Սիսուան

80. Թիլ Համտընոյ

Միջոց երկրին որ յահեկէ եւ ’ ի հարաւոյ Ջահանայ, այլ եւ յարեւմտից նորին, ( քանզի յետ ընդունելոյ զՍաուրան եւ զգետն Սսոյ ’ ի ներքոյ Անաւարզայ ` յարեւմտից կուսէ ’ ի հարաւ փոխէ զընթացսն ), եւ ’ ի հիւսիսոյ ոլորտից Ծոցոյն Հայոց, եւ յարեւմտից Ամանոս լերանց, նշանաւոր եղեալ է ’ ի պատմութեան մերում, որչափ ինչ հաւաստի ’ ի ծանուցեալ անուանց բերդորէիցն եւ շինից, եւ ’ ի ստէպ արշաւանաց եւ խլելոյ զնոսին Եգիպտացւոց, ’ ի վերջնում դարու պայազատութեան մերոցս թագաւորաց. այլ զարդիս անայցելու եւ աննշանակ մնացեալ ’ ի գիտնականաց ` ընդ շինիցն եւ բնական դիրք եւ կազմութիւն երկրին, արժանաւորք են քաջ խնամով քննութեան. նախ ` զի ոչ վայրապար այնքան կարեւոր շէնս եւ բոյնս ապաւինի հաստատեալ էր մերոցս անդ, եւ գրգռեալ զորկորուստ օտարաց. երկրորդ, զի եւ դոյզն յիշատակ օտարանշան ջերմըկին Հարունի ` զոր յիշեցաք ’ ի բնագրութեանն, խոստանայ պէսպէս երկրաբանական երեւոյթս, մանաւանդ զի եւ չէ հեռի ’ ի Տիւլտիւլ լերանց ` ուր հետք հրաբղխի կարծին: — Զարդիս ’ ի բնական մասանց ` նշանակի միայն գետակ մի Արա անուն, իջեալ յԱմանոսեան լերանց եւ իբրեւ զուգահեռական ընթացիւք ’ ի հարաւոյ Ջահանայ ` յարեւելից յարեւմուտս գնալով եւ խառնելով ’ ի նոյն, սակաւ փարսախօք ’ ի ստորեւ խառնրդոց Սաուրանի. նոյն թուի եւ կոչեցեալն Եալբուզ կամ Եարբուզ չայ ` յանուն աւանի միոյ ’ ի լերանցամէջս Ամանոսի, ընդ մէջ Օսմանիէի եւ Իսլահիէի, անցանելով ընդ կապանս լերանց ` անուանեալս Պիլէլի եւ Տէվրիշլի պէլ. իսկ ’ ի շինից ` հինգ կամ վեց գիւղատեղիք նշանակին առանց անուան, եւ երկու տեղիք աւերակաց:

Ըստ նախնեաց աւանդից հաւանական թուի ինձ, որպէս եւ վերագոյն նշանակեցի, յայսմ միջոցի լինել Ամայք գաւառի, առ երի ունելով զյարանուն Ամանոս լերինս. բայց ստուգիւ երեւի Թիլ կոչեցեալ, գէթ ըստ մասին, սակս մեծի աւանին կամ քաղաքին ` որ կցորդաբար Համտուն անուան ` Թիլ-Համտընոյ կոչի յաճախ, թէ եւ բազում անգամ եւս զատուցեալ ` միովն կամ միւսով միայնով անուամբ, Թիլ կամ Համտուն, եւ շէնն եւ վիճակն. եւ էր հաւանօրէն յարեւմտեան հիւսիսային մասին երկրիս ` մերձ ’ ի Ջահան, միով օթեվանաւ տարակաց յԱնաւարզայ: Յարեւելից սորին էր Համուս անուանի բերդ. ’ ի հարաւակողմանն էին Հարուն քաղաք ` կարծեմ դէպ յարեւմուտս, իսկ ընդ արեւելս հարաւոյ՝ հռչակաւոր բերդն Սարաւանի քար. ընդ սոսին ` ոչ գիտեմ յորո ' ւմ կողման ` խնդրելի են եւ Կովառա, եւ Նէճմրէ կամ Նէճիմ կամ Նուճէյմա բերդ. զյետինս ` արաբացի պատմիչք միայն յիշեն, գուցէ այլայլելով զհայկական ինչ անուն. բայց աներկբայելի է լինելն յայսմ միջոցի: Հաւանօրէն, մանաւանդ թէ ստուգիւ, էին առ սոքօք եւ այլ ոչ սակաւ բերդորայք. քանզի որպէս նշանակեսցի փոքր մի ’ ի ստորեւ, պարգեւագիրն Հեթմոյ ` ’ ի նահանգին Հարունի նշմարեցուցանէ եւ այլ եւս բերդս. որք եւ են ( որչափ ինչ մարթ է ճշդել զլատինարէն անուանսն ), Լալիան բերդ, Մօտրիկ կամ Մօտրկայ բերդ, Սեւ աւերակ բերդ. առ որովք եւ գեօղք եւ վանք եւ հանգրուանք, որպէս տեսցի ընդ հուպ: Վկայեն եւ պատմիչք ` զի զայսր կողման Ջահանայ ` հնգետասանիւ չափ բերդս ` առին Եգիպտացիք բռնութեամբ եւ դաշամբ ’ ի Հայոց: Ո՞ր ամրագոյն ’ ի սոսին ` ոչ գիտեմ, բայց ընդարձակագոյն տեղիք բնակութեան ` յայտնին Հարունն եւ Համտունն: Մի ’ ի յետին տեղաքնին ուղեւորաց ` յանձուկս Տէվրիշլի կապանի յիշէ ’ ի բարձու 4 կամ 500 ՛ վախուտ քարաբլրի ` կիսաւեր բերդ մի, Քէօփէկ-գալէ ( Շան բերդ ) կոչեցեալ յայժմուս [1]:

Համտուն երեւի գլխաւոր եղեալ հանուրց բերդորէից կողմանս, եւ յառաջ քան զայլսն յիշատակի ’ ի պատմութեան մերում: Ըստ նախակարգ կցորդ անուանն յայտնի կառուցեալ բերդ ’ ի բլրի եւ աւան առ ստորոտովն, առ վտակի միոյ ` ոչ հեռի ’ ի Ջահանայ, ծանօթ Արաբացւոց, Թիլի-Համտուն, حمدون - تل, կոչմամբ: Զառաջինն ’ ի մերոցս ` վասն Թորոսի Բ ասի յամի 1151 առեալ զԹիլ, եւ թերեւս ’ ի նմին իսկ կալեալ զդուքսն Թումաս. զոր զերծուցանել փութացեալ միւս դուքսն եւ կողմնապահն Կիլիկիոյ ` Անդրոնիկոս, չարաչար հարաւ ’ ի նմանէ ` առ Մսսաւ. վասն որոյ յետ ամաց ` կայսրն Մանուէլ ` ոչ կարելով ’ ի ձեռն իւրայոցն թափել ’ ի Թորոսէ զտեղին, երկիցս ’ ի նոյն գրգռեաց զՄասուտ սուլտան Իկոնիոնի. այլ սորա զօրք կորակոր դարձեալք ’ ի կողմանց Անտիոքայ ` յամի 1154, յանցանելն ընդ այս սահման, մինչեւ Թորոսի այլուր գնացեալ էր ’ ի պատերազմն, « Եկն ցաւ ’ ի վերայ երիվարաց նոցա ` զոր ինքեանք տապախ ասէին, յորոց յոլովք սատակեցան, քան թէ մնացին. եւ զայն տեսեալ մեծամեծացն Թուրքաց ` ամենեքեան առ հասարակ ’ ի փախուստ դարձան … եւ բազումք ’ ի նոցանէ զջիլս երիվարացն եւ զջորւոցն հատանէին, ընկենլով զզէնս իւրեանց ’ ի փախստեանն. եւ ինքեանք ընդ մացառուտ ձորս եւ ընդ դժնեայ վայրս հատեալ անցեալ ` գնացին մոլար ճանապարհաւ »: « Եւ յորժամ դարձաւ ( Թորոս ) եւ զայն այնպէս ետես, գոհացան ամենեքեան զԱստուծոյ, որ առանց զինու եւ մարտի մարմնականի հալածեցան նոքա »: Բայց յերկրորդում ամին (1155) ինքնին սուլտանն Մասուտ եկն զօրօք, « եւ միւսանգամ բանակեցան ’ ի վերայ Թլին … եւ թէպէտ աւուրք ամարայնոյ էին, սակայն որոտմունք եւ հրաձգութիւնք ահագին լինէին յերկինս, եւ հողմն ուժգին ` որ եւ զծառս խլէր յարմատոց. եւ յահաւոր բարկութենէն ամենեքեան պակուցեալ ` յԱստուած ապաւինէին. եւ յետ երից աւուրց ողորմեցաւ Աստուած, եւ խաղաղացան երկինք եւ երկիր. եւ Մասուտ սուլտանն դարձաւ կրկին ամաչեցեալ ’ ի տուն իւր » [2]: — Յետ երեսուն ամաց (1185) եղբօրորդի քաջիս Թորոսի ` Ռուբէն Բ ` դաւաճանութեամբ ըմբռնեալ յԱնտիոքայ Բրնձէն, ’ ի փրկանս անձին ընդ այլոց ինչ տեղեաց եթող ’ ի նա եւ զԹիլ. այլ յետ սակաւուց դարձեալ անկաւ տեղին ընդ հզօր ձեռամբ եղբօր նորին ` Լեւոնի Մեծի. առ որով ` զառաջինն (1198) Ռոպերտ ոմն էր իշխան տեղւոյն ( Ըռաւպէրտ ` ըստ Սմբատայ ). յետոյ ` թերեւս որդի նորա ` նոյնպէս լատինանուն Ճօսլին ` ջամբռլայն (Chambellan) Հայոց. զոր եւ յամի 1218 առաքեաց արքայն յաշխարհն Ունկարաց, ընդ թագաւորի նոցին Անդրէասայ, բերել զորդի նորա համանուն ` ’ ի փեսայութիւն դեռաբուսիկ դստեր իւրոյ Զապելի, ( այլ ոչ յաջողեաց ): Սակաւ ամօք յառաջ (1212) Վիլլեպրանտ ` ’ ի դարձին ’ ի Սսոյ եւ յԱմուտայ ` եկն ’ ի Թիլ, զոր Thila կոչէ եւ բերդ ամրաշէն [3] ազնուականի միոյ: Պատմէ եւ զարմանալի իմն ` հանգոյն Մանտըվիլայն ( յէջ 157 ), եթէ լեառն մի է առ Թլաւ յոյժ զուարճալի, լեառն Բաղդի անուանեալ [4]. եւ ’ ի ճշմարտահաւատ վկայութենէ ստուգեալ, ասէ, զի որ ոք եօթնեակս վեց պահեալ պահօք եւ ապաշխարութեամբ, ապա հաղորդեալ ’ ի սրբոյ խորհրդոյն ` մատիցէ ’ ի լեառնն, աներկբայ բաղդի հասանէ, որպէս բազմաց հանդիպեալ է. յորոց սակի ինքնին ականատես եղեւ զօրականի միոյ յԱնտիոք, որոյ կատարեալ զօրինական սահմանն ` գտեալ էր անդ դաստառակ կամ անձեռոցիկ մի (quoddam manutergæum), յորմէ հայթհայթէր զամենայն պէտս սեղանոյ ընտանեաց իւրոց եւ հիւրոցն. « Երանի՜ թէ, յաւելու, եւ այսօր այսպիսի պաշտօնեայ լնոյր զպէտս չքաւոր կենաց » [5]: — Ոչ միայն ամրոց ` այլ եւ քաղաք պարտիզազարդ ասէ զԹիլ ` Արաբ պատմիչն Ապուլֆէտա: Յամուր քաղաքի աստ ըմբռնեցաւ Անտիոքացին Ֆիլիպ ` փեսայացեալ Զապելի (1225), եւ բերդարգել մեռաւ. բարեբաղդ ժառանգ նորին եւ արժանաւոր զուգակից Զապելի ` Հեթում Ա, աստանօր կատարեաց զմի ’ ի յետին մեծահանդէս տօնից եւ տարեկանաց իւրոց, յամի 1265, զտօն Յայտնութեան Տեառն, մինչ գումարեալ էր անդ ընդ ազգայնոց իւրոց եւ զօրս բազումս ` երթալ ’ ի կոչ Թաթար զօրապետին ’ ի կողմանս Եփրատայ ` ’ ի Պիր. այլ թէ Հեթմոյ ոչ ` թերեւս Թլայ յետին եղեւ այն օր սրբազան պայծառութեան եւ շքոյ. զի ամաւ յետոյ ’ ի վատթարել բաղդի թագաւորին ` գերութեամբ թագաժառանգ որդւոյն եւ սպանմամբ միւսոյն ` ստիպեցաւ ընդ այլս եւ զԹիլ թողուլ ’ ի յաղթողն, առ ’ ի թափել զանդրանիկն իւր զԼեւոն եւ յապահովել զայլ սահմանս աշխարհին: Սակայն յետոյ որդի նորա եւ թոռունք ` բազում անգամ կորզեցին զԹիլ եւ զնահանգս նորին յԵգիպտացւոց. բազում անգամ եւ սոքա մարտեան ’ ի վերայ տեղւոյն եւ հանին ’ ի Հայոց, որպէս յամս 1273-75, 1278. իսկ ’ ի թագաւորութեան Սմբատայ, յամի 1294, ’ ի մեծի արշաւանին, ըստ գրելոյ ժամանակագրին ` « Մսրցին էառ եւ զկէս երկրին Կիլիկիոյ »: Ի դաշնադրութեան անդ Պնտուխտարայ ընդ Հեթմոյ, եւ յայլ նուագս ` Եգիպտացւոց խնդիր էր գրաւել զարեւելեան կողմն Կիլիկիոյ մինչեւ ցՋահան գետ. եւ ’ ի յետնումս յիշեալ նուաճման ` մնաց ’ ի ձեռս նոցա ցամն 1300. յորում՝ ’ ի խաղալ Ղազան Ղանի ’ ի վերայ սուլտանին, Ասէն ( կամ Հասան )- Տիմուր Կիւրճի ոմն ` էր կուսակալ այսր մասին. եւ առեալ ընդ իւր, ըստ արաբացի պատմչաց, զիշխողն Հայոց (?) խոյս ետ ’ ի Դամասկոս. յետ մեծի պատերազմին Հէմսայ եւ խորտակման Եգիպտացւոց ` Հայք վերստին գրաւեցին զԹիլն Համտընոյ եւ զնահանգս նորին. վասն որոյ ’ ի հեռանալ ահին Թաթարաց ` դիմեցին Եգիպտացիք ’ ի վրէժ. եւ զառաջինն (1302) ոչ յաջողեալ, յերկրորդումն նուագի (1304) պաշարեցին զբերդն, յոր ապաստանեալ էին բազումք ’ ի մերձակայ սահմանաց, որք եւ ստիպեցան անձնատուր լինել ( յ ’17 յունիսի ) պայմանադրութեամբ. եւ էին ’ ի նոսին վեց իշխանք կամ բերդատեարք. որոց ` ոչ կամեցաւ, ասեն պատմիչք Արաբաց, երաշխաւոր լինել թագաւորն Հայոց, զի ինքնակամ դրժեալ էին դաշանցն եւ դադարեցուցեալ զհարկելն. վասն որոյ եւ զօրապետն, որ էր նայիպն Հալպայ, ետ գլխատել զնոսա, ապրեցուցեալ միայն զմին ` Ռոմանոս կամ Ռումակ անուն, քանզի մսլիմացաւ. եւ էր նա տէր Համիայ ( Համուս ?) կամ Նէճիմայ բերդի, զի այլայլօրէն գրի կամ ընթերցեալ լինի անուն տեղւոյն ` յարաբիկ ձեռագիրս: Սակայն եւ յետ այսորիկ, եւ թուի ոչ անագան, անկեալ է Թիլ ’ ի ձեռս Հայոց, եւ միւսանգամ եկեալ Եգիպտացւոց ’ ի վերայ նորին ` յամի մահուան Օշնի թագաւորի, այն է 1320, բայց առումն ոչ յիշի. այլ զի ’ ի նմին ամի ’ ի թագաւորել Դ Լեւոնի ` վերստին կռեցան դաշինք հնգետասանամեայ հաշտութեան, հաւանօրէն պահանջեցաւ յԵգիպտացւոց եւ նահանգն Թլայ: Ի միւսում եւս դաշնադրութեան 1337 ամի ` առ նովին Լեւոնիւ, յայտնապէս յիշի թողուլ Հայոց զայս կողմն Ջահանայ յԵգիպտացիս, հնգեքումբք նախագրեալ բերդորէիւք եւ Այասաւ. թէ եւ յայսմ եւս նուագի լռէ անուն Թլայ, որպէս եւ յայնմ հետէ իսպառ ` ’ ի պատմութեան մերում, ըստ իմս գիտութեան: Սակայն եւ յետ բարձման թագաւորութեան մերոցս ` շէն կայր տեղին, զի յիշէ եւ զբերդն եւ զպարիսպս աւանին եւ զպարտէզսն ` աշխարհագիրն Օսմանեանց յԺԷ դարու:

[1]             At about the middle of the Pass, on a rock with precipitous sides from 400 to 500 feet high, and cut off by deep gorges from the surrounding heights, was a ruined fort, Keupêk-kalesi (Dog-Castle), perhaps one of the many robber holds destroyed by the governement troops a few years ago. — Davis, 84.

[2]             Ի ԺԶ եւ ’ ի ԻԵ կամ ԻԷ տրէ ամսոյ, ըստ Մատթ. Ուռհայեցւոյ, որ են 27 մայիսի եւ 5 կամ 7 յունիսի այնր տարւոյ, ՈԴ թուականի Հայոց. յառաջնումն՝ ասէ կարկուտ անհնարին եկեալ, յերկրորդումն՝ « խաւար անճաճանչ … եւ յամպոցն բախմանէ ընդ իրարս՝ որոտալով՝ որպէս լերինք կարծր եւ անդամանեայք բախելով զմիմեանս, եւ հրաձգութիւնք կայծականց ունէր զծիր երկնից, ոչ գոլով տեղի յերկինս՝ որ ոչ ունէր զփայլատակունս հողմախառն։ Եւ ո՞վ էր բաւական հայել աչօք իւրովք յահաւոր դղրդմունսն որ լինէին անդադար » ։

[3]             Venimus ad Thilam, quod est castrum bonum cujusdam nobilis. — Villebrand.

[4]             Quidam mons satis amænus, quem montem de Aventuris appellant.

[5]             Utinam etiam hujusmodi minister hodie vitæ succurreret indigentiæ!