Սիսուան

71. Ուլնի. Սուրբ Ստեփանոս Ուլնեցի

Ոչ է մեզ յայտ ծագումն անուան Զեթունի, զի այսպէս գրի ’ ի գիրս, իսկ այժմ ’ ի հասարակ սովորութենէ Զէյթուն լսի. եւ ոչ հաւանիմք ’ ի ձիթենւոյ ընծայիլ, եւ ոչ հաւաստեմք ’ ի Ծայթունեաց. անծանօթ եւ սկիզբն ազատակեաց հասարակութեան սոցին եւ անցք անցից յառաջին դարս. հակառակ իմն բաղդի այլոց գաւառաց մերոց, որոց հին բարգաւաճանք եւ անցք եղելութեանց ծանօթք են ’ ի գրոց, եւ վերջն անյայտացեալ ’ ի խրթնութեան. իսկ սոցա սկիզբն անյայտ եւ ներկայս եկեալ ’ ի յայտնութիւն: Հաւանութեան է, եւ գրեաթէ եւ պատմական իսկ, զի եւ յետ բարձման թագաւորութեան Սիսուանեայց, յ ’ ամրագոյն լեռնակողմանքս տեւեցին տակաւին բերդատեարք ոմանք, որպէս յամուրս կողմանց Դրանցն Կիլիկիոյ, եւ յաւէտ յայս սահմանս Կապանայ: Յիշատակագիր ոմն [1] դարու միով յետ զրաւման հարստութեան Հայոց, գրէ զինքն լինել ’ ի զարմէ Հեթմոյ վերջին սպարապետի Հայոց, որոյ եւ յետ գերութեան Լեւոնի պատերազմեալ էր ընդ Եգիպտացիս, եւ այրասիրտ կնոջ նորա Զարմանուհւոյ ձերբակալ արարեալ զորդի սուլտանին, զոր Գրիգոր ոմն մատնիչ արձակեաց ` սպանեալ զՀեթում. յորմէ զանգիտեալ Զարմանուհւոյ ` « փախեաւ ’ ի լերինս Կոկիսոնի եւ Ուլնիոյ, եւ անդ թափառէր ամս հինգ. յետ հինգ ամաց ժողովեալ ’ ի լեռնականաց արս երեքհարիւր, էառ ընդ որդւոյ իւրում ( Գէորգայ ) զԿապան, եւ ազատեաց զազգն ’ ի ձեռաց այլազգեաց, ամս վաթսունեւհինգ: Զքաջութիւնս սորա եւ զառն իւրոյ Հեթմոյ եւ զորդւոյն իւրոց ` գրեալ են ’ ի գիրս յիշատակարանի վանաց Սրբոյն Կարապետի, եւ ’ ի վանս Ս. Ստեփանոսի որ ’ ի Կանչու, եւ ’ ի վանս Ֆռնըզու. եւ զամենայն անցսն եւ զպատերազմունսն եւ զերկրաշարժն մեծ եւ զսովն մեծ եւ զմահտարաժամն մեծ »: Գրող յիշատակարանիս ` « իջեալ ’ ի Հեթմոյ եւ ’ ի Զարմանայ », որպէս ասէ, Կիրակոս ոմն է վարդապետ, յամի 1473, եղբայր Տեառն Յովհաննու երիցու Կանչուի ` հօր Հեթմոյ եւ Լեւոնի. յորոց զարմէ էին ` եւ նորոգող գրոցն, յամի 1557, Ղուկաս վարդապետ վանահայր Զեթունի կամ Ս. Կարապետի, եւ եղբայր նորա Մատթէոս քահանայ ` հայր Սարգսի եւ Լեւոնի: — Արժան է հետազօտել ’ ի յիշեալ վանորայսն զյիշատակարանս գրոց եւ զկոնդակս եկեղեցեաց, յորոց մարթ է արտահանել կարեւոր ծանօթութիւնս զանծանօթացեալ դիպաց եւ անձանց տոհմայինս պատմութեան. յիշեալս աստէն ` առաջին ծանօթութիւն է իմ զտեղեացս եւ զքաղաքաւանէս ` զորմէ բուռն հարեալս է ստորագրել:

Բայց է եւ նախնագոյն եւ սրբագոյն ամենայն յիշատակաց կողմանցս. նահատակութիւն Ս. Ստեփանոսի Ուլնեցւոյ, եւ մօրն եւ ընկերաց ` երեսունեւվեց անձանց, միաբանելոց յայլեւայլ սահմանաց, եւ շատից ’ ի Կոկիսոնէ, ուր եւ ծնողք Սրբոյն ` Ղազար եւ Մարիամ ` կէին գաղթեալք յԱնտիոքայ, եւ ինքն անդ ծնեալ էր եւ սնեալ. եւ ’ ի ժամանակի հալածանաց Յուլիանոսի ` ’ ի գալ անդր Սոկրատայ դատաւորի ` խոյս ետուն հաւատացեալքն եւ եկին ’ ի լեռնակողմանքս. աստ Ստեփանոս կամ մի ոմն յընկերացն Սոմնաս անուն ` երթայր ’ ի լեառն մի հովտաձեւ տափարակ, կամ « ’ի լերինն հովտաձեւ ’ ի տափարակն », ժողովել կանկարս վայրիս, ( յորմէ մարթ է գուշակել ինչ զբնութենէ եւ զբարձրութենէ երկրին ). անդ ըմբռնեալք մատնութեամբ հովուի միոյ ` վարեցան յատեան դատաւորի, որ ’ ի Կոկիսոնէ եկեալ էր ’ ի բերդն ` « որ այժմ կոչի Կանչի », ասելով ` հին վկայաբանին կամ մերազնոյն Գրիգորի, գտեալ ’ ի Կ. Պօլիս ’ ի յոյն լեզու եւ թարգմանեալ ’ ի ԺԱ կամ ’ ի ԺԲ դարու [2], ցուցանէ զի առ Յոյնս կամ ’ ի հնումն՝ այլով անուամբ կոչէր տեղին: Անդ դատեալ Սրբոցն, մայրն եւ կուսանքն նահատակեցան « հանդէպ ձորակի միոյ առ ստորոտով լերինն ». իսկ վասն Ս. Ստեփանոսի եւ ընկերացն պատուիրէր դատաւորն Սոկրատ. « Տարջիք ’ ի հեղեղատն եւ սպանջիք զնոսա …: Հասին ’ ի տեղի կատարմանն ` ’ ի խորագոյն ձորակի միոջ, հանդէպ կուսանացն կատարելոց, հեռագոյն սակաւիկ մի ». եւ հրով փորձեալ եւ անկէզ մնացեալ ` կատարեցան սրով. զորոց մարմինս ժողովեալ հաւատացելոցն ` շինէին առ տեղեօքն երիս եկեղեցիս, զմին ’ ի վերայ սրբոց կուսանացն ` որ կոչի Սուրբ Կաթողիկէ, զմիւսն ’ ի վերայ արանց ` ընկերաց սրբոյն Ստեփանոսի, եւ զմիւս ’ ի վերայ սորին նշխարաց ` որ եւ կոչի Ս. Ստեփանոս, « հանդէպ աղբերն ` զոր բղխեաց ’ ի պէտս բժշկութեան, որ կայ մինչեւ ցայսօր, եւ է պատճառ շինութեան տեղւոյն »: Քանզի հայր Սրբոյն յառաջագոյն վախճանեալ եւ թաղեալ էր ( ըստ ոմանց յԱստուածաշէն լերին ` յարեւմտից Կապանայ ), զատ յերկոցուն սոցա է համար « Երից տասանց եւ չորից ընտրելոց ’ ի Տէր », զորս տօնէ եկեղեցիս մեր առանձինն շարականաւ ներբողելով. յորմէ եւ յայտ է թէ ’ ի վաղուց հաստատեալ էր պաշտօն Սրբոցն, որք հանդերձ տեղեաւ նահատակութեանն ընդ հայկականս գրէին. զայս հաստատէ եւ յետին տուն շարականին. « Ցնծութիւն եկեղեցւոյ ընտրեցար ’ ի Հոգւոյն, եւ լուսաւորեցեր զորդիս Թորգոմայ. այսօր բերկրին հաւատացեալք եւ տօնեն զճգնութեան քո զհանդէս. աղաչեա զԱստուած շնորհել մեզ զկեանս անվախճան »: Արդարեւ խնդալի է ցարդ ` յայնպիսում առապար եւ զանխուլ վայրի ` զաւանդն սրբազան պահել քաջաբազուկ եւ քաջահաւատ որդւոցն Թորգոմայ, ’ ի միջի այլադենից եւ այլալեզու որդւոց Թիւրքմէնից. թէպէտ եւ սոքա իսկ պատուեն զտեղին եւ զցրտաբուղխ աղբիւրն, ուր ուխտ մեծ կատարի յաւուրս Յինանց: Ո՛ գիտէ թէ եւ մեծին Ոսկիբերանի չիցէ յաջողեալ ’ ի ժամանակի աքսորանաց իւրոց ’ ի Կոկիսոն ` գալ յուխտ Սրբոյն ` որդւոյ հայրենակցի իւրոյ ( Ղազարայ Անտիոքացւոյ ), տղայ գոլով ինքն յաւուրս նահատակութեան նորին: Երաշխաւոր համարեսցի կարծեացս ` պատմութիւն վարուց մեծի հայրապետին ` գրեալ յամի 1328, «’ ի սուրբ եւ ’ ի մեծափառ եւ ’ ի հռչակաւոր ուխտս Ս. Ստեփանոսի Ուլնեցոյն եւ երեսուն եւ չորս ընկերացն իւրոց ». որպէս ասէ գրիչն ( Ստեփան ), յիշելով եւ զառաջնորդ եւ վերատեսուչ « սուրբ եւ քաջամարտիկ վկայիցս » զհայր Թորոս, զփակակալն Կոստանտին, զտնտեսն Բարսեղ, եւ միաբանս յանուանէ տասնիւ չափ: Ոչ յայսմ յիշատակարանի, ոչ ’ ի վկայաբանութեան անդ ’ ի հնումն եւ ոչ ’ ի հետեւողս նորին ’ ի Յայսմաւուրս՝ գտանի անուն Ուլնիոյ կամ Ուլնի, որպէս համարի կոչիլ տեղւոյ նահատակութեան Սրբոցս, որ յայժմուս ` ըստ ոմանց է Հին Ֆըռնուզ, ըստ այլոց ` Զեթուն. այլ զի՛նչ պատճառ հին կոչման եւ ծագումն նորոյս, կամ թէ ճշգրիտ նո՞յն երկոքին, եւ անընդմէջ ա՞ստ ` թէ սակաւ մի հեռագոյն իցեն տեղիք նահատակութեան նոցին, ոչ ունիմ հաւաստել աներկբայապէս:

Յետ նախայիշեալ պատմական յիշատակի ԺԵ դարու, այն է Զարմանուհւոյ ապաստանելոյ ’ ի լերինս Ուլնիոյ, առաջին յիշատակ Զեթուն անուամբ ծանօթանայ ինձ յելս կոյս ԺԶ դարու, յորում յիշի եպիսկոպոս տեղւոյն, մի յերից կամ չորից ստորագրողաց թղթոյ վկայութեան առ Գրիգոր ԺԳ Պապ ` յամի 1586, վասն ընտրութեան Ազարիայ վարդապետի ’ ի յաջորդութիւն Խաչատրոյ կաթողիկոսի Սսոյ: Յետ տասն ամաց (1596) գտանեմ գիրս մի Ձեռնադրութեան գրեալ վասն Յակոբայ եպիսկոպոսի «’ ի Զեթունոյ վանքն ’ ի Սուրբ Աստուածածնի դուռն, յառաջնորդութեան Տէր Ծերուն արհիեպիսկոպոսին », որպէս ցուցցէ նօտրաձեւ գրեալ պատճեն յիշատակարանին: Զվանքս զայս եւ զառաջնորդարան Ուլնիոյ ` որ կայ ’ ի ստորոտս Պարզընկայ լերին, Կարապետ կաթողիկոս առաքելաշէն կոչէ, նշանակ քաջ հնութեան, զորոյ ցանկալի էր ունել հաւաստիս ’ ի կոնդակաց աթոռոյն ` եթէ գուցեն: —

