Սիսուան

84. Սիս, վիճակ եւ քաղաք

Արեւմտեան օժանդակ Սաուրան գետոյ ` ’ ի հիւսիսոյ ’ ի սահմանաց Հաճնոյ եւ Վահկայի, եւ յարեւելից լերանցն անջրպետաց երկոցուն մեծաց գետահովտաց Սարոսի եւ Ջահանայ ` իջեալ խաղայ ընդ հարաւ, եւ դարձեալ ընդ արեւելս ` սակաւուք ’ ի հիւսիսոյ Անազարբայ ` խառնի ընդ նմին: Թէ ոչ բովանդակ ` գէթ վերին մասն հովտին որ ուղղակի ’ ի հիւսիսոյ ’ ի հարաւ ձգի ` սահմանէ զգաւառ Սսոյ, վասն որոյ եւ յանուն նորին հասարակօրէն կոչի Սսոյ գետ, սակայն յատուկ եւս անուամբ Տէլի-չայ, անշուշտ վասն յախուռն հոսանացն ընդ ձորակն անձուկ, որ եւ կոչի Մանդաշ-տէրէսի կամ Մէնդէշէ, յոր անուն դիպողագոյն էր կոչել եւ ջրոյն, թէ ոչ եւ Սըմբոս կամ Սըմպոս, որպէս յոմանց, եւ յայլոց ` Քէսիկ չայ. այլ հարկ է թէ այլ եւ այլ վտակք իցեն սոքա օժանդակեալք ’ ի մի [1], որով յորդորեալ գետանայ եւ քերէ զարեւմտեան ստորոտովք քարալերինն ` յորոյ վերայ շինեալ է քաղաքն եւ բերդն Սսոյ: Այլ եւ յարեւելից կողմանէ լերինն իջանէ վտակ փոքր ` Ալափար? կոչեցեալ յանուն գեղջ միոյ, կամ Ասմնցուկ՝ ըստ Ինճիճեան Հօր. եւ որպէս թուի ` թափի ’ ի գետն Սսոյ կամ ’ ի Սաուրան: Ըստ այսոցիկ սահմանք Սսոյ վիճակիս ` ’ ի հիւսիսոյ կուսէ են Հաճին, ’ ի հիւսիսոյ արեւելից ` Կապան եւ Զեթուն, յարեւելից ` Գարս, ’ ի հարաւոյ ` Անազարբա, յարեւմտից ` անծանօթ վիճակ լերամբք անջրպետեալ ’ ի գետահովտէն Սարոսի: Յանուն Սսոյ կոչին լերինքս, այլ չեն ծանուցեալ ձգուածք նոցին եւ զօդուածք ընդ ոստս Տօրոսի կամ Անտիտօրոսի. որպիսի եւ են ` լեռնային եւ կոհակաբերձ ցուցանեն զհիւսիսային մասն վիճակին, թէ եւ ոչ շատ բարձր. իսկ հարաւայինն մասն զնստագոյն եւս է, որ եւ սկիզբն է մեծի դաշտավայրին Կիլիկիոյ, եւ առանձինն կոչի Դաշտ Սսոյ, ’ ի ժամանակաց անտի մերազգի պայազատաց. առ որովք ոչ միայն գաւառ եւ նահանգ Սսոյ կոչի վիճակս այս, այլ եւ ընդարձակօրէն իմն ` ըստ Ներսիսի Լամբրունեցւոյ, « Անարզաբա եւ Սիս, եւ զորս ընդ նոքօք ` աշխարհք »:

Դաշտակողմնս այնքան նուագս ոտնակոխ եղեալ յաւերածու հրոսակաց եւ արբեալ յարենէ անպարտից եւ պարտականաց, ըստ համօրէն դաշտագետնոյ աշխարհին ` թէ եւ բարեբեր ` ոչ է ըստ մերձաւոր սահմանաց գլխաւոր քաղաքացն ` շատ մշակեալ եւ ոչ շատածառ, ուրեք իսպառ խոպան, ուրեք կաղնուտ գղթորաբեր տեսակաւ. իսկ հիւսիսակողմնն լեռնային ` ունի եւ ծառս մեծամեծս ` վասն ոչ կարի բարձր դրիցն: Ի նուաստագոյն բուսոց Բժշկարանք մեր յիշեն զազգ մի պիտանի Եղեգան, ասելով, «’ ի Սիս է աղէկն եւ դեղինն ». այլ լաւագոյն ասեն զՇամայն: Բայց քննութեան արժանի են լեռնավայրքն, յորս աներկբայ գուցեն եւ կածանք եւ նեղուցք. թերեւս եւ յայս սակս արեւելեանն այն վտակ կոչի Անցմնցուկ. յիշեն եւ այլազգի պատմիչք զԿապանն Սսոյ ` Տէրպէնտի-Սիս, سيس - دربند; դարձեալ եւ զ Գարա պօղազ ( Սեաւ փող ) ոչ գիտեմ նոյն թէ որիշ. զնոյն յայտնէ եւ Գուրտլու պէլ ( Գայլոյ մէջք ), որ վիճակակից Սսոյ համարեալ է: Ընդ պուրակաւէտ լերանց ծածկելոց կաղնեօք, հացեօք, սօսեօք, կաղամախեօք ` են եւ մերկ կրային ափափայք ’ ի ձորահովտին Սսոյ, ընդ որս ոչ սակաւ վտակք վիժին սահանաբար, մինչեւ ցաղբերակունս գետոյն, զոր անջրպետէ ’ ի սահմանորդ վիճակաց հիւսիսակողմանն ` Հորտուն լեառն իբր 2300 ՛ բարձր. առ որոյ հարաւային ստորոտով ` կայ լքեալ գիւղն Հայոց Մանդաշ կամ Մէնդէշէ, իբրեւ վեց ժամուք ’ ի վերոյ Սսոյ, հանդերձ եկեղեցեաւ. ’ ի սմա թաղեալ թուի Տէր Եղիազար նախահայր Աջպահից, ըստ բանից սերելոյն ’ ի նմանէ Եփրեմ կաթողիկոսի [2]. եւ մերձ նմին հաստատաշէն իջեվանատուն, յոր խիղբս արկեալ գրեաթէ համակ ծածկէր ( որպէս ետես Քոչի յ ’8 մայիսի, 1859) Արեւելեանն Մամրիչ (Cissus orientalis). երեւին ’ ի նոյն կողմանս եւ նշանք քարածղոյ, որպէս եւ մետաղաց երկաթի եւ արծաթոյ. ըստ որս քննելի է եւ տեղին ուստի ելանէ յիշեալն ’ ի Թովմայէ Րաբունւոյ ` Ապակեհողն. ( տես յէջ 9 ):

