Սիսուան

75. Կանչի. Ճանճի բերդ

Յատուկ վիճակ Ֆռնուսոյ է ձոր գետակին ` որ յարեւմտից ’ ի կողմանց Կոկաց եկեալ ` միանայ ընդ վտակին Կապանի եւ Թանուրայ եւ նովիմբ ընդ Զեթունի. ’ ի միջավայրս ձորոյն ` յահեկէն ` որ է ’ ի հիւսիսոյ, կայ մի ’ ի մեծագոյն կամ բազմամարդ գեօղից Ուլնիոյ թեմին, Ֆըռնուս կամ Ֆըռնուզ, եւ ըստ նախնեաց ` Ֆօռնօս. որ եւ ըստ օսմանեան վարչութեան ` առանձնակ վիճակի գլուխ է եւ աւան, մականուանեալ Խժոտ, յորոշումն հնոյն Ֆըռնուսայ ` որ կայ վերագոյն յարեւմուտս հիւսիսոյ ’ ի վերայ Սէկի-կէտիկ անուանեալ լերին, ( ուր խնդրելի է եւ բերդն ), եւ սակաւաբնակ է. զսա համարին շատք ’ ի մերձաբնակաց լինել Ուլնի կամ Ուլն: Այս է յիշատակեալն ’ ի սկզբան թագաւորութեան Լեւոնի ընդ այլ իշխանանիստ բերդորայս, տէր ունելով յայնժամ զոմն Ապլղարիպ. յետ որոյ ոչ եւս յիշի առ հարստութեամբ յաջորդաց թագաւորին. այլ յետ նոցին յելս ԺԴ դարու եւ ’ ի սկիզբն ԺԵ <sup>ին</sup>, ընդ Կապանայ գրաւեալ ’ ի Հայոց ` առաջնորդութեամբ աշխուժուհւոյ Զարմանայ, որոյ եւ յիշատակք արութեանն ասին գրեալ ’ ի դիւանս կամ ’ ի կոնդակս վանաց Ֆըռնուսի, այն է Սուրբ Կարապետ, ’ ի հիւսիսոյ աւանին, եւ որոյ վանահայր էր ’ ի նոյն զարմէ առնն Զարմանայ ( Հեթմոյ )` Ղուկաս վարդապետ յամի 1557: Հայրս մեր Ինճիճեան թուի շատ հեռացուցանել զաւանս այս ’ ի Զեթունէ, երկօրեայ ասելով. եւ ստորագրէ, « Կառուցեալ առ փոքր գետակաւ. յայնկոյս գետակին է լեառն ` պատեալ առ հասարակ կաղնի ծառովք. յայսմ լերին է մենաստան Սրբոյն Ստեփանոսի Ուլնեցւոյն, որ միով ժամաւ հեռի անկանի ’ ի Ֆըռնըզէ. իսկ զթիկամբք սոյն լերին ` առ ստորոտովն ` է մատուռն. եւ ’ ի մատրան անդ գերեզման Սրբոյն յաճախեալ յուխտաւորաց նաեւ յայլազգեաց, սակս սքանչելեաց. յանկիւն ինչ գերեզմանի Սրբոյս ` բղխէ ակն բարեհամ ջրոյ, զոր ասեն լինել տեղի ճկութի նորա. իսկ արտաքոյ մատրան բըղխէ նոյնպէս ա՛յլ ակն պատուական ջրոյ »:

Շարական մի է ’ ի ձեռին մերում գեղեցիկ ` մագաղաթեայ, պատկերազարդ, գրեալ ’ ի Ֆըռնուս յամի 1578, յորում այսու ձեւով յիշատակագրէ Մարգարէ քահանայ.

