Սիսուան

76. Ընկուզուտ. Նուկրական. Մեծքար վանք. Խալիճ. Մազոտ Խաչ. Ամայք

Ի բնիկ գետահովտին Ջահանայ ` յայսմ վիճակի Զեթունի ` են եւս գեօղք. յաջմէն ` որ է յարեւմտից ` Գարաթութ առ գետեզերբն, որպէս եւ Գանտիլ ’ ի հարաւոյ նորին. — յահեկէն ` ( յարեւելից ) վերագոյն մերձ ’ ի սահման Էլպիստանայ ` Մալադիա, Սօյսալի, Ամպարճիկ, Չիֆտլիկ. ’ ի հարաւոյ սոցին առ գետեզերբն ` նախայիշեալ գեօղն Ալիշէր, եւ յելից հարաւոյ նորին լեառն համանուն, յորում արօտավայրք Քիւրդիւլ գեղջէից. խոնարհագոյն եւս Գարամանլը, Պէյթիմուր. եւ եւս ’ ի ստորեւ մերձ ’ ի սահմանս Մարաշոյ ` աւերակք Մագսուտլար կոչեցեալ: Յելից հարաւոյ Ալիշէր լերին ամբառնայ Ընկուզեկ լեառն իբրեւ 8000 ՛ բարձր. առ որով կարծեմ զ Ընկուզուտ ն բերդ եւ աւան. քանզի եւ ’ ի դասակարգի բերդորէիցն ` յառաջ քան զվերոյնշանակեալսդ ` գրին Ընկուզուտ եւ Թոռնկայ. առաջինն թեմ էր եկեղեցական, եպիսկոպոս ունելով առ թագակապութեամբ Լեւոնի ` զՏէր Մխիթար, եւ բերդաւագ ` զիշխանն Պաղտին: Երկրորդն ` միայն այդու յիշատակաւ գուշակի ոչ հեռի ’ ի սահմանացս լինել. եւ ’ ի նմին ժամանակի բերդատէր ունէր զ Ստեփան ոմն:

Ի հարաւոյ Ընկուզեկ լերին եւ ’ ի հիւսիսոյ Ախըռ լերին ` որ սահման հատանէ գաւառին Մարաշոյ, գրեաթէ հաւասար հեռի յերկոցուն, եւ իբր փարսախաւ ’ ի հարաւոյ Պէյթիմուրի ` եւ Բերդուս, ոչ աննշան տեղի ’ ի հնումն, եպիսկոպոսական աթոռ գոլով եւ իշխանանիստ բերդ. որոյ սահմանք կոչէին Նուիրական, որպէս գրի առ Մատթէոսի Ուռհայեցւոյ, ըստ մերս օրինակաց, եւ կամ Նորիրական, այլ լաւագոյն թուի գրեալն յարքունի պատմչէն ` Նուկրականն: Ի սկզբան պայազատութեան Ռուբինեանց էր ընդ իշխանութեամբ մեծի իշխանին Գող Վասլի, որ եւ յասպատակել անդր 12, 000 զօրաց Պարսից ( թուի Իկոնիոնի ) յամի 1107, « զօրաժողով արարեալ զգունդն Հայոց. եւ նոքա որպէս զարծուիս եւ կամ որպէս զկորիւն առիւծուց հասանէին ’ ի վերայ այլազգեացն, եւ արարին սաստիկ եւ ահաւոր պատերազմ, եւ մեծաւ յաղթութեամբ դարձուցին ( զնոսա ) ’ ի փախուստ. եւ միաբան սրով զհետ ընթացան, եւ արարին անթիւ կոտորածս ’ ի նոսա. եւ կալան զբազումս ’ ի նոցանէ, եւ թափեցին զամենայն առ եւ զգերութիւնն » [1]. « Եւ կալան ’ ի նոցանէ զգլխաւորս հինգ, եւ դարձան մեծաւ յաղթութեամբ ’ ի Քեսուն, գոհանալով զՏեառնէ » [2]: Յետ մահուան Վասլի եւ գերութեան Ա Լեւոնի ` օտարք տիրացան վիճակաց նոցին. իսկ ’ ի դառնալ Թորոսի Բ ’ ի գերութենէն եւ ’ ի թափել զհայրենի կալուածսն, եղբայր նորա Ստեփանէ յանդգնօրէն եւ անհրաման ’ ի նմանէ ասպատակեալ կորզեաց ընդ Մարաշայ եւ Կոկիսոնի եւ զԲերդուս, պաշարմամբ նեղեալ զսա ’ ի կամաւոր նուաճումն, խոստմամբ խնայելոյ ’ ի կեանս բնակչացն. այլ իբրեւ լուաւ թէ զերծեալ նոցա ’ ի վտանգէն ` սպառնան կոչել զԹուրքս յօգնութիւն եւ աւերել զաշխարհն, « եհարց զեկեղեցականս. եւ նոքա ասեն, թէ այդպէս սպառնան ` անխիղճ ես յերդմանէն. եւ յղեաց զկնի նոցա, եւ կոտորեցին զամենեսին. եւ լուան զայն ամենայն այլազգիքն եւ դարձան ’ ի թշնամանս քրիստոնէից »: Յորոց վերայ եկն Խլիճ Ասլան սուլտան Իկոնիոնի յամի 1157, յամսեան յուլիսի. « եւ հրամանաւ մեծին Թորոսի տուեալ եղեւ Բերդուսն ’ ի սուլտանն, սիրոյ աղագաւ, առանց կամաց Ստեփանէի, զոր էր առեալ բռնութեամբ ’ ի թուրքէն, որ էր այր ժանդ եւ ատեցող քրիստոնէից, որ եւ սպանաւ ’ ի Ստեփանեայ » [3]: — Երեւի յետ ոչ բազմաց ’ ի բուռն ածեալ Հայոց զԲերդուս. քանզի յելս ԺԲ դարու տիրէին նմին Լեւոն ոմն իշխան եւ որդի իւր Գրիգոր. յորում ժամանակի նստէր անդ եւ եպիսկոպոս Ստեփանոս անուն: Սակայն յետ իբր տասն ամաց (1208) ’ ի ժամանակի գժտութեան Լեւոնի, թագաւորի ընդ կաթողիկոսին Յովհաննու եւ գահընկէց առնելոյ զսա, սուլտանն Իկոնիոնի Խոսրովշահ ` «’ ի սադրելոյ եւ ’ ի խորհրդակցութենէ Տէր Յոհաննիսի ` եկն բազում զօրօք ’ ի վերայ Բերդուսին, եւ պատերազմեալ էառ զնա. եւ ըմբռնեաց զտէր նորա զԳրիգոր որդի Լեւոնի. եւ յանյմհետէ Բերդուսն ելաւ յիշխանութենէ Հայոց »: Զատ ’ ի սոցանէ ` ոչ այլ իշխան յիշի եւ ոչ այլ եպիսկոպոս Բերդուսի, եւ ոչ եւս լսի անուն տեղւոյն ’ ի գիրս: — Յարեւմտից Բերդուսի եւ յելից Ջահան գետոյ նշանակի մեծ քարայր մի, ոչ գիտեմ որպիսի ինչ. այլ զանխլաբար առաջնորդէ մեզ ’ ի նոյնանուն ` գուցէ եւ ’ ի նոյն իսկ ` յիշեալ տեղի կարեւոր, որ եւ ’ ի բանից նախնեաց գուշակի լինել ընդ մէջ Ջահանեան վիճակացս եւ Սսոյ եւ Անաւարզայ. ոչ գիտեմ ո ' րպէս կոչէր ըստ քաղաքականին, այլ ըստ եկեղեցական վիճակաց պատշաճի թեմին կոչեցելոյ Մեծքար, յանուն վանաց ` ուր նստէր եպիսկոպոսն, զոր ’ ի ժամանակի թագադրութեան Լեւոնի ` պատմիչն գրէ « Աստուածատուր ` եպիսկոպոսն Մեծքրուն »: Անուն տեղւոյն յայտ առնէ զի լեռնային էր կողմն եւ քար կամ քարայր մեծ անդ, հաւանօրէն ամրոց եւս շինեալ, թէ եւ ոչ յիշի ’ ի կարգս բերդորէից. բայց տեղին վաղ ուրեմն ամրացեալ էր եւ սրբութեամբ. քանզի անդ էր հանգստարան երից վկայիցն սրբոց ` Տարագոսի Իսաւրացւոյ, Պռոբոսի Պամփիւլիացւոյ եւ Անդրոնիկոսի Եփեսացւոյ. որք հարցուփորձեալք ’ ի Տարսոն, տանջեալք ’ ի Մամեստիա, կատարեցան սրով խողխողմամբ յԱնազարբա, յամի 304. յետոյ ըստ Յայսմաւուրաց ` մարմինքն յուղարկեցան յԻկոնիոն, թերեւս մասամբ ինչ նշխարացն. քանզի ստուգապէս վկայէ Անաւարզեցին ` քաջ ծանօթ վայրացն եւ իրաց, եթէ բարձեալ հաւատացելոցն ` « եդին մեծաւ պատուով ’ ի Մեծայրն, որ ’ ի Մեծքար, ’ ի պատուական տապանս ». վկայէ եւ հին վկայագիրն յոյն ` յորմէ եւ լատինն, In monte in petra concava condiderunt. այսինքն է, եդին ’ ի լերինն ’ ի գոգաւոր վիմի: Յայտ ուրեմն է զի ’ ի քարայրի ուրեք հանգուցան նշխարքն, որ Մեծ-այր կոչեցաւ, եւ լեառնն կամ բովանդակ քարաժայռն ` յորում էր այրն ` Մեծ-քար: Չիք երկբայել եթէ անդստին ’ ի ժամանակէ դադարման հալածանաց յաւուրս Կոստանդիանոսի Մեծի, պատուեցաւ տեղին, եւ տօն սրբոցն կարգեցաւ եւ յեկեղեցիս Հայոց, որոց վասն եւ տունք ինչ շարականի յօրինեալ են, ոչ գիտեմ ընդէ՞ր խափանեալ հասարակօրէն, թերեւս զի նախ ’ ի կողմանս անդ նահատակութեան եւ հանգստարանի նոցին յօրինեալ եւ երգիւր. զոր եւ յայտ իմն առնէ յետին տունն. « Մաղթանօք սոցա, Տէր, մեզ ողորմեաց, սպասաւորաց սոցին ոսկերաց. որք պարակիցք երկնաւորաց ` տօնախմբեմք զյիշատակ սոցա ցնծութեամբ. ընկալ զմեզ յերկնային խորանսդ »: Եթէ ոճոյ շարականիս միտ դիցուք [4], մարթ է եւ քան զերկոտասաներորդ դար երիցագոյն համարել զայն եւ զսպասաւորութիւն մերայոցս ’ ի տեղւոջս. իսկ ըստ պատմութեան ` ’ ի կէս կամ յետ կիսոյ այնր դարու շինեաց զվանս Մեծքարի ` օտարախորթն երեւեալ ’ ի բարեպաշտութենէ քան զամենայն իշխողս մեր յերկրին ` դժպհին Մլեհ. եւ ’ ի շնորհս շինութեանն՝ յորժամ սպանաւ յիշխանացն Հայոց (1175) « յաղագս անհանգիստ բարուց իւրոց », - թաղեցաւ աստ ’ ի սոյն վանս.

« Յիւրոց զօրացն եղեւ սպանեալ

Եւ ’ ի Մեծքար ուխտըն թաղեալ »,

ասէ Վահրամ: Զվկայարան Ս. Տարագոսեանց լինել յ Անապատին Մեծքար, վկայեն ընդօրինակողք գրոց Գր. Նիւսացւոյ յամի 1260, Ստեփանոս քահանայ, եւ աւետարանի միոյ գրելոյ յետ ամաց ինչ ` ’ ի Թորոսէ սարկաւագէ վասն Ներսիսի սպասաւորի բանի ` ձեռնտուութեամբ արեանառուին իւրոյ ` « մաքրակրօն արհիեպիսկոպոսին Տէր Յակոբայ », որ յամի 1268 ամբարձաւ ’ ի գահ կաթողիկոսութեան, եւ Գիտնական մականուանիւր [5]. միւս եւս աւետարանի գրիչ յամի 1293, « յաստուածաբնակ ուխտս Մեծայր », ասէ լինել զտեղին մերձ ’ ի Սիս: — Պանծալի քան զյոգունս ’ ի վանորէից գտաւ տեղիս, այնու ` զի ուսումնասէր թագաւորն Լեւոն Բ « Տուն կարգեաց վարդապետաց ` վասն վարժելոյ զմանկունս ` զսուրբ ուխտն Մեծքար կոչեցեալ ». որպէս գրէ շարայարող Քրոնիկոնին Սամուելի յամն 1272: Վայել իսկ էր այնմ թագաւորի ` որ տայր ստէպ ընդօրինակել զգիրս սուրբս եւ պիտանացուս, եւ յղէր յաշխարհս իսկ հեռաւորս ` ուր պանդխտեալք կային ազգայինքն, աճեցուցանել եւ զթիւ գրագիտաց: — Յիշատակ լինի վանացս եւ աթոռոյն Մեծքարի ` ’ ի ժողովին Սսոյ յամի 1307, յորում ընդ վանահարս դասի Թորոս հայրն Մեծքարոյն, եւ ընդ վարդապետսն ` Գրիգոր: Ի միւս ժողովի յաւուրս Մխիթարայ կաթողիկոսի (1342) էր եւ վարժապետ Մեծքարոյն ` Բարսեղ. զի այս տեղի թուի գրեալն ’ ի լատինն Mageguar.

Ոչ կարի հեռի ’ ի յիշեալ բերդորէից, եւ ’ ի միջին հովտի աստ Ջահանայ ` թուին ինձ եւ այլ ինչ բերդք յիշեալք ’ ի կարգի առաջնոցն, որպէս Անէ, որոյ տէր ` Հեռի (Henri, Ենրիկ ) փռանկանուն. — Մազոտ խաչ, որոյ տէր ` Սիմուն յայնմ ժամանակի ( յելս ԺԲ դարու ). եւ յամի 1261 Գրիգոր ոմն, զորոյ ` ’ ի մարտին ընդդէմ Խարամանաց ` « զաջոյ ձեռին նորա զբոյթն ` սրով հարեալ ’ ի բաց ընկեցին » թշնամիքն: — Ընդ սոսին յանձնեսցին ’ ի քննութիւն բարւոյ ժամանակի ` եւ Խալիճ եւ Ամայք, զորս նուաճեաց երբեմն Յովհան Պերփեռուժէն կայսր ’ ի գերութեան Լեւոնի Ա, եւ թուին մարդք եւ վիճակք, քան թէ սոսկ բերդք. զի այսպէս կարգէ պատմիչն զյիշատակն. « Ել Պեռպեռաւժէն թագաւորն Յունաց եւ էառ զԽալիճն, զԱնարզաբա, զՎահկայն, զԱմայքն, զՑախուտն, եւ զայլ ամրոցսն նոցա »: Յայտ է թէ Ամայքդ ոչ է այն ` առ որոյ բնակիչս գրեաց Ս. Ներս. Շնորհալի, զի ’ ի Միջագետս էր այն գաւառ. այլ թերեւս ’ ի հոմանուն վիճակին ` որ ըստ Ապուլֆէտայ ( Բ, 51) է ’ ի սահմանս լճին Անտիոքայ. թէ եւ առ հասարակ խորավայր տեղիք՝ ամայիգ կոչին յԱրաբացւոց: Բայց առանձին շէն կամ բերդ գուշակի Ամայքդ յիշեալ ’ ի պատմչէ մերմէ, հանգոյն այլոցն ընդ նմին յիշեցելոց. զնոյն ցուցանէ կարծեմ եւ Ապուլֆարաճ, Էմայի կոչելով զմի յաւերեալ շինից ’ ի մեծի սասանութենէ 1269 ամին, որոյ կենդրոն ժաժիցն ’ ի կողմանքս յայս Ջահան գետոյ երեւի գոլ, ուր եւ Սարուանդաւն կործանեցաւ քարաբերդ, եւ Համուս ` յարանուն Ամայից. առ որս մերձենամք տեղագրութեամբս, իջանելով ’ ի լեռնակողմանցս Տաւրոսի եւ ’ ի Գահուցն Կիլիկիոյ ` ’ ի Դաշտայինն նորին մասն:

[1]             Մատթէոս Ուռհայեցի, ’ ի ՇԾԶ թուականի։

[2]             Պատմիչն Ռուբինեանց։

[3]             Պատմիչն Ռուբինեանց։

[4]             Թէպէտ եւ գտանի ’ ի տպագիրս ոմանս յեռեալ այս շարական, այլ ոչ ’ ի բազումս, եւ շատից անծանօթ վարկուցեալ կարգեմք աստանօր եւ զառաջին տունսն, որ ’ ի Դ ձայնէ, ’ ի յիշատակ տեղւոյս, եւ ’ ի պատիւ Սրբոցն եւ սիրողաց նոցին.

               « Տենչալի տօնիւ սրբոց զուարճանան այսօր եկեղեցւոյ մանկունք, տօնելով զյիշատակ Տարագոսի քաջ եւ արի յաղթող վկային, որ է պսակեալ արեանն իւր հեղմամբ։

               Պայծառացիր Սիոն մայր եկեղեցի, յիշատակաւ սրբոյն Պռոբոսի, որ ’ ի մարտի անօրինացն արիաբար յաղթեաց ամբարիշտ արանց. եւ է առ Քրիստոս փառօք պսակեալ։

               Անարատ գառինն Հօր բարձողին մեղաց՝ անուշահոտ զանձն ողջակիզեաց երանելին Անդրոնիկոս, որ զերկնայինն խորհելով՝ չարչարեցաւ վասն Քրիստոսի, թագաւորելով ընդ նմա յերկինս » ։

[5]             Ըստ Մաղաքիայ Դպրի ժամանակագրի։