Նուազութիւն կանաչ հովանեաց սահմանին Սսոյ, յորմէ եւ անարգել շողացումն արեգակնացայտ քարաժեռին, անհամբոյր գործէ զբնակութիւնն ամարանի. այլ յայտ է թէ չէր այսպէս առ հարստութեամբ մերայոցս, եւ անմարթ իմն էր ամենահայեաց աչաց Լեւոնի զթերացեալն ’ ի կարեւորագոյն պայմանէ բարեկեցութեան վայր ` ընտրել իւր յոստան եւ յարքունիս. հարկ է թէ ստէպ եւ բուռն աւերածք քաղաքին եւ վիճակին ` կապտցին եւ այլափոխեցին զբնական վայելչութիւնն եւս. եւ ’ ի հակառակէն ` գուշակի բազում մասամբք քաջադէպ եւ շնորհաւոր լինել տեղւոյն. ’ ի միջոցի երկուց վտակաց, զոր յիշեցաք, եւ ’ ի կռան ունելով ` յերից կողմանց ` զառաջին գահաւանդս Տօրոսի, որք պատրաստ իմն ապաւէն ընձեռէին ’ ի տագնապս վտանգի, եւ յառաջոյ զդաշտավայրն շինաշատ եւ բարգաւաճ, յորում աճեն եւ նարնջենիք եւ լեմոնիք ` դուն ա՛յլ ուրեք երեւեալք ’ ի Կիլիկիա. իսկ ինքնին քաղաքն կալով ’ ի դիւրահակ քամակի հիւսիսային արեւելեան դիմի մեկնակ ապառաժուտ կարմրագոյն կրային լերին ` ոչ կարի բարձու, կրէ ’ ի քառասայր գագաթանն զբերդն անմատչելի, վասն սեպացեալ անկռուան կողմանցն. թող զեռակարգեան պարիսպն ` զբովանդակ արտեւանաւն ` որ յերկայնաձեւ իմն է ’ ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ ձգեալ մղոնաչափ երկայնութեամբ. իսկ բարձրութիւնն ոչ աւելի քան զ 1000 ՛: Վաղ ուրեմն նախնի բնակչաց եւ տերանց երկրին նկատեալ եւ յարդարեալ էր զայս վայր. զոր ոմանք սխալակի յարանուն Իսսոսի եւ զնոյն իսկ կարծեցին, զտեղի ճակատու պատերազմի մեծին Աղեքսանդրի ընդ Դարեհի. շատք յարդի գիտնոց համարին զՍիս լինել զանուանեալն ’ ի Կիկերոնէ Պինդենիսսոս (Pindenissus), զամուր ապաւէն Ազատ - Կիլիկեցւոց, զոր պաշարեալ աւուրս քառասունեւեօթն, էառ յ ’17 դեկտեմբերի, 48 ամաւ նախ քան զգալուստ Փրկչին. այլ չիք ինչ փաստ հաւաստեաց զուգութեան տեղւոյս, եւ ոչ ըստ այլոց ` Փլաւիա (Flavias) կամ Փլաւիոպօլիս (Flaviopolis) լինելոյ, որ հաւանօրէն է ’ ի ստորեւ առ Ուշաքաւ, ( ուր եւ գտան հռոմէական դրամք ), կամ ըստ ոմանց անուանեալն Բրիւելիկ (Augusta Bryelica) ’ ի համանուն վիճակի (Bryelice) [3], զոր եւ աներկմտաբար գրեն ոմանք Augusta Sisia, Սիս աւգոստեան: Դարձեալ եւ ’ ի հակառակէն ոչ է ստոյգ ’ ի Ռուբինեանց լինել առաջին հիմնարկութեան քաղաքին. որոյ եւ հակիրճ անուն ` մեծի հնութեան է նշանակ. եւ այսպիսի կամ նման կոչմամբ զառաջինն կարծեմ գտանի ’ ի Ե դարու Սիսան, Σισαν, գրեալ ’ ի Թէոդորետեայ ’ ի վարս Սիմէոնի Սիւնակեցի [4]. եւ ’ ի հին լատին թեմագրութեան Երուսաղեմի եւ Անտիոքայ ’ ի Զ դարու ` մի յեպիսկոպոսարանաց նահանգին Անաւարզայ գրի Սիս, ըստ այլեւայլ օրինակաց, Sisia, Sysia կամ