65.
Տիանա
քաղաք
Գլխաւոր
շինից
գաւառիս
’
ի
հնումն
էր
ՏԻԱՆԱ
(Τὰ
Τυάνα,
Tyana)
քաղաք.
’
ի
հողաբլրի
կառուցեալ
եւ
սա,
եւ
իբր
ձեռակերտ
Շամիրամայ
համբաւեալ,
կամ
թէ
ոչ
նորա
`
այլոյ
թագաւորի
Ասորեստանեայց.
եւ
ճանաչի
ցարդ
’
ի
մնացորդաց
հին
շինուածոցն
քայքայելոց,
յերի
Գիլիսէ-հիսար
գեօղաւանի,
երիւք
եւեթ
մղոնօք
’
ի
Մ.
հարաւոյ
Պօռի,
նման
նմին
’
ի
բարգաւաճ
եւ
բարեբոյս
սահմանի,
առ
նովին
Գզըլճէ
գետակաւ:
Հանգոյն
Անտաւալի
մի
յիջեվանաց
էր
եւ
սա
արքունի
պողոտային,
որ
’
ի
Սարդիկեայ
Լիւդիոյ
տանէր
յանցս
Կիլիկիոյ
եւ
’
ի
մայրաքաղաքն
Տարսոն.
ընդ
այն
էանց
Կրսերն
Կիւրոս,
որպէս
նշանակէ
հետեւող
նորին
Քսենոփոն,
Դանա
կոչելով
զքաղաքն,
Δάνα,
ընդ
այն
անցին
եւ
Մեծն
Աղեքսանդր
եւ
հռոմէական
բանակք.
ոմանք
’
ի
նախնի
հեղինակաց
գրեն
եւ
Թոանա,
Thoana
[1],
որպէս
թէ
շինեալ
’
ի
Թոասայ
թագաւորէ
Տաւրոսի
կամ
Թրակաց.
մականուանեցաւ
երբեմն
եւ
Եւսեբիա
տաւրոսական,
իբրեւ
սրբազան
իմն
քաղաք,
վասն
մեծի
մեհենի
միոյ
Արամազդայ
`
առ
սրբազան
աղբերաւ,
որ
փարսախաւ
հեռի
’
ի
Հս.
Ել.
քաղաքին
բղխէ
’
ի
լճակէ
կամ
յաւազանէ
ուստեք,
100
՛
ունելով
երկայնութեան
եւ
50
լայնութեան.
հանապազ
պղպջալով
ջուրցն
եւ
ոչ
երբէք
զեղանելով
արտաքս,
շուրջ
պատեալ
մեծամեծ
հատորօք
դրուագեալ
վիմաց,
յորոց
շատք
վարեալ
են
’
ի
կազմութիւն
փողրակի
’
ի
պէտս
ջրաղացից.
բայց
եւ
ագուգայ
մի
մեծ
կրաքարեայ
գործեալ
էր
Հռովմայեցւոց
առ
’
ի
բերել
զջուրն
’
ի
քաղաք
անդր,
եօթն
մղոնաւ
’
ի
բացուստ
`
’
ի
Հս.
Ել.
որոյ
ցարդ
կանգուն
կան
յիսնիւ
չափ
կամարք.
մեծագոյնք
եւ
բարձրագոյնք
`
մերձագոյն
’
ի
քաղաքն,
ցածագոյնքն
`
առ
բլրին
`
ուր
բղխէ
աղբիւր
անհատահոս
`
թափեալ
յաւազան
40
կամ
50
Չ.
երկայն.
Գըզլար
կէօլ
կոչի
այժմ
լճակս
այս:
Սակաւուք
հեռի
յարեւմտակողմն
’
ի
ստորոտս
բլրոց
`
կայ
այլ
աղբիւր
բղխեալ
’
ի
խոռոչէ
քարաժեռի
’
ի
բոլորակ
խորւոջ
`
իբր
30'
տրամագծաւ,
եւ
անցեալ
ջրոյն
ընդ
երկրաւ
ընդ
40
կամ
50',
ելանէ
արտաքս
եւ
գործէ
մեծագոյն
եւս
ջրժողով
լճաձեւ,
որոյ
եւ
եզերք
`
մասամբ
ձեռագործ
յարդարեալ
են,
որպէս
թուի
’
ի
պէտս
ոռոգման
ագարակաց:
—
Ոչ
սակաւ
նշխարք
հին
շինուածոց
են
յաւանին
եւ
շուրջ
զնովաւ,
կճէից
եւ
այլ
ընտիր
քարանց,
հիմունք
տաճարաց
եւ
սիւնք
սրբատաշք,
յորոց
զմին
միայն
դորացի
ոճով
եօթն
Չ.
բարձր
`
կանգուն
եգիտ
ճարտարն
Դեսիէ.
եւ
յետ
նորա
եկեալ
Հէմիլդըն
անգղիացի
յամի
1837
(4
օգոստ.
),
ետես
եւ
զգործարանս
բորակի
`
զոր
յիշէր
մերս
Ինճիճեան
`
երեսուն
ամօք
յառաջ,
եւ
ասէին
արդ
ամի
ամի
40,
000
հօխայ
գործել:
—
Հարաւակողմն
աւանին
ճախճախուտ
է
եւ
խոնաւ,
բազում
առուաց
եւ
աղբերաց
սեաւ
եւ
սկախառն
ջրովք
ողողելով
զվայրն:
Երկու
մղոնաւ
հեռի
’
ի
շինէն
են
եւ
այլ
եւս
դառնահամ
աղբերք,
եւ
մերձ
’
ի
նոյնս
`
լճակ
կամ
ոփ
մի
’
ի
դիւր
վայրի
40
՛
տրամագծաւ,
դառն
եւ
պղտոր
ջրով,
պղպջակուտ
եւ
ցայտուկ,
մանաւանդ
’
ի
կենդրոնին,
ուր
եւ
ոտնաչափ
բարձրութեամբ
’
ի
վեր
պուղի
սիւն
ջրոյ
ըստուար
ոտնաչափ
եւ
կէս,
ուժգին
շառաչմամբ,
այլ
ոչ
բնաւ
զեղանի
արտաքս,
եւ
ոչ
առու
արձակէ.
ջուրն
ծծըմբահոտ
է
եւ
ցուրտ:
Սա
համարի
համբաւեալն
`
’
ի
նախնեաց
եւ
սրբազանեալն
Ասմաբէոն
աղբիւր
(Asmabeon),
առ
որոյ
եզերբ
կանգնեալ
էր
մեհեանն
Արամազդայ:
Դոյզն
ինչ
հեռի
յաղբերէս
`
ամբառնայ
’
ի
դաշտին
բլրակ
մի
գաճաքարեայ
եւ
ալապաստրեայ
երակօք,
նշանակ
հանքային
աղբերաց.
յոր
սակս
եւ
թուի
գործեալ
առ
նմին
գեղեցիկ
կճեայ
բագին
մի
եւ
խորշ
լայն
’
ի
վերայն:
Են
եւ
յայլ
մերձաւոր
բլուրս
քարափոր
այրք
`
երբեմն
գերեզմանք,
եւ
առ
քրիստոնէիւք
փոխեալք
’
ի
մատրունս,
յորս
բազում
խորշք
են
եւ
դարանք:
—
Յառաջին
դարս
`
Տիանա
թեմ
մի
էր
մեծի
եպիսկոպոսապետին
Կեսարիոյ,
այլ
’
ի
կէս
Դ
դարու
յերկուս
բաժանեալ
աշխարհին
`
Տիանա
առանձինն
արքեպիսկոպոսանիստ
կարգեցաւ
Բ
Կապպադովկիոյ.
ընդ
որ
տհաճէր
եւ
գանգատէր
յոյժ
Մեծն
Բարսեղ,
եւ
բազում
վէճք
եղեն
ընդ
երկոսին
նահանգսն
վասն
թեմիցն
բաժանման:
—
Հռչակեցաւ
յոյժ
քաղաքս
վասն
’
ի
նմին
ծննդեանն
եւ
քարոզութեան
եւ
ստապատիր
հրաշից
`
Ապոլոնիոսի
խաբեբայի
յԱ
դարու,
զոր
հեթանոսք
կամէին
հակառակ
կանգնել
Տեառն
մերոյ
Յիսուսի,
եւ
Փիլոստրատ
ոմն
գրեաց
յերկար
զվարս
նորա
եւ
զառասպելս.
զորս
թողեալ
առասպելասիրաց
`
հաճոյասցին
մեզ
մի
անգամ
եւս
բանք
Ս.
Լամբրոնացւոյն
`
երկամաւ
յառաջ
քան
զմահն
(1196)
գրեալք
`
զԼեւոնէ
Մեծէ,
’
ի
յիշելն
զնորոգ
շինութիւն
Լուլուայ
ամրոցին,
եթէ
«
ընդարձակեաց
նովաւ
զՀայաստանեայս
`
թագաւորի
Լեւոնի
ձեռն,
եւ
նովաւ
կարողացաւ
Բ
Կապադովկիոյ,
յորում
մայրաքաղաք
Տիանայ.
արտահանեալ
զնորաշէն
ամուրն
’
ի
փառս
Քրիստոսի
եւ
’
ի
զօրութիւն
քրիստոնէից
»:
Թէ
յառաջ
թէ
յետոյ
հաստատեցաւ
’
ի
նմին
եպիսկոպոսական
աթոռն
Հայոց
`
ոչ
գիտեմ
հաւաստեաւ,
բայց
զի
էր
’
ի
սկզբան
ԺԴ
դարու
Ներսէս
եպիսկոպոս
Տիանեայ,
եւ
յետոյ
յամի
1341
Գրիգոր
եպիսկոպոս
’
ի
ժողովին
Սսոյ
`
առ
Մխիթարաւ
կաթողիկոսիւ:
Նման
ինչ
Տիանեայն
աւերակաց
կարծելի
է
եւ
երիւք
մղոնօք
չափ
յելից
հարաւոյ
նորին
’
ի
գեղջն
Գարաճաէօրէն,
զի
նշանակէ
անունն
Սեւ
աւերակս.
այլ
որպիսի՞ս՝
ոչ
գիտեմ:
—
Եւ
’
ի
սորա
ելից
հարաւոյ
եւ
յարեւմտեան
ստորոտս
Գըրգ-պունար
լերին
`
կայ
գեօղն
Պօղազ,
որոյ
անուն
յայտ
առնէ
զանձուկ
փողն,
այսինքն
զնրբուղի
ճանապարհն
`
որ
ընդ
մէջ
Տիանեայ
եւ
Կիլիկեան
մտից:
Միջոցն
Տիանեայ
եւ
Առակլեայ
’
ի
հիւսիսային
ստորոտս
Պուլղար
լերանց
`
սակաւածանօթ
է.
’
ի
թիկունս
նոցին
`
յայնկոյս
վաղ
տեղագրեալ
կողմանց
արեւմտեան
հովտաց
Սարոսի,
իբր
չորիւք
մղոնօք
հեռի
յՈւլու
-
գըշլայէ
`
’
ի
հիւսիսոյ
կուսէ
նշանակի
հանգրուան
մի
’
ի
լեռնամիջի,
Ալան-չիֆտլիկ
անուն,
յորմէ
նոյնքան
հեռի
ընդ
արեւելս
`
Քէօթէ?
(Köthey)
գեօղ.
ընդ
արեւմուտս
`
երեք
մղոնաւ
յԱլանայ
`
Շիզ
քէօյ?
եւ
’
ի
սմանէ
նոյնչափ
եւս
ընդ
արեւմուտս
`
Չայան
գեօղաւան
’
ի
վերայ
ճանապարհին
որ
ընդ
Առակլի
եւ
Տիանա,
որ
եւ
սահմանագլուխ
համարի
առաջնոյն,
անջրպետ
ունելով
զթեւս
Պուլղար
լերանց
’
ի
հարաւոյ
’
ի
հիւսիս
յառաջելոց,
յորոց
յահեկէ
ջուրքն
հոսեն
ընդ
հիւսիս
արեւմտից
յԱռակլի,
եւ
’
ի
ձորակս
նոցին
են
արդ
յիշեալ
տեղիքդ,
եւ
որ
’
ի
հիւսիսոյ
Չայանայ
փարսախաւ
հեռի
Թէքքէ
հանգրուան:
Ի
Չայան
`
ուղեւոր
ոմն
եւրոպացի
յամի
1833
համարէր
200
տունս
եւ
1000
բնակիչս.
յետ
40
ամաց
համարէին
2000
ոգիք,
յորոց
կէս
կորեաւ
’
ի
սովու
կարէ
ձմերայնոյ
1873-4
ամին,
հանդերձ
10,
000
ոչխարովք
եւ
արջառօք
նոցին,
եւ
մշակութիւն
նուազեաց.
բայց
հովիտքն
եւ
բլուրք
`
հռչակին
յոյժ
ծաղկազգեստ
լինել
եւ
խնկահոտ
’
ի
գարնայնի
[2]:
[1]
Թերեւս
չիցէ
անդէպ
կարծել
զառաջինն
Անահտայ
նուիրեալ
քաղաքն,
ըստ
անուանն
որպէս
կոչի
առ
Լատինս
դիցուհին
այն,
Diana,
եւ
յաջմէն
ընթեռնլով
զնշանագիրսն՝
Անաիտ
լսի։
[2]
Տէվիս,
233
։