Յելս ԺԶ դարու եւ ’ ի սկիզբն ԺԷ ^ին յիշի բազում անգամ Վահան երէց ոմն Զեթունցի քաջ քարտուղար, որում բազումք աշակերտեալ են, որպէս Յակոբիկ դպիր ` որ եւ էր «’ ի գիւղաքաղաքէն Զեթունայ », եւ գնացեալ ’ ի Սեբաստիա ` օտարութեամբ եւ տրտմութեամբ ընդօրինակէր գիրս ինչ, եւ երախտեօք յիշէ զուսուցիչս իւր, եւ « զհամշիրակ եւ զ համտէզկէհ գրչութեան զեղբայրն ` զ Ալեքսիանոս դպիրն »: Նոյն դարձեալ գրէ անդ եւ յամի 1608, յիշելով զնոյն ուսուցիչսն, եւ թէ « ղարիպ էի եւ սրտիկս տրտում … ոչ ոք ’ ի մարդկանէ ’ ի վրայս խնամք չտարան, հանապազ լայի եւ տարակուսեալ էի. բայց հէմշէհրին իմ Զեթունցի մղտեսի Առաքելն ` ( սարկաւագ ) որ էր վաճառական, նա տանէր զիս իւր օտայն եւ մխիթարէր մարմնաւոր կերակրօք եւ ըմպելեօք, եւ ասէր. Եղբայր, մի ' հոգա, ես հանեմ զքեզ այս դառն եւ դժար աշխարհէս » [3]: — Նոյն ինքն Վահան գրէ յամի 1625, «’ ի գիւղաքաղաքս ’ ի Զէթուն, ընդ հովանեաւ սրբոյն Սարգսի Զօրավարին եւ այլ ամենայն սուրբ տաճարացս եւ սրբութեանց … ’ ի յառաջնորդութեան յայս մեր գաւառիս Տէր Մկրտիչ արքեպիսկոպոսի եւ Տէր Վարդան եպիսկոպոսի եւ Խաչատուր վարդապետի, եւ այլ ամենայն եղբարցն որ սպասաւորեն սուրբ ուխտիս մերոյ ». յիշէ զհայրն Աւետիս, զմայրն Զմրութ, զեղբարսն ` Տէր Ներսէս եպիսկոպոս եւ Տէր Ստեփանոս եւ Կոստանդին: — Ա՛յլ աշակերտ Վահանայ Յովհան անուն ` գրեալ է յամի 1629 ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնի եւ Ս. Գրիգորի շարական մի վասն Տէր Ռստակէս քահանայի, յառաջնորդութեան գաւառին Տ. Մկրտչի: Նոյն եւ յամի 1634 գրէ անդ ժամագիրս վասն Պետրոսի աբեղայի, յիշելով ընդ բազում ազգականաց նորին ` զանմոռանալի ուսուցիչն « զՏէր Վահան քաջ քարտուղարն ». եւ ’ ի միւսում ամի 1635, գրեալ է անդ Սաղմոս փոքրիկ [4]: — Յայլում մատենի գրելոյ ’ ի նմին ամի եւ յառաջնորդութեան վանացն նոյն Մկրտիչ արքեպիսկոպոսի, յիշին ութ եկեղեցիք Զեթունի. Ս. Սարգիս Զօրավար, Ս. Հրեշտակապետք, Ս. Յակոբ Մծբնայ, Ս. Աստուածածին, Ս. Կարապետ, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եւ Պարսամ եւ Թէոդորոս: Յայլում մատենի գրելոյ յամի 1666 վասն Տէր Կարապետ քահանայի որդւոյ Տեառն Պետրոսի ` յիշին նոյնք. այլ եւ Թորոս քահանայ, եւ որդի նորա Գասպար գրիչ, Աճամ Ոսկան որդի Աստուածատրոյ, Իբրիմ սարկաւագ, եւ այլն. Յովհաննէս Գրչապետ ուսուցիչ գրողին ` Յովհաննու որդւոյ Նոյ երիցու եւ Մարգարտի, Ստեփանոս վարդապետն, եւ այլն. ընդ որս եւ առաջնորդ վանացն Տէր Մովսէս աստուածաբան վարդապետ: Յիշեալդ Ստեփանոս վարդապետ թուի կոչեցեալն Սաչլու, այն որ ընտրեցաւ յեպիսկոպոսութիւն Գաղատիոյ իբր յամի 1677, եւ հովուեալ ամս վեշտասան կամ ութեւտասն ` հրաժարեցաւ (1694), փափագելով առանձնանալ յԱստուած եւ ’ ի հայրենիսն, ուր եւ հանգեաւ յետ սակաւ ամաց (1697) ’ ի վանս Ս. Աստուածածնի, փոխանակ իւր կարգելով յաթոռն Անկիւրիոյ զհայրենակից իւր ` զանուանին Կարապետ վարդապետ ` յետոյ կաթողիկոս Էջմիածնի: — Սա ` որպէս պատմէ յերկարագոյն զանձնէն ` ’ ի յիշատակարանի անդ Աստուածաշունչ գրոցն, ծնեալ էր ’ ի Զեթուն յամի 1661, ’ ի Մարտիրոսէ Տահուկ կոչեցելոյ եւ ’ ի Մարեմայ, « եօթնամսենի ծնեալ, ասէ, եւ եօթն ամ զկաթն առեալ ’ ի մօրէս, յաղագս որոյ Ծըծկեր եմ մակաձայնեցեալ ». յետ մահուան ծնողացն լուեալ զեպիսկոպոսանալ հայրենակցին իւրոյ ` յաթոռ Գաղատիոյ, գնաց առ նա, եւ վարժեալ ընդ ձեռամբ նորին ` էառ ’ ի նմանէ զկարգ քահանայութեան (1681), եւ զգաւազան վարդապետութեան (1684 եւ 1687), եւ բազում սպաս հարեալ նմա ’ ի նորոգութիւն վանացն եւ ’ ի նուիրակութիւնս, առաքեցաւ առ Նահապետ կաթողիկոս առնուլ զօծումն եպիսկոպոսութեան եւ լինել յաջորդ տեղւոյն, զորոյ եւ կալաւ զաթոռն աւելի քան զերեսուն ամ (1694-1726). եւ էր « այր շքեղ եւ փառազարդեալ », ըստ ասելոյ Ղազարայ Ջահկեցւոյ: Յերկար ամս աթոռակալութեանն բազում շինութիւնս եւ նորոգութիւնս արար յեկեղեցիս եւ ’ ի վանս Գաղատիոյ, ճոխացուցեալ սպասիւք եւ գրենով, զորս եւ ցանկեալ աւանդեաց ձեռնասուն աշակերտի իւրոյ Մովսիսի վարդապետի. ընդ որում յամի 1705 գնաց յուխտ յԵրուսաղէմ, ’ ի Հռոմկլայ, եւ ’ ի հայրենիս իւր, ուր եւ եկացն ամիսս չորս, վասն շփոթից ժամանակին եւ երկիւղի ճանապարհաց ` յերեսաց ապստամբաց, եւ ’ ի տեսութիւն եղբօր իւրոյ Ստեփանոսի երիցու: Գրէ եւ ընկեր իւր եւ յաջորդ Մովսէս վարդապետ, թէ « Անդ (’ ի Զեթուն ) զուխտս մեր կատարեցաք, թէ ’ ի Ս. Փրկիչն թէ ’ ի Սուրբ Աստուածածնայ վանքն, եւ թէ յ Անանիա առաքելոյն սուրբ աջն, որ ’ ի Զեյթունոյ վանքն կայ, եւ ուսուցչին մերոյ գերեզմանն ( Ստեփաննոս եպիսկոպոսի ). եւ անդէն զտեղի կալաք աւուրս հարիւր եւ քսան, յահէ Թորգոմանց, որ իբրեւ զառիւծ շրջէին շուրջ զմեօք, բայց յետոյ փախստեայ ճանապարհաւ հազիւ հասաք ’ ի Հաճնայ վանքն, առ Ովաննէս կաթողիկոսն »: Յետ այլոց եւս շինութեանց ` ’ ի վախճանել Աստուածատրոյ կաթողիկոսի ` ընտրեցաւ Ուլնեցիս Կարապետ ’ ի Կ. Պօլիս, եւ արքունի հրովարտակօք գնաց յԷջմիածին (1726), եւ կալեալ զգահն ամս հինգ ` վախճանեցաւ յամի 1730: Խօսելով զհայրենեացն ’ ի յիշատակարանի Ս. Գրոցն ` ասէ, « Լեալ նախագոյն ճոխ եւ փարթամ. արդ վասն մեղաց մերոց նուաստացեալ եւ աղքատ, բայց ունի տակաւին զեօթանեսին եկեղեցիս, որոց մեծագոյնն է Սուրբ Աստուածածինն », որիշ ’ ի համանուն վանացն: Յիշէ նա եւ զ Յովհաննէս վարդապետ հայրենակից իւր, զայր ճգնող եւ պահեցող, որ ամս երեսուն օգնական եղեւ ինքեան ’ ի Գաղատիա, եւ յամի ընտրութեան իւրոյ ’ ի կաթողիկոսութիւն վախճանեալ՝ եթող բազում սպասս եւ մատեանս յաթոռն Անկիւրիոյ: — Ընծայեցան յՈւլնիոյ եւ յաթոռ Սսոյ ` կաթողիկոսունք, յորոց ծանօթք Սիմէոն (1539), եւ յաջորդ նորա Ղազար (1545), Խաչատուր Բ մականուանեալն Երաժիշտ (1560-1584): — Առաջնորդք այսինքն եպիսկոպոսք կամ արքեպիսկոպոսք Զեթունի նստեալք ’ ի վանս Ս. Աստուածածնի, ոչ գիտեմ յորմէ՛ հետէ, կամ յոր անուն, ծանօթքն ինձ՝ հանդերձ վերոգրելովքդ են,

1586 Յովհաննէս

1596 Ծերուն

1625-34 Մկրտիչ

1666 Մովսէս

1720 Կարապետ

1800 Յովհաննէս

1806 Յարութիւն

1808 Միքայէլ

1817 Յակոբ Պօստանեան [5]

1821 Պօղոս

1823 Յակոբ Պարմաղը-քէսիկ

1826 Մատաթիա   

1828 Մարտիրոս     

1867 Սարգիս [6] Գուլիկեան

Գրիգոր Վ. Աբարտեան

Սահակ Վ. Քէօչէկեան

Ստեփան Վ. Աղճապէկեան

Կարապետ եպիսկոպոս. 1883

Ի թիւ եկեղեցեաց քաղաքաւանին յաւելեալ է եւ Ս. Պետրոս եւ Պօղոս, զՍ. Յակոբ նորոգ շինեալ են քարուկիր, եւ ’ ի պեղելն յայտնեալ է գերեզման Գաբրիէլի ուրումն ճգնաւորի շինողի հին եկեղեցւոյն ` որ կէս փայտակերտ էր: Ի փոքրիկ եկեղեցւոջ Ս. Յովհաննու պահի մեծ պաշտպանակն Զեթունի ` աւետարան մի, Վասլի աւետրօն կոչեցեալ, ոչ գիտեմ ե՛րբ գրեալ եւ յո ' ր Վասլի անուն, Գողո՞յն թէ այլոյ. յոր երդնուլն վաւերագոյն համարի, եւ զօրութիւն մեծ ` ’ ի վտանգս եւ ’ ի գործ պատերազմի: — Արտաքոյ եւ հեռի ’ ի քաղաքաւանէն ժամաւ եւ կիսով եւս յԱստուածածնի վանից ` ’ ի հարաւոյ արեւելից ` յանուանեալ Իլիճէ հովտին, ուր ջերմուկք են, կայ եւ հոյակապ վանքն Ս. Փրկիչ կամ Ամենափրկիչ, յորոյ ’ ի ներքուստ սեղանոյն բղխէ աղբիւր ցուրտ ջրոյ եւ ժողովի յաւազանս առ դրան տաճարին. ըստ աւանդութեան տեղացեաց ` Բարդողիմեայ առաքելոյ հիմնեալ է զեկեղեցին եւ զջուրն բղխեցուցեալ: Իբրեւ քառորդաւ ժամու հեռի ’ ի վանացս ` ’ ի կողմն քաղաքաւանին Զեթունի կայ մատուռն մի ուխտատեղի Ս. Կատարինէ կոչեցեալ, զոր եւ ասեն լինել մի յընկերաց Ս. Ուլնեցւոյն. թերեւս տեղի նահատակութեան կուսանացն իցէ: — Գոն եւ ուխտատեղիք ուրեք ուրեք, որպէս Ս. Եղիա կոչեցեալ գերեզման ’ ի լերին, ժամաւ հեռի ’ ի վանացս. յայլում լերին ` մերձ ’ ի քաղաքաւանն ` Մինակեցնոց ` տեղի ճգնութեան ուրուք: — Մատուռն մի եւս է ընդ մէջ Ղարսի կամրջին եւ այգեաց Զեթունի, Ս. Յակոբ կոչեցեալ, որ էր ասեն կօշկակար Մարաշցի, դարու միով յառաջ, եւ խեղդամահ եղեւ վասն հաւատոցն յԻպիշայ ումեմնէ ոստիկանէ: