Սիսուան

67. Սահմանք Տիանայ. — Կիւբիստռա. Իպրիզ

Որքան բարգաւաճ են մերձաւոր սահմանք Առակլեայ արգասաբեր բուսովք եւ սաղարթագեղ պուրակօք, այնքան եւ հեռաւորքն կերպարանս ընծայեն աննմանս. հարաւայինն եւ արեւելեան կողմն լեռնաւէտ եւ մայրեւոր, արեւմտեան հիւսիսայինն ճախճախուտ եւ խոպան, այլ զարդարեալ յոյժ երանգ երանգ հրաշագեղ ծաղկօք, մանաւանդ կարմրերփեան եւ ոսկէգոյն [1]. արեւելեան հիւսիսայինն նշանաւոր եւս ` ծծմբային աղբերօք, իբրեւ հինգ մղոնաւ չափ հեռի ’ ի շինէն ` ’ ի ստորոտս 60 ՛ կամ 70 ՛ ցածուն բլրակաց ` գաճուտ եւ կրուտ զանգուածով, առ որովք խրճիթս սակաւս հաստատեալ է Թուրքմանաց տուարածից յամարանի: Ի հիւսիսային արեւմտեան պարու բլրակացն է պատառուած մի երկու կամ երեքհարիւր կանգնաւ չափ, յորմէ իբրեւ ’ ի տասն ականց բղխեն սկախառն աղբերք, եւ ժողովին նախ յաւազանս կամ ’ ի գուբս ոմանս. ապա անգայտանալով ջուրցն ` վերացուցանեն կոնաձեւս ’ ի գետնի, եւ ծածկեալ ընդ նոքօք ` հունս եւ ելս խնդրեն ընդ այլ կողմանս, լսելի առնելով զգրդանսն ընդ երկրաւ, որպէս եւ պղպջակս յերեսս նորին արձակելով եւ նուրբ շոգիս: Աղուտ եւ ծծմբուտ է համ ջրոցն. եւ որպէս յայտնի յասացելոցս ` փոփոխին կերպարանք երկրին կամ դիրք աղբերացն, որք յառաջագոյն ’ ի Հր. Ել. կողմն յաճախապէս երեւէին, եւ արդ ցամաքեալք ` ’ ի Հս. Մ. կողմն աճեն: Կիսաբոլոր իմն է ձեւ աւազանացն կամ գբոց, ըստ յաճախելոյ նստուածոյ հողոյն եւ սըկի ` բարձրացելոց երկու կամ երեք ոտնաչափ. բայց բազմաթիւ են եւ մանունք ` մի կամ երկու բթաչափ տրամագծաւ. եւ զարմանալի այս է, զի թէպէտ մերձ առ իրեարս են, այլ որիշ համով. կէսք միայն աղի են, այլք ծծմբահամ, եւ շատք ծծմբախառն տղմուտ կամ գաճուտ, նոյնպէս զանազանեալք եւ ’ ի չափ ջերմութեանն. ոմանք բնաւ ցուրտք են, այլք ջերմ 30 ՛ Ռէօմ., որք եւ շոգի արձակեն, եւ ’ ի յուզելն փրփրին: Տեղացիքն Քիւքիւրտլիւ կոչեն զսոսա, որ է ծծմբահանս կամ ծծմբայինս: Առ խոռոչիւ կամ պատառածովն ` կազմակերպեալ են ’ ի հոսանաց անտի ` պաղածք պէսպէս այլատարազ ձեւօք, եւ ուրեք ’ ի վիժից ջրոցն ` խողովակք աղի նրբինք, ջուր ’ ի միջի ունելով, այլ յոյժ դիւրաբեկք. նշանաւոր եւս են յերեսս ջուրցն ծփական գնտակիկք կեղեւայինք կամ ուլունք, որք են պղպջակքն պատեալք սկային նիւթովք, եւ յանգայտանալ ջրոյն ` սերտեալք թանձրագունիւք, սահունք եւ ծփունք, այլ այնքան նրբակեղեւք ` զի անդէն ընդ հպելն ` պայթին եւ փշրին. բայց մնալով ` եւս քան զեւս թանձրանան, մինչեւ ծանրանալ եւ իջանել ’ ի յատակս ջրոյն եւ կռուել յիրեար, ոմանց դատարկ մնալով ` այլոց խցեալ. նման իմն ուլանց ջերմկացն Բագրեւանդայ, առ ակամբք Արածանւոյ: Նշանաւոր է եւ ցուրտ աղբիւր մի որ ’ ի Հս. Ել. ստորոտից ժայռիցն իջեալ ` ծածկի ’ ի ճախճախուտս դաշտին: Ի Հս. Մ. կողմն ամբառնայ բլրատափ մի սեւագոյն կոպճով, նման բլրոյ Ասմաբէոն լճակի. յայլում առանձնակ գաճուտ բլրի ` է գոգ կամ ծակ մեծ, ուստի ասէին լսել ձայնս սահանաց ջուրց, այլ Հէմիլդըն քննեալ ` լուաւ եւ ոչ ինչ: Այս ամենայն երեւոյթք բնութեան քաջիկ յայտ առնեն զհրաբղխի ներգործութիւնս. որոյ եւ կենդրոն ակներեւ նշմարի ’ ի Հս. Մ. ծայր դաշտին Հերակլեայ ` լեառնն Գարաճա, իբր տասն ժամուց հեռաւորութեամբ ` ’ ի ծծմաղբերաց աստի: — Քննութիւն արդի գիտնոց աշխարհագրաց եւ ուղեւորաց հաստատէ, որպէս եւ յառաջն յիշեցաք, զայս քաղաք նոյն լինել ( թէպէտ ամենեւին օտար անուամբ ) ընդ Կիւբիստռայ, որ մի յեպիսկոպոսական թեմից էր Կապպադովկիոյ, յանուանեալ նահանգին Կադաոնիոյ, ընդ մէջ Կիլիկիոյ, Կապպադովկիոյ եւ Լիկայոնիոյ: Զայս ընտրեաց Կիկերոն ’ ի կուսակալութեան կողմանցս Կիլիկիոյ ` յիւր ձմերոց եւ ’ ի բուն բանակի զգուշութեան երկրին, յարշաւանաց Հայոց դաշնակցելոց ընդ Պարթեւաց. եւ կոչէ զայն ’ ի սպառուած Կապպադովկիոյ եւ ոչ հեռի ’ ի Տաւրոսէ. In Cappadocia extrema. non longe a Tauro, apud oppidem Cybistra castra feci [2]. — Օտարազգի սրբագիրք ’ ի Կիւբիստռոյ ասեն լինել զսուրբ ճգնաւորն Յովհաննէս Գբեցի, եւ զտեղին ` Քաղաք Հայոց կոչեն [3], իսկ Յայսմաւուրք մեր ’ ի Կեսարիոյ Փիւնիկեցւոց ասեն զՍուրբն: — Թողեալ այլոց զմանր քննութիւն քաղաքին եւ զքաղաքացւոյ, ակն արկցուք յայլ ինչ շէնս վիճակին, սկսեալ յարեւմտից հարաւոյ ` ’ ի գլխոյ գետոյն եւ հովտին Խօճայ, յոր սահման մերձեցեալ էր մեր տեղագրութեամբ արեւմտեան օժանդակաց Սարոսի ( յէջ 134 ), եւ բովուց Պուլղար մատէնի. յորոյ գրեթէ ’ ի կռան լերինն ` են աղբերք գետոյդ այդ Առակլեայ:

Առաջին արմտագոյն գեօղ գետահովտիս նշանակի Եասթըգ գայալը? կամ Եասը գայալը ( Տափակ ժայռ ), ’ ի հարաւային ստորոտս Գափագլը լերին, երկու մղոնաւ եւեթ ’ ի հարաւոյ Պոռնայ կամ Պուռնատայ. նոյնչափ եւս հեռի յարեւմտից ` առ գետեզերբն է Քէօսէլի [4] յաջմէն, որպէս եւ առաջին գեօղն. յայսմ կողման է եւ անձուկ ճանապարհն ընդ ձորեզրն ` որ տանի իջուցանէ յԱռակլի. եւ մի ըստ միոջէ առ գետեզերբն են յետ Քէօսէլէի ` անծանօթ մեզ վայրք, հաւանօրէն եւ թիւրեալ անուամբ նշանակեալք ’ ի քարտիսի, Ճէտէսի?, Գուսգրա, Գարա Եուսուֆ, Սիւնանդէ [5], որ յունական հնչեցուցանէ անուն, եւ տայ կարծիս հնութեանց: — Երիւք մղոնօք ’ ի ստորեւ ` աւերակք են Զանափայ գեղջ. յորմէ էր, ըստ ոմանց ’ ի Յայսմաւուրաց մերոց ` Ս. վկայն Դուլաս, «’ ի գաւառէն Զենեփի, յերկրէն Կիլիկեցւոց », զոր յետ չարաչար տանջանաց ` գետամոյն արարին, եւ շունք երկու հանեալ պահէին զմարմինն, մինչեւ եկեալ հաւատացելոց բարձին եւ թաղեցին պատուով. բայց այլք ասեն լինել զՍուրբն ’ ի քաղաքէն Զեփիւռի Պրետորիադայ, որ է Զեփիւռիոնն ծովեզերեայ ` նիստ պրետոր իշխանի [6]: Արժանի են քննութեան աւերակք Զանափայ. յորմէ մղոնաւ կամ դոյզն աւելի ’ ի Մ. Հս. ’ ի ստորոտս Գափագլի կայ հանգրուան մի Չիֆտլիկ ( ագարակ ) կոչեցեալ. եւ անտի երկու մղոնաւ բացագոյն յարեւմուտս՝ ’ ի ստորոտս անջատ լեռնակի ` աւերակք Թոնդ (Tont) գեղջ, յորոյ հարաւոյ առ գետեզերբն աղօրիք են. փարսախաւ եւս ’ ի ստորեւ ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից ’ ի ստորոտս լեռնաբլրոց, չորիւք եւեթ մղոնօք յարեւելից հարաւոյ Առակլեայ ` Պարտալա գիւղ, որ յիշեցուցանէ զ Պարադդա, Baratta, կամ Բարատացւոց (Baratensium) մայրիս ` մերձ ’ ի Կիւբիստռա, ուր ճգնէր ասեն Խռիւսոս կամ Կիրակոս ճգնաւորն, որ թաղեաց զՍ. Յովհան Գբեցին ` ’ ի յատակ գբին վերացելոյ եւ անդէն ստորիջելոյ: — Հինգ մղոնաւ ’ ի հիւսիսոյ արեւելից Պարտալայ եւ սուղ աւելի ’ ի Հս. Ել. Չայանայ ` ’ ի ստորոտս բլրոց ` է Գուզունճա գիւղ:

Դարձցուք ’ ի ձախակողմն գետոյն ըստ ընթացից նորին ’ ի վերուստ ’ ի վայր ` ’ ի քաղաքակողմն խաղալով: Նշանակեալ տեղիք են Չագալ-քէօյ, կիսով փարսախաւ ’ ի հարաւոյ Ճէտէսիի, եւ Վեռնեկ ` կիսով փարսախաւ յԵլ. հարաւոյ Զանափայ, ուր լերինք մերձեալ ’ ի գետեզերն՝ հազիւ անցս ճանապարհի թողուն: Ի ստորոտս կարմրագոյն լերանց առ ականակիտ եւ կարկաջասահ ձկնաշատ վտակաւ միով ` փարսախաւ չափ ’ ի Մ. Վեռնեկայ եւ երկու մղոնաւ ’ ի գետոյն ` կայ աղիւսակերտ գիւղն Իպրիզ, 700 Թուրք բնակչօք, յորոյ անուն եւ լերինք կողմանցն կոչին, ըստ Յունաց ‛Υβρíς. Նշանաւոր յոյժ է աստանօր հին քանդակ - պատկեր մի նման Ասորեստանեայցն, ’ ի մեծի տաշեալ տախտակի, յերեսս կարմրագոյն որձաքար ձորեզեր, 10 ՛ աւելի կամ պակաս բարձր յերեսաց գետակին, խոշոր այլ ոչ անարուեստ, 4 կամ 5 մատնաչափ բարձր քանդակեալ ’ ի վիմէն. պատկերն մեծ բարձր է իբր 20 ՛, փոքրն 12 ՛, կարեւոր ինչ նշանակաւ, որ անյայտ մնայ առ ’ ի մէնջ, մանաւանդ զի չէ քաջ ստուգեալ ձեւ եւ տարազ նշանագրացն ` որք երեւինդ ’ ի վերոյ պատկերին, ոչ զեգիպտականացն բերելով կերպարանս եւ ոչ զբեւեռատառից, այլ զանուանելոցն արդ համաթեանս. երեւէր եւ այլ նմանաձեւ արձանագիր ստորեւ քան զքանդակպատկերն, այլ յոյժ եղծեալ, եւ ըստ ասելոյ գեղջկացն՝ կային խոնարհագոյնք եւս, եւ ’ ի նուազել ջուրց գետակին երեւէին: Նկատելով զխայրիս որ ’ ի ձեռս մեծի պատկերին, զողկոյզս խաղողոյ եւ զհասկ ցորենոյ, յիշեցուցանէ ոմն ’ ի ստորագրողացն ` զԱմանորաբեր դիս Հայոց. այլ ինձ գեղեցկանուն տօնից Հայկազանց ` գեղեցկագոյն եւս պիտին եղեալ տօնելիքն: Զայս պատկեր 150 ամաւ յառաջ (1736) տեսեալ եւ յիշեալ էր սուետացի ուղեւորն Օդդէր, եւ ասէր գոլ առ ակամբք գետակին բղխեցելոյ յ Արտուսդ ( Արտաւազդ ?) լեռնէ, եւ կոչիլ պատկերին ` Ապրիզ, խանգարմամբ Ապրինոս անուան, որպէս կոչէր տէր տեղւոյն: Տէվիս ստուգաբանէ ’ ի պարսկականէն ابريز ապ-րիյզ, իբր թէ ջըրհան կամ ջըրթափ: —

Ի մզկթի գեղջն են խոյակք ինչ եւ սիւն մի ` կճեայք, այլ ոչ գիտեն ուստի՛ բերեալք իցեն: — Ի վերոյ գեղջն, ’ ի դժուարամատոյց գաւակի լերին միոյ կայ կիսաւեր մատուռն վայելուչ ձեւով, յորում նշմարին եւ հետք որմնանկարուց, եւ առընթեր երկու փոքրիկ շինուածք ` իբրու մենարանք: Իցեն թերեւս հետք հնութեանց եւ ’ ի հնանուն Էսկի-Ասան գեղջ, որ նոյնպէս ’ ի խորշս լերանց կայ առ վտակի միոյ, փարսախաւ ’ ի Հր. Ել Իպրիզայ եւ երկու մղոնաւ ’ ի Հր. Վեռնեկայ: Նոյնչափ եւս ` փարսախաւ միով բացագոյն ` յարեւմտից Իպրիզայ ’ ի ձորամիջի լերանց առ այլով վտակաւ ` է Տէտէ-քէպիր գիւղ. եւ գրեաթէ կից նմին ’ ի հիւսիսոյ՝ Ղայպէ քէօյ. եւ ’ ի սմանէ մղոնաւ չափ ’ ի Հս. Ե. եւ նոյնչափ ’ ի Մ. կուսէ գետոյն ` Տուրլաս: Աստի փարսախաւ չափ ’ ի ստորեւ մերձ ’ ի գետեզրն ` Սարիճա. եւ ’ ի սմանէ կիսով փարսախաւ ’ ի Հս. Մ. Եասլը կամ Եազլը գիւղ, յորմէ երեք կամ չորս մղոնաւ յարեւմուտս ’ ի լեռնակողմն ` Մամետա գիւղ: Մերձագոյն ’ ի քաղաքն իբր երիւք մղոնօք ’ ի Մ. Հս. Պարտալայ ` ’ ի գետամէջս ` է Պէլլի-աղաճ գիւղ. իսկ ’ ի հիւսիսոյ Առակլեայ բացագոյն վեց կամ եօթն մղոնաւ ` գլխաւոր գեօղ զճանապարհայն ` է Պեկդիկ (Bektik) աւան, յորում՝ յառաջ քան զձմեռն եւ սով 1873-4 ամի, 400 տուն բնակիչք էին, եւ առաւել քան զկէսն ցրուեցան եւ մեռան, գրեաթէ եւ ամենայն անասունք նոցին 30, 000 ոչխար եւ այծ, եւ 3000 արջառ: — Համբաւեալ են ամենայն գիւղորայքս բարեբեր այգեօք եւ պարտիզօք, որպէս եւ հովիտք եւ բլուրք գունագոյն ծաղկօք եւ պէսպէս ծառովք, յորս յիշին եւ մեծամեծ արքակաղնիք, եւ քաղցրաձայն հիւրք նոցին ` սոխակք:

[1]             The flowers were truly wonderful in quantity and colour. Therewere flowers of verious tints of red and yellow, eight to ten species at least, and amongst them some of the most brillant red or yellow that can be conceived. There were flowers of crimson, orange and scarlat, mauve, pink and lake; it was a veritable flower garden. Yellow trefoil and clover grew in the greatest profusion. —Davis, 265

[2]             Կիկերոն, Թուղթ առ Կատոն, ԺԵ, Դ։

[3]             Բոլլանդեանք խորագիր կարգեն վարուց Սրբոյն՝ յ ’30 մարտի, De S. Johanne in Puteo, Eremita in Armenia.

[4]             Այսոքիկ ըստ քարտին Ֆիշէրի։

[5]             Յիշի յեկեղեցական վիճակագրութեան եպիսկոպոս Սինիանդու, Σινιάνδου, ’ ի նահանգի Պիսիդիոյ։

[6]             Ի Յայսմաւուրս Վասլի կայսեր ( յունիս ԺԵ ), Դուլաս ինքնին նախարար կոչի Կիլիկիոյ։