պակասէ հետեւորդ բանն ընդ թղթոց գրոցն. յորում թերեւս նշանակեալ էր եւ Սուրբ Կարապետ եկեղեցի կամ վանք: — Ֆռնուս - Խժոտ աւանի 400 տունք են Հայոց. Մուրատ Բերիացի յամի 1840 ՝ նշանակէր տունս 600 երկոցուն միանգամայն, Պարտիզպանեանն 300, որում ’ ի ճահ գայ եւ նորոյ ցուցակին թիւ 2400 ոգւոց. ա՛յլ ոք յամի 1854 գրէր 100 տուն բնակիչս ` հովիւս, այգեգործս եւ ոստայնանկս: — Ի վանս Ս. Կարապետի նստի եպիսկոպոս, ոչ գիտեմ յորմէ՛ հետէ, զի ոչ յիշի յանցեալ դարս. իսկ ’ ի յետին ամքս (1878) հռչակեցաւ Նիկողայոս եպիսկոպոս Դաւթեան, ( յառաջն Ստեփանոս կոչեցեալ ’ ի վանահայրութեանն ), կալանաւորեալ ընդ Զեթունեայց յոլովից ` իբրու ապստամբաց, եւ բանտեալ ’ ի Մարաշ եւ ’ ի Կ. Պօլիս: Մերձ ’ ի վանսն ` առ աղբերբ միով քանդակեալ է խաչ մեծ ’ ի քարաժեռի, որ ` զի առ նովաւ կատարեն զհանդէս ջրօրհնեաց ` կոչի Գետ Յորդանան:

Ի սահմանս Ֆըռնուսի են, յարեւմտակողմն ` Պնտուխ գիւղ ’ ի միջահովտի երկոցուն գետոց ( Ֆըռնուսի եւ Կապանայ ), 150 տամբք Հայոց. յարեւմտեան հարաւակողմն Շուըլկի կամ Շիպիլկի, 200 տամբք Հայոց եւ սակաւուց Թուրքաց: Ի հարաւոյ սորին է աւանն Եէնիճէ գալէ ( Նոր բերդ ), որում ` յիշեալ ազգայինք մեր գրեն ` մին 400, միւսն ` 200, եւ նորագոյն ոմն 300 տունս Հայոց. աստանօր ’ ի նորումս Փռանկիսկեան միանձունք լատինք հաստատեցին վանատուն: — Ի սոյն կողմանս յարեւելից հարաւոյ Ֆըռնուսի ` յաջմէ գետոյն են եւ Թէմէնլիկ կամ Թէլէմէլիք գիւղ, 16 տամբք Հայոց. յարեւմտակողմն հարաւոյ ` Թահտալը գեօղաւան: Հեռագոյն ընդ հարաւ արեւմտից ` Տիքիլի դաշ ( Կոթող ) գիւղ, յորում 50 տուն Հայոց. Տէօնկէլէ, Շղուր եւ Անտըրըն ( Անդրունն ? յիշեալ յէջ 169 ), յորս սակաւ են հայազգիք, յոլով այլազգիք:

Ի գլուխ ձորագետոյն Ֆըռնուսի է Չուգուր հիսար կամ ըստ Ուլնեցւոց ` Չուխրասար գեօղ Թուրքաց, որ է հին աւանն եւ դղեակ Կանչի, զարդիս Կանչուկ կոչեցեալ, յիշեալն ’ ի վկայաբանութեան Ս. Ստեփանոսի Ուլնեցւոյ, ուր եւ դատեցաւն իսկ հանդերձ ընկերօքն ` ’ ի գալ անդր Սոկրատայ դատաւորի ’ ի Կոկիսոնէ, յորոյ եւ ’ ի հարաւոյ կայ. եւ որպէս ասի ’ ի ցուցակի բառակարգ աշխարհագրական անուանց, « Կանչի բերդն ’ ի սահմանս Կոկիսոնի Հայոց, ’ ի մէջ Կոկիսոնի ` որ ասի Կօկսու եւ Ֆռնուզու »: Մերձ նմին ցուցանեն զտեղիս նահատակութեան Ուլնեցւոյն, ուր եւ մատուռն է կանգնեալ, եւ զկուսանացն: Ի վերոյ աւանին ամբառնայ Կանչի բերդ մի ’ ի հնագունից յերկրիս Սիսուանայ, գէթ ըստ յիշատակութեան, որ եւ ունէր իշխան յելս ԺԲ դարու զ Աշոտ ոմն. յետ որոյ եւ այլոց ` կալաւ զտեղին Օշին եղբայր Ա Հեթմոյ թագաւորի, ( որպէս յիշէ պատմագիր եղբայր նորա Սմբատ ), ուր եւ մեռաւն յամի 1265: Համանուն նորին ` թերեւս եւ թոռնն ` Օշին [1] յելս ԺԳ դարու տիրէր բերդին, եւ գրեաց տաղաչափեալ թուղթ երեսուն եւ ութ տող, « Առ Տէր Գրիգոր այրն Աստուծոյ, եպիսկոպոսն Անաւարզայ », յետոյ կաթողիկոս, սկսանելով այսպէս.

« Պարծանք իմ ’ ի Քրիստոս, յուսոյ տեղի հոգւոյս նուաստ,

Գլուխ պատկառելի փոխան գլխոյն տուեալ մեզ աստ, …

Տեառըն Գրիգորի ` Անաւարզայ դիտապետիդ `

ՅՕշնէ ` հնազանդ որդւոյ՝ ընկալ զողջոյն իմ ընդ նամակիդ ».

գուշակելով զամբառնալ նորա յաթոռ հովուապետութեան Հայոց. վասն որոյ եւ ’ ի դէպ է ասել գրեալ ’ ի միջոցի 1293-4 ամաց, յետ գերութեան Ստեփանոսի կաթողիկոսի ’ ի Հռոմկլայն. յաւել Օշին եւ « Մատանի ` յուղարկեաց Տէր Գրիգորի ’ ի հետ թղթին ». եւ գրեաց այսպէս.

« Մատանիս այս շնորհաւոր ձեզ ’ ի հրաւէր ` հասցէ ’ ի Տէր,

Ի գուշակ այս պետութեան լինել Հայոց հովիւ եւ տէր.

Ոսկիդ ` որ ման առեալ ` զժողովուրդ քո ցուցանէր.

Եւ ակնըդ պատուական ` ըզմաքրութիւնդ արտայայտէր » [2] ։

Յամի 1320 Կիաւդին ( Գուիտոն ) եղբայր Օշնի Պայլի տէր էր Կանչոյ, եւ մարտնչելով ընդ Եգիպտացիս ` ’ ի սահմանս Այասու ` խոցեալ մեռաւ: — Կանչի թուի գրեալն Hanga եւ Hange եւ վկայեալ բերդ մեծ, Castrum magnum, յոր ` յաւուրս Դ Լեւոնի ’ ի ժամանակի շփոթից եւ վիճից վասն ծիսական եւ կրօնական խնդրոց (1336), եկեալ էր նախանձայոյզ Ներսէս Պալոն, եւ գրէր առ կաթողիկոսն Յակոբ, որպէս թէ ’ ի ժամ պատարագելոյ անդ Տիրակի կամ Կիրակոսի [3] ուրումն քահանայի, ’ ի ներկայութեան բազում ժողովրդոց եկելոց եւ ’ ի Շահապ (Villa Sahap) բերդաւանէ, ’ ի բարձրացուցանելն զսուրբ Խորհուրդն եւ յասել Սրբութիւն սրբոց, բանադրեալ իցէ ’ ի վարդապետէ միոյ, վասն յայտ յանդիման ցուցանելոյ նորա առ ժողովուրդն զխորհուրդն ահաւոր: Առաքեաց կաթողիկոսն անդր զԲարսեղ մամուեստացի եպիսկոպոս Իկոնիոնի եւ զքարտուղար իւր ` քննել զիրսն. եւ նոցա ժողովեալ եպիսկոպոսունս հինգ եւ քահանայս երկոտասան եւ վկայս, եւ հարցափորձեալ ` սուտ գտին զամբաստանութիւնսն. եւ հազիւ զերծան Ներսէս եւ քեռորդի նորա շարադրող մուրհակին ` ’ ի քարկոծմանէ ժողովրդեանն:

Յետ բարձման թագաւորութեանն Հայոց, որպէս երկիցս յիշեցաւ, Հեթում յետին սպարապետ եւ կին նորա Զարման ` տիրացան Կանչոյ. յորոց զարմէ էին յիշատակող իրացս Կիրակոս վանահայր Ս. Ստեփանոս վանաց, եւ այլք ` վերագոյն նշանակեալք: — Անհամբոյր դէպքդ կրօնական ` ’ ի պէտս տեղագրութեան յայտնեն ` զի էր եւ Կանչոյ աւան, որպէս եւ այլոց գլխաւոր բերդորէից, ուր նստէին իշխանքն. եւ զի մերձ նմին գոյր եւ միւս այլ բերդ հանդերձ աւանաւն, Շահապ, որ թէպէտ զառաջինն գեօղ միայն կոչի (villa), յետոյ վասն երկոցուն միանգամայն ասի ` բնակիչք բերդորէիցն ասացելոց. populi dictorum castrorum. — Մերձ ’ ի Կանչի, որպէս եւ ’ ի Ղումարսիք տաճկաբնակ գիւղ՝ են քարայրք, երբեմն բնակութիւնք ճգնաւորաց, յորս գտանին, ասեն, արձանագրութիւնք յունարէնք, եւ խաչ քանդակեալ: — Լեառն բարձր, կարծեմ Աստուածաշէն ն ` ’ ի Հս. Մ. անջրպետէ զսահմանս Կանչոյ ’ ի Կոկիսոնէ. այլ ’ ի հասարակի յանուն Կապանու կոչին լերինք կողմանս, եւ առանձնակի ` Չոխախ, Փիւրէն, Մէկ, եւ այլն:

Մերձաւոր անուամբ Կանչոյ ` նոյն եւ դրիւքն թուի լինել եւ ոչ աննշան բերդն ` Ճանճի. զի ’ ի շարս անդ տեարցն եկելոց ’ ի թագադրութիւն Լեւոնի ` այսու կարգաւ անուանին գահքն. Բերդուս, Կանչի, Ֆօռնօս, Կապան, Ճանճի, Շողական, Մազոտ խաչ, եւ այլն. արդ բաց յերկուց յետնոցդ ` այլք ’ ի դոցանէ ցուցանին ’ ի սահմանս աստ, ապա եւ Ճանճի մերձ նոցին խնդրելի է. որոյ տէր ’ ի ժամանակի անդ մեծի հանդիսին էր Կոստանդին ոմն. յետ եօթանասուն ամաց տէր Ճանճոյն էր Վասակ ` որդի Կոստանդեայ թագաւորահօր, այսինքն անհամամայր եղբայր Հեթմոյ Ա, եւ առաքեալ ’ ի սմանէ ` հանդերձ այլովք ’ ի պատանդ ` առ սուլտանն Եգիպտոսի, զի ընկալցի զորդի իւր Լեւոն, եւ առաքեսցէ նմա զսիրելի նորա Սնղուր:

Ըստ մերձանմանութեան ձայնին ` ’ ի դէպ գայ Ճանճոյ, ըստ դրիցն ` Կանչոյ, բերդատեղի մի նշանակեալ ընդ մէջ Կոկիսոնի եւ Կապանայ, յեւրոպացի ուղեւորաց ոմանց, այսինքն են Մոլդքէ ` ըստ լրոյ, եւ Դեսիէ ըստ տեսութեան. առաջինն ամենեւին խորթ եւ այլայլեալ ` Մարիանչիլ-գալէսի գրէ (Mariantschil), երկրորդն ` Չինչին-գալէ (Tschintschin): Սա յամսեան յունիսի 1936 ամի գալով ’ ի Կոկիսոնէ ’ ի հարաւ կոյս, ընդ ճանապարհ հնգից ժամուց ընդ ափափայ ուղի, ժամանեաց ’ ի հանգրուան մի Թուրքմանաց. գլխաւոր տեղւոյն Օսման պէյ ` ծանոյց նմա զի գոյ ’ ի մերձակայս բերդ մի զարմանալի, երբեմն եղեալ Գենուացի իշխողի հզօրի, որ յերկար զդէմ կալեալ բազում մահմէտական պէկից, ապա գնաց ’ ի վերայ Մարաշայ, եւ ոչ եւս դարձաւ: Ժամաւ եւս հեռագոյն էր բերդն յընդարձակ հովտի ’ ի բրգաձեւ ափափայ քարաժեռի, յորում չերեւէին հետք շաւղի. այլ աստի ձոր եւ անտի սահանք ուղխահոս վտակի. պարսպապատ էր համակ կատար քարաբլրին, եւ ստորոտքն մացառացեալ պուրակօք վայրի ձիթենեաց եւ գիհեաց: Բազում աշխատութեամբ մագլցի եւ յափսիթերս ել Դեսիէ ` մինչեւ ’ ի պատուարսն, որք ըստ անկանոն ձեւոյ գագաթանն ` ածեալ են կրկնակի. եմուտ ընդ պատառուած մի ’ ի միջի կրկին բրգապատ պարսպաց. եւ ետես ներքսագոյն ընդարձակ ամուր տեղի, եւ շուրջ զնովաւ այլ սրահս եւ սենեակս, որոց շատք ունէին մուտս ստորերկրեայս, հաւանօրէն քարափորս, եւ մին անշուշտ էր ջրամբար. ’ ի ծայր մի ամրոցին կայր կիսաւեր յարկ եկեղեցւոյն, այլ ոչ երեւեցաւ արձանագիր ոչ ’ ի նմա եւ ոչ այլուր: Իսկ ոճ շինուածոյն սրաձեւ կամարօք ` աննման շինուածոց Անազարբայ ` ոչ հայկական թուեցաւ Դեսիէի, այլ արեւմտեան, իբրու ’ ի Խաչակրաց անտի շինեալ. ինձ ոչ թուի հաւանելի ` յայսպիսի զանխուլ վայրս դադարել սոցա: Ընծայէ ճարտար քննիչն եւ զպատկեր բերդին ( յէջ 195 ):

[1]             Հայր Չամչեան ասէ զՕշինս այս լինել որդի ? Օշնի որդւոյ Կոստանդեայ տեառն Լամբրունի։ Ոչ կարեմ ստուգիւ ասել ո՞ իցէ քերդող տողիցս. զի ’ ի միում յայնմ ժամանակի գտանին բազում համանուն իշխանք. որպէս Օշին արքայեղբայրն, Օշին սպարապետ եւ սենեսջալ՝ որ սպանաւ յամի 1307 ընդ Հեթմոյ Բ ’ ի Պիլարղուէ, եւ Օշին որդի Հեթմոյ Պատմչի՝ թոռն Ա Օշնի ( եղբօր Ա Հեթմոյ ), եւ սա թուի ինձ չափաբանն ընծայատու. քանզի եւ եղբայր նորա Կիօդին յետոյ ճանաչի տէր Կանչոյ։

[2]             Զայսու ժամանակաւ իբր յամի 1293 ’ ի կրկնում թագակալութեան Հեթմոյ Բ, դաւել զնա խորհին իշխանքն, ըստ Մաղաքիայ ժամանակագրի, եւ գլուխ համախոհից Պարոնայց ասէ նա զՀեթում տէր Կոռիկոսի եւ զեղբայր նորա Օշին՝ տէր Կանչոյ։ Ըստ մեր գիտութեան տէր Կոռիկոսի յայնժամ էր հռչակաւոր Պատմիչն Հեթում, երկուց Օշնից որդի եւ հայր, այլ ոչ եղբայր. իսկ Հեթում եւ Օշին եղբարք յայնմ ժամանակի՝ գտանին ’ ի մօրէ եւեթ Հայք, որդիք Մարեմայ քեռ Հեթմոյ Ա եւ Յովհաննու Իպլինայ, որք եւ հաւանօրէն կէին ’ ի Հայս։

[3]             Ի լատինն գրեալ է Diracoe, զոր Հ. Չամչեան Տիրատուր համարի. եւ զանուն վարդապետին Mahznichar կամ Makzihar, համարի Մանաճիհր. այլ զի գրեաթէ նոյնպէս գրեալ է ’ ի նմին լատին պատճենի եւ անուն Մխիթարայ կաթողիկոսի, մարթի եւ այսմ լինել նոյնպէս Մխիթար։