համարին:
Էին
եւ
են
ա
'
յլ
եւս
տոհմք
կամ
տոհմակիցք
առանձնակ
գլխաւորօք.
որք
առ
հասարակ
`
որ
կամաւ
եւ
որ
զինու
զօրութեամբ
`
յետ
նուաճման
Զեթունցոց
(1862-3)
հնազանդեցան
պետութեանն,
’
ի
ձեռն
Տէրվիշ
փաշայի.
զի
արկեալ
սորա
նախ
ընդ
իշխանութեամբ
զՍեաւ
լերինս
(1865),
ապա
խաղաց
’
ի
վերայ
Քօզանեանց
`
’
ի
կողմանց
Սսոյ,
մինչ
Իսմայիլ
փաշայ
դիմէր
յարեւելից
հիւսիսոյ,
առաջնորդ
ունելով
զոմանս
’
ի
Հաճնեցեաց,
ընդ
որս
եւ
նախայիշեալն
Տ.
Պետրոս
եպիսկոպոս,
եւ
Նիկողայոս
եպիսկոպոս
Բերիոյ
`
որ
յետոյ
կաթողիկոսն
եղեւ:
Անպատրաստք
գտեալ
եւ
անբաւականք
առ
զդէմ
ունել
հրահանգեալ
զօրու,
եւ
լքեալք
’
ի
Հայոց,
մի
ըստ
միոջէ
եկին
’
ի
հնազանդութիւն
Հաճի
պէկ,
Ահմէտ
աղա
որդի
Էօմէրի
տիրողին
Պէլէնի,
Եուսուֆ
պէկ,
որ
երկիցս
ձերբակալ
եղեալ
’
ի
մահ
վարեցաւ,
ըստ
վերոյգրելոցս.
իսկ
այլք
’
ի
տիրապետաց
առաքեցան
իբրեւ
յաքսոր
յայլեւայլ
գաւառս
հեռաւորս.
եւ
ապա
կարգեցան
նուաճեալ
վիճակացն
տեսուչք
(
գայմագամ
)
ընդ
իշխանութեամբ
գաւառապետաց
Մարաշոյ
եւ
Ատանայի,
սահմանեալ
օրինօք
վարչութեան:
Բրտութիւն
բնակչաց
կամ
թափառողաց
Քօզանեանց
`
չեղեւ
բաւական
խափանել
զհրապոյրս
ծաղկաւէտ
երեսաց
երկրին,
առ
չներել
բուսասիրաց
սպրդել
եւ
’
ի
զանխուլ
կողմանքս,
թէ
եւ
’
ի
հարեւանցի.
եւ
ոմանց
շնորհս
գտեալ
յաչս
բռնաւորացն
`
շրջեցան,
քաղեցին
եւ
նշանակեցին
ոչ
սակաւ
ազգս
բուսոց.
յորոց
սակի
են
եւ
Խառածաղիկքն
մակակոչեալք
Պաղեստինեան
եւ
անկիւնաւոր
(Ranunculus
Palæstinus,
R.
Cuneatus),
Երնջնատակք
`
աշտէաձեւն,
զմիւռնեանն
եւ
ալպեայն
(Erysimum
thyrsideum,
Er.
Smyrneum,
Er.
alpestre),
Երեկորնիկ
մանուշագոյնն
եւ
շիկորակն
(Hesperis
violacea,
Hes.
flava),
Վառվռուկ
պրկիկ
(Alyssum
strictum),
Կոտեմ
այլատերեւ
(Draba
diversifolia),
Տափկի
ծաղկախիտ
(Thlaspi
densiflorum),
Տարաթելիկ
(Æthionema
Iberideum),
Գոճամօրու
լայնասաղարթ
(Hypericum
latifolium),
Գնձմնձուկ
ջղախոտեայ
(Barbarea
plantaginea),
Պարզծիլ
մրտատերեւ
(Haplophyllum
myrtifolium),
այլն,
եւ
այլն:
