Սիսուան

83. Օսմանիէ. — Թօփրագ գալէ բերդ. Չարտագ բերդ. Պաղչէ, եւ այլ գեօղք

Փոխանակ գրայիշատակ բերդիցս այսոցիկ ` ծանօթ են արդ ’ ի սոյն կամ ’ ի մերձաւոր կողմանս, ’ ի գլուխ Արայ գետոյ, որ է յարեւելս, ’ ի ստորոտս Ամանոսեան լերանց երկու բերդք, Չարտագ եւ Թօփրա կամ Թօփրագ գալէսի: Առաջինն արեւելագոյն է եւ հպագոյն յԱմանոս լերինս, ’ ի կատար մի բարձրաբերձ եւ մայրեւոր, այլ հանգամանքն ինձ անծանօթ. առ որոյ ստորոտով կայ գիւղ համանուն: — Իբր փարսախաւ յարեւմտից բերդիս է նորաշէն աւանն հաստատեալ յետ նուաճման Սեաւլեռնեայց, Օսմանիէ, եւ ըստ ոմանց գրութեան Ասմանիէ, բնակչութիւն Չէրքէզից եւ լեռնականացն Ամանոսի, որոց է եւ վաճառանոց, իբր 150 տամբք, յորս եւ հինգ տունք Հայոց. ’ ի միում ’ ի սոցունց ագաւ Տէվիս անգղիական երէց յամի 1875 (28 ապրիլի ): Վասն ամայութեան շրջակայ սահմանացն ` յաճախ երեւին գազանք, մանաւանդ գայլք ’ ի ձմերան. եւ ընձառիւծ մի ոչ յառաջ քան զբազում ամս պատառեալ էր զայր մի եւ մանկունս չորս: — Միւս բերդն Թօփրագ ( Հողաբերդ ) հարուստ մի ընդ արեւմուտս կայ առ գետեզերբն, ’ ի վերայ կոնաձեւ բարձրաւանդակի ` իբրեւ 80 Չ. բարձու, շինեալ սեւագոյն պասալդեան հրաբղխեայ քարամբք, որպիսի թուի եւ բնութիւն բլրակին. ’ ի բարձանց պարսպացն նշմարի ընդ հիւսիս դաշտ ընդարձակածաւալ, գրեաթէ մինչեւ ’ ի հսկայս Տօրոսի, յաջմէ եւ յահեկէ ` լերինք Մսսայ եւ Ամանոս. եւ ընդ Մ. հիւսիսոյ ` պարիսպքն Անաւարզայ եւ Սսոյ: Ոչ է իսպառ աւերեալ բերդն, կրկին ունելով պարիսպս, ներքինն յոյժ ամրակառոյց, եւ ակառն մի կամ ներքին կլայ մեծակամար ներքնայարկօք եւ շուրջանակի փոքրիկ խորանաձեւ սենեկօք. ջրամբար ’ ի միջի բակին, ամբարանոցք եւ ախոռք ’ ի ստորեւ: Բլուրն համակ մացառապատ է եւ օձուտ. առ ստորոտովն մնան աւերակք հին աւանի, յորում կանգուն կայ միայն մնիրայ մզկթին շինելոյ սեաւ խանձրաքարամբք, եւ բեկորք սեանց, յորս եւ վերնախարիսխ մի կորնթեան ’ ի սպիտակ կճոյ: Հաւանօրէն մի է բերդս այս ’ ի յիշեցելոցն ’ ի պարգեւագրին Հեթմոյ: — Ընդ մէջ սորա ` ’ ի հարաւոյ, եւ Օձաբերդին ’ ի հիւսիսոյ, առ եզերբ Ջահանայ կայ Ճամիլի գեօղ, այսպէս կոչեցեալ վասն բարձր մնիրային որ ’ ի հարուստ հեռաստանէ երեւի, եւ ասի կառուցեալ ’ ի գեղջկացն եւ գտեալ շնորհս ազատութեան ’ ի տասանորդաց: Մերձագոյն եւս ’ ի Հողաբերդն է Ազիզլի գիւղ, յորմէ ոչ հեռի հին գերեզմանք լատին թուանշանօք:

Սակաւուք հեռի ’ ի հիւսիսոյ արեւմտից Օսմանիէի ` գետակ մի Եալպուզ կոչեցեալ ` իջեալ ’ ի թիկանց Ամանոսեանց թափի ’ ի Ջահան, հանդէպ Պուտրուն եւ Համադիէ բերդից. յորոյ ափունս խայտային թռչունք, հանդերձ քաղցրաձայն սոխակաւն, յանցանելն ընդ այն Տէվիսի ’ ի վերջ կոյս ամսեանն ապրիլի: Ընդ մէջ գետակիս ` յարեւելից ` եւ մեծի պարուն Ամանոսի, ընդ փոքր լեռնագօտի մի են անցք կամ նեղուցք Տէվրիշլի կամ Տէրվիշ պէլի կոչեցեալ, ոչ սակաւ դժուարակոխք. յանձկագոյն միջոցին կառուցեալ կայ, զարդիս կիսաւեր, բերդ մի Քէօփէկ գալէսի ( Շնաբերդ ) կոչեցեալ ’ ի Թուրքաց. նրբուղին տանի ընդ հիւսիս ’ ի միւս եւս կապան Պիլլէլի-պէլի կոչեցեալ, յոր անուն եւ լեառն մի. անդր քան զայն ընդարձակի հովիտն. եւ է ’ ի նմին ’ ի սահմանակցութեան Մարաշու գեօղ մի Պաղչէ անուն ` բնակեալ ` ըստ Տէվիսայ, ’ ի 150 բողոքական Հայոց եւ ’ ի սակաւ մսլիմաց: Սահմանք գեղջն ` որ կառուցեալ է ’ ի կիցս երկուց ձորակաց Եալպուզ գետոյ ` ահեղագեղք են պէսպէս կերպարանօք գունագոյն ապառաժ վիմաց եւ ծառոց։ Տէվիս Անգղիացի երէց որ յամի 1875 յՕսմանիէ աւանէ երթայր ’ ի Մարաշ, անցանելով ընդ Տէվրիշլի եւ Պիլլէլի կապանս լերանց, յոյժ ուղղորդս եւ վախուտս նկարագրէ զքարաբլուրս ճանապարհին, յորոց եթէ քար մի զերծանիցի ` ուղղակի իջանէ ’ ի գետ անդր ( Եալպուզ ) հարիւրաւոր ոտնաչափ ’ ի վայր: Մեծասքանչ եւ գեղեցիկ են տեսարանք կրճից Կեավուր տաղ լերանց,. եւ համակ մայրեւորք, մանաւանդ խորաձոր գետոյն ` սօսեօք եւ արքակաղնեօք եւ այլովք ծառովք. գեղեցիկ է եւ գետն յստակ եւ ականակիտ ջրով, ուրեք ուղխօրէն խոխոջալով, այլուր փրփրացեալ ’ ի կոշկոռս կարմիր կամ կանաչ կճեայ քարանց, մերթ շրջան առեալ զմեծամեծ կոճեղբք հնացեալ ծառոց, եւ մերթ պարզեալ որպէս ճահիճ մի խաղաղ, աստի եւ անտի ընդունելով վտակս մանունս: Երեւին մերձ ընդ մերձ հիւղք մենաւորք դոյզն ինչ ագարակօք ’ ի բարձունս անմատոյցս ’ ի գետափանց կուսէ. երջանիկս համարի Տէվիս զբնակիչսն ` քան զհամավիճակս նոցին յԵւրոպէ. զի թէպէտեւ աղքատք ` այլ եւ սակաւապէտք, միանգամայն եւ պարզամիտք, պարկեշտք եւ կրօնասէրք: Ժամս չորս գնալով նորա ընդ կածանս ` եհաս յանջրպետ գետոյն եւ օժանդակի միոյ նորուն, 3500 ՛ բարձր, եւ անտի ընդ արեւելս խոտորեալ ` ’ ի Գզըլ-աղաճ­օտուսու? լեռնագեօղ Հայոց, ագաւ (29 ապրիլի ) առ գլխաւորի նորին, որ էր Թորոս Չագըրեան. երիտասարդ երեսունեւհինգամեայ, մեծատուն եւ բարեբարոյ ( արդ †), որոյ կալուածք եւ ագարակք էին ’ ի Հովտու անուանեալ տեղւոջ. եւ ցաւէր նմա զի այնպիսի ճարտար այր ` ոչ էր վարեալ ’ ի կարեւոր գործ տեսչութեան: Յիշէ եւ վարժապետ եւ աշակերտս, յորոց յայտ է զի գոյր եւ դպրոց. եւ զկճեայ սպիտակ խոյակս սեանց յԱնազարբայ բերեալս ’ ի պէտս կառուցման եկեղեցւոյ: Աստի եւ անդր ընդ հիւսիս ` սահմանք են Մարաշոյ, յերկրին Ջահանայ: