Սիսուան

79. Միջոց Գարս - պազարի եւ Մարաշոյ

Միջոց երկրին որ ’ ի կողմանց անտի Գարս - պազարայ ձգի ընդ արեւելս ցսահմանս Մարաշայ, եւ ’ ի հարաւոյ կայ Զեթունի եւ Կապանի, ոչ գիտեմ որո՛ւմ վիճակի պատշաճիցի, զի եւ գրեաթէ իսպառ անծանօթ էր ուղեւորաց. եւ յետ տեղագրելոյ զմերձաւոր սահմանքս՝ հանդիպեալ իմ ուղէգրութեան Տէվիսայ, ( որ յերթալն ’ ի Մարաշայ ’ ի Սիս զուգահեռական իմն ընթացիւք Ջահանայ ` յաջմէն, նախ առաջին, կարծեմ, ծանօթս ինչ տայ զվայրացս ), նորին գնացից եւ բանից հետեւել արժան վարկայ: Արդ անցեալ նորա ընդ կամուրջ Ջահանայ, ( որ սակաւ մղոնօք ’ ի հիւսիսոյ կայ խառնրդոց Ագ - սու օժանդակի նորին յահեկէն, եւ փոքր մի աւելի հեռի ’ ի Մարաշ քաղաքէ ), կտրելով զ Հաճի-պէլ լերանց երկարաձիգ ողնայար ` կոնատ գագաթամբք, մխի ’ ի դաշտավայր թփուտ եւ դալարուտ, ուր եւ արտորայք հացաբերք, այլ սակաւաբնակք: Թուի թէ եւ պար մի լերանց զուգահեռական Ջահանայ ձգիցի յարեւելից յարեւմուտս, ’ ի հարաւոյ Զեթունի. քանզի մերձ ընդ մերձ ( ուրեք հազիւ 200 կամ 300 Չ. հեռիք ’ ի միմեանց ), վտակք ’ ի հիւսիսոյ կուսէ գան թափին ’ ի գետն, գործելով ձորակս անձուկս. այլ եւ հեղեղք սաստկահոսանք քերելով զերեսս բարձանց ` ուստի իջանենն ` վարեն ’ ի նոյն զքերածն, եւ բազում ուրեք ճահիճս եւ եղտիւրս թողուն դժուարինս յանցուդարձ: Զառաջինն ’ ի գետակացս ուղեւորն կոչէ Գըրսուլու (Kursoulou), եւ առ խառնրդովն ` ’ ի գետն մեծ ` զ Չայըրլան? չիֆտլիկ գիւղ հայաբնակ, ուր եւ ագաւն (3 մայիսի, 1875). ’ ի սահմանս նորին ետես երամս կաքաւուց եւ կատու մի վայրի, եւ բազում երամս մանր վայրի հաւուց, վասն ջուրցն առատութեան: Յոյժ աղքատք էին բնակիչք գեղջն, եւ ասպնջական նորա ասէր եւ ոչ սուրճ ըմպել: Կամուրջ մի միակամար բարձր եւ լայն արկեալ է ’ ի վերայ գետակին: — Գրեաթէ ’ ի խառնրդոց նորին ընդ Ջահանայ ` սկսանի նրբուղի կածան զառ ’ ի վեր ընդ Հաճիպէլ լեառն, ընդ որով կայ Տէօնկէլ, ( Տունգալէ կամ Տունգալադ ըստ Տէվիսի ) գեօղ եւ բերդ, եւ մերձ նմին հանգրուանն Գայա-շուլի ? (Kala-Scholi): Ափափայ եւ կոշկոռուտ է կապան Հաճի - պէլ լերին, եւ խութք բազմակատարք բրգաձեւ ցցուեալք, վասն որոյ դժուարին են ելեւէջքն. բայց արեւմտակողմն իջուցանէ ’ ի հովիտ մի ծառաւէտ վտակի փոքու իջելոյ յանջրպետէ նեղուցի կապանին: Ահաւորագեղ եւ մեծատեսիլ են սահմանքն, այլ անմարդաբնակք. վասն որոյ հարկ եղեւ ուղեւորին գիշերօթել (4 մայիսի, 1875) ’ ի բացի ` ընդ քուով քարանձաւի միոյ յանտառամիջի, առ եզեր Սարը-թօփրագ սու ( Դեղնահող ) վտակի: — Յարեւելեան անկեան սորին եւ Ջահանայ ` նշանակի հայանուն տեղին Անապատ, եւ փափագելի առնէ խնդրել անդէն զմի ’ ի վանորէից մենակեցաց մերոց, գուցէ եւ զմի ’ ի նշանաւորացն: — Ճանապարհն որ ’ ի գետակէ անտի տանի ընդ արեւմուտս, եթէ արժան իցէ կոչել ճանապարհ, յոյժ առապար եւ լպրծուտ է ընդ քարինս ողորկս, եւ յետ այնր ընդ կաւուտ կակուղ երկիր ` նոյնպէս դժուարագնալի. երեւին ’ ի ժայռսն եւ քարացեալ ժժմակք. եւ յառաջ եւս անցեալ ` խանձաքարինք ողորկք ցրուեալք ` գլխաչափ մեծութեամբ ` պէսպէս գունովք: Անդրագոյն եւս կանգնին պարք ապառաժ լեռնաբլրոց հերձոտեալք եւ պատառեալք յոյժ, այլ եւ ծածկեալք կաղնեօք եւ այլովք ծառովք, որպէս եւ հարթ գետինն թփովք եւ պաճարաբոյծ արօտիւք, այլ ոչ պտղաբերօք եւ արմտեօք, զորս մարթ էր ընծայել առատապէս ` եթէ մշակեալ լինէր: — Տասն մղոնաւ չափ յարեւմտից Անապատի ` գեօղ մի է Հայոց, խանգար կոչմամբ ( յուղեւորէն ) Սուրանճի-ուշարա? (Sooranji-Oushara), ’ ի կողս ապառաժ քարաբլրի, եւ յեզեր վտակի փոքու: Կանայք գեղջն ` որք մատուցին ուղեւորին հաց եւ կաթնեղէն, քաջակազմք եւ քաջասիրտք թուեցան նմա, եւ թէպէտ աղքատք ` այլ զարդարեալք արծաթեայ ապարանջանօք, ոսկեդրամ մազկապօք, արծաթեայ ճեղանակաւ ճակատուց եւ գունագոյն արծաթ - ճարմանդ մաշկեայ կամարագօտեաւ [1]: — Սակաւուք հեռի վտակ մի Անտրըն-սու կոչեցեալ ` թափի ’ ի Ջահան. եւ հուպ ’ ի գլուխ դաշտին երեւին աւերակք եկեղեցւոյ փոքու եւ բերդի միոյ, զոր ’ ի դէպ է կարծել Անդրունն հին, զոր խնդրեցաք ’ ի սահմանս Հաճնայ ( էջ 169 ): — Սակաւ մղոնօք եւս բացագոյն յարեւմուտս ` հզօրագոյն գետակ Գայիշ անուն ` խաղայ ’ ի գետն մեծ, ունելով յահեկէն ( յարեւելից ) զ Աճէմլի գիւղ, որոյ սահմանք օձուտ ասին. ուղեւորն անգղիացի ագաւ ’ ի սմին (5-6 մայիս, 1875) ’ ի տան Հայոց երից եղբարց կանամբեաց. մեծ էր քարաշէն եւ վայելուչ բնակարանն, բայց զերեսս ընդ հարաւակողմն ունելով ` ոչ ախորժելի յամարանի, սակայն գեղադիտակ տեսարանաւ ընդ կողմն Սեաւ Լերանց եւ մերձագունից Տիւրպիւն լերանց բարձանց (10, 000 ՛ )` որք յահեկէ Ջահանայ ` ընդ մէջ նորին եւ Տէրվիշլի օժանդակի: Յորմն տանն ագուցեալ էր վէմ մի բերեալ ’ ի մերձաւոր գեղջէ յարեւմտից կուսէ, յորում յոյն արձանագիր նուիրատուաց Ս. Յովհաննէս եկեղեցւոյ ’ ի հնգետասաներորդի ամի կայսերութեան Մօրկայ, որ է 596 ամն Փրկչին, եւ յեպիսկոպոսութեան Պետրոսի ( որո՞յ քաղաքի ): — Ի հարաւոյ Աճէմլեայ յանկեան խառնրդոց Գայիշայ ’ ի Ջահան ` կայ Թախթալը գիւղ. յարեւմտակողմն ` Պահատուրլու գեօղ Թուրքմանաց. երեցուն եւս սահմանք մացառուտք են. իսկ անդրագոյն յարեւմուտս երեւին մեծամեծ ծառք անտառի. եւ ’ ի միջի նոցին ’ ի կուշտ մի լերանց աւերակ մեծի բերդի ` զոր արդ Գում-գալէ ( Աւազաբերդ ) կոչէին: — Կիսաժամաւ բացագոյն ’ ի հիւսիսոյ Աճէմլեայ ` կամուրջ կայ ’ ի վերայ Գայիշայ ` երկու մեծ եւ երկու փոքր սուր կամարօք: — Սակաւուք բացագոյն ընդ արեւմուտս ` վտակ մի ականակիտ ( Ագար-եարուն? սու ) խաղայ ’ ի գետն ` ’ ի միջոյ մեծամեծ կաղնեաց, ընդ որս աճեն աստանօր մրտենիք եւ պէսպէս թուփք. ծաղկունք սակաւ, որպէս եւ միջատք եւ թռչունք, առ նուազութեան ջրոյ: Աստի եւ անդր ցաւանն Գարս - պազար ` սակաւ փարսախաց ճանապարհ է: — Մղոնօք ինչ բացագոյն ’ ի կամրջէս ` յաջմէ գետոյն ` նշանակէ ուղեւորն ’ ի քարտին, զ Նորբերդ, ( Նիւբեդ, Newpet, գրելով ), այլ ոչ յիշէ ’ ի տեղագրութեանն, զի չէանց ընդ այն. եւ ոչ գիտեմ նո՞յն թէ որիշ իցէ ’ ի Նորաբերդ գեղջէ, զոր ոմն ’ ի մերայնոց ’ ի վիճակի Սսոյ համարի, այլ ոմն ’ ի Հաճնոյ, ուր եւ նշանակեցաք ( յէջ 166 ). եւ զի նոյն յիշէր առ նմին եւ զԱճէմօղլու գիւղ հայաբնակ՝ իսկ աստ ցուցաւ Աճէմլի, թուին նոյն լինել երկոքեան:

[1]             The women of the hamlet gathered round us, and brought some milk and a little native bread. They were tall and good-looking, somewhat masculine in manner, and, in spite of their poverty, wore many ornaments, large silver armlets, gold coins hanging at their temples, and belts of bright red or yellow or green leather, studded with large knobbs of silver, and with a great silver clasp in front. Their hair was plaited in a number of tails, secured at the end with silk, with small silver coins attached. — Davis, 113-4.