Սիսուան

66. Առակլի (Հերակլիա)

Արեւմտեան հարաւային մասն Տիանեայ հին գաւառի համարի եւ այժմեանս Էրէկլի ` վիճակ Ղօնեայ գաւառի. որ եւ ըստ դրիցն ` ’ ի հնումն միջասահման եւ բաժանորդ թուի եղեալ մերթ միոյ եւ մերթ միւսոյ երից կամ չորից աշխարհացն ` Լիկայոնիոյ, Կիլիկիոյ, Կադաոնիոյ եւ Կապպադովկիոյ, եւ յետնոյս յաւէտ գրեալ ’ ի Հռովմայեցւոց, ’ ի զատուցանել սոցա ’ ի տասն գաւառս կամ նախարարութիւնս զաշխարհն զայն, եւ յետոյ յաւելլով մետասաներորդ ` զվիճակս Կասդաբալա եւ Կիւբիստռա քաղաքաց առ լերամբք Տօրոսի. յարդեացս քննութենէ նոյն համարի Կիւբիստռա եւ Հերակլէա: Ոչ է մեզ փոյթ ճշդել զայդոսիկ, շատացեալք գիտել ` զի յարեցաւ եւ այն ’ ի կալուածս մերազգեացս տեարց Կիլիկիոյ, եւ թէպէտ քաղաքն ` զոր Առակլի կոչէին ` ( ըստ որոց եւ մեք ), ոչ ընդերկար ժամանակս, այլ արեւելակողմն վիճակին ` յերկարագոյնս. որ եւ յայսմ կողմանէ սահմանէր Պուլղար լերամբք, որպէս եւ ’ ի հիւսիսոյ արեւելից ` վերոյիշեալ թեւովք նոցին ` անջրպետօք ջուրց Սարոսի. ’ ի հիւսիսոյ ` վիճակաւ Նիկտէի, յարեւմտից ` պարսպեն զայն Գարաճա լերինք, առ որովք ’ ի մեծէ Աղի լճակէ ( Դուզլա կէօլ ) ամբառնայ կոնատ լեռնակ շիջեալ հրաբուղխ, այլատարազ ցռկաձեւ հրուանդանաւ, եւ ’ ի ստորոտսն խաւք են քարաղի, զոր հատանեն բնակիչք մերձակայ Գարապունար գեղջ. իսկ ’ ի հարաւոյ ` ա ' յլ թեւք Տաւրոսի զատուցանեն ’ ի բնիկ Գարաման գաւառէ կամ ’ ի Լարանտայ:

Ոստ մի եւս առանձնակ ’ ի Պուլղար լերանց ` յարեւմտից նախածանօթ գիւղիցն Դարպասայ, Էմիրլէրի եւ Քիլա - քէօյի, ձգեալ ընդ արեւմուտս ` իբր ընդ 15 մղոն, Գափագլը կոչմամբ եւ ըստ ոմանց Իպրիզ տաղ, զուգահեռական դրից մեծի գօտւոյն Տօրոսի, գործէ ընդ նմին ձորահովիտ անձուկ, յոր խաղայ նովին ուղղութեամբ ’ ի Հր. Ել. ընդ Հս. Մ. գետն Առակլեայ, յատուկ անուամբ կոչեցեալ ’ ի Թուրքաց Խօճա-չայ [1], որ եւ ’ ի հարաւոյ կուսէ քաղաքին անցեալ յարեւմուտս ` թափի յ Ագ-կէօլ լիճ մեծ, յընդունողն Գզըլճէ կամ Գզըլ - ըրմագ գետոյ Նիկտէի եւ Տիանեայ: Յաջմէ սորին եւ Գափագլը լերանց ` խաղայ ա ' յլ վտակ ` Քիրլիւն? պօղազ կոչեցեալ ( ըստ Չիհաչէֆի ), եւ դարձեալ ընդ հիւսիս ` ոչ գիտեմ ’ ի Գզըլճա՞ խառնի եթէ յայլ ջուր: Ի ձորակին ` առ ստորոտովք Պուլղարայ ` չորիւք մղոնօք չափ ’ ի հիւսիսոյ Քիլա - քէօյի կայ իջեվան մի խանգարեալ ` Քամէրէտտին խան կոչեցեալ [2], յամայի վայրի: — Երկու մղոնաւ ’ ի Մ. հարաւոյ սորին ’ ի ստորոտս Գափագլը լերին ’ ի միջի անտառաց երեւի գեօղն Պոռնա կամ Պուռնատա:

Աշխարհակալն Լեւոն յառաջ կամ յետ թագադրութեանն, ընդ այլս « Էառ զԱռակլիա եւ զԻսաւրիա, եւ ե ընդ գանձուց փոխանակեաց բազում ամրոցս եւ դղեակս », որպէս աւանդէ յիշատակագիր ոմն. զորոյ բանս ` Վահրամ յեղու ’ ի տաղաչափական վիպասանութիւն, այլ ոչ ուղիղ իմանալով ` զամրոցսն եւ զդղեակս ընդ քաղաքին շփոթէ, եւ ասէ.

« Հերակլիա եղեւ կալեալ

Եւ ընդ գանձուց փոխանակեալ »:

Մարթ է թէ յետ ժամանակաց այնպէս արար Լեւոն, որպէս եւ վասն Կեսարիոյ. սակայն ոչ այսպէս վաղվաղ երեւի թողեալ եւ զՀերակլիա. քանզի եւ ’ ի յետին ամս կենացն ` ըստ Սմբատայ պատմչի, Քէյքաուզ սուլտան եկն ’ ի վրէժ, « վասն շատ ուժերոյն ` զոր արարեալ էր Լեւոն թագաւոր ` իւրեանց, եւ առեալ էր զԱռակլի եւ զԼառնդա ». այլ ոչ յիշեն պատմիչք ` թէ յայնժամ ընդ Լուլուայ բերդի եւ այլոց ինչ տեղեաց ` եթո՞ղ Լեւոն եւ զԱռակլի. այս յայտ է ` զի ոչ եւս էր այն ’ ի ձեռս յաջորդի նորին Հեթմոյ, թէպէտ ունէր եւ սա զմասն ինչ եւ ամրոցս ’ ի գետահովտի նորին. եւ յետ դարձին ’ ի Թաթարաց, յամի 1255, յամսեան հոկտեմբերի « աշխարհաժողով արարեալ … որ եւ ասէին թէ ժողովեցան իբրեւ բիւրս տասն, եւ արշաւեաց նոքօք ’ ի Գաւառն Հոռոմոց, առ ստորոտով լերինն Տաւրոսի, մերձ ’ ի քաղաքն Առակլի, ’ ի Փողն Եկեղեցեաց եւ ’ ի Մուռանդին. եւ անդ շահեցան արջառս եւ ոչխարս, ձիս եւ ջորիս, ծառայս եւ ոսկիս. եւ բազում աւարաւ դարձաւ յաշխարհն իւր. եւ ուրախացան ոչ սակաւ աւուրս »: Ոչ հանդուրժէր անշուշտ սուլտանն Իկոնիոյ այսպիսի տուգանաց. եւ պարապ գտեալ արշաւէր ստէպ եւ ինքն ’ ի սահմանս Հեթմոյ առ ստորոտով լերանցն. եւ անդուլ լինելով երկուստեք վիճի հակառակութեան, խորհեցաւ Հեթում ` ահարկու Թաթարաց հրամանաւ հաստատել ճշգրտիւ սահմանս. չոգաւ առ Հուլաղու ղան ` եւ եբեր իրաւադատս, յամի 1263. « որք եկեալ զկնի թագաւորին մինչեւ յԱռակլի, եկն անտ եւ սուլտանն Հոռոմոց Ըռուգնատինն. եւ եղեն անդ աւուրս ինչ, եւ եդին դաշինս սիրոյ երդմամբ, եւ արարին խաղաղութիւն, եւ դարձան իւրաքանչիւր ’ ի տեղի իւր » [3]: — Ի միջոց ժամանակի երկոցուն դիպացս Հեթմոյ ` միւս եւս հանդիպեալ է յայսմ վիճակի յամի 1258, որ սուղ զկնի յիշեսցի ’ ի կարգի տեղագրութեանս: Դարձեալ եւ յամի 1276-7 յիշի Թուրքմէնից կողոպտել առ տեղեաւս զկարաւան վաճառականաց եւ կոտորել ոգիս ութսուն, յորոց մին էր գործակալ Իսապէրտ Խազիրի տան, եւ ունէր 120, 000 դենար, եւ չորք ոմանք միայն զերծան: Հերակլիա, որպէս առ մերայինս Առակլի ` եւ ’ ի Թուրքաց կոչի Էրէկլի. եւ ’ ի տափարակ բլրի կառուցեալ ’ ի 1038 Չ. բարձու, վայելուչ ըստ բնագեղ տեսլեան, ’ ի դալարազուարճ վայրի, ’ ի միջի այգեաց եւ կաղամախեաց, այլ ոչ մեծաշէն. տունս իբր 1000 ունելով Թուրքաց, եւ 50 տուն Հայոց, ըստ լսելոյ Հէմիլդընի անգղիացւոյ, որ գիշերօթեացն աստ ընդ վրանաւ իւրով, յամի 1837 (5 օգոստ ) զի յոյժ գծուծս եգիտ զտնկունս տեղւոյն եւ աղտեղի զփողոցս. ուր յիշէ միայն զմզկիթս եւ զփայտաշէն կամուրջն. սակայն այնքան վայելչագեղ երեւեցաւ նմա արտաքին կերպարանն ` մինչեւ անգղիատեսիլ կոչել (English-looking scenery): Հնգետասան ամսօք յետոյ, համազգի նորին Էնզուըրտհ ` որ նոյնպէս գծուծ ասէ զշէնն, եւ 800 տունս միայն Թուրքաց, եւ 50 Հայոց [4], հաճեցաւ ագանել ’ ի տան միոյ ’ ի մերայոցս (24 նոյեմբ. 1838), զորս եւ հիւրասէրս կոչէ. եւ աւելի ինչ ` միայն զփոքր վաճառանոցն յիշէ [5]: Ի նոյն աւուրս եւ հռչակեալն յայժմուս բրուսիացի սպայն Մոլդքէ ` եկն այսր, եւ սմա եւս հաճոյ թուեցաւ տեսիլ քաղաքին, զոր թաղեալ ասէ ընդ ծառովք ` ’ ի ստորոտս լերանց, յորոց վտակ գեղեցիկ իջեալ ընթանայ ’ ի նկարագեղ հովիտ, եւ յետ երկժամեայ գնացից ` դառնացեալ սուզի ’ ի ճահիճս [6]: Եօթանասուն ամօք յառաջ քան զսոսա էանց ընդ այս եւ Նիպուր գերմանացի, եւ 1700 տունս ասէր տեղւոյն: Ա ' յլ ոմն յետ նորա ( Ալի Պէյ սպանիացի ) յիշէ գովութեամբ զպտուղս պարտիզացն եւ մանաւանդ զտանձն: Փռանկն Պերդրանտոն որ չորիւք դարուք յառաջ քան զսոսա էանց ընդ Առակլի ( յամի 1432), երբեմն պարսպապատ եւ բերդաւոր լեալ ասէ զայն, այլ յայնժամ խանգարեալ յոյժ, եւ յընդարձակ դաշտին ` յորում բլուրք ինչ երեւէին որպէս կոհակք ’ ի մակաւասար ծովու, բազում գեօղս Թուրքմանաց: — Յետին ծանօթ այցելու տեղւոյս, Տէվիս անգղիացի, ստուգեաց ’ ի բժշկէ տեղւոյն ( Տրիպօլսեցի Սալէհ Էֆէնտի ), զի իբրեւ 650 կամ 700 տունք էին Թուրքաց, եւ 3000 ոգիք, իսկ Հայք 150 ոգիք միայն. բայց այլ ոմն ասաց 50 տանց Հայոց լինել անդ, իսկ Յունաց ` սակաւ: Յիշէ գովութեամբ եւ զերէցն Հայոց, զոր մեծարէին եւ Թուրքք:

[1]             Ըստ Չիհաչէֆի։

[2]             Kanimit ըստ Չիհաչէֆի, Kamerlin ընթերցեալ յայլմէ։

[3]             Պատմիչն Կիլիկիոյ։

[4]             Ա՛յլ ոմն ճանապարհագիր՝ հակառակ սոցին՝ յամի 1833 նշանակէ յԱռակլի տունս 5 կամ 600, եւ բնակիչս 3000, յոլովագոյն մասամբ Հայս։

[5]             We were lodged in an Armenian house, the tenants of whiche were not inhospitable. - Ainsworth, Tom, II, 71.

[6]             Langten wir zur Eregli an, einem unter Baümen begrabenen Städtschen am Fusse der Gebirge, von denen ein prächtiger Bach in einem romantischen Thale herab rauscht, der aber schon nach zweistündigen Laufe in der Ebene bitter und salzig wird und sich in einen Sumpf verlauft». — Moltke, Briefe, 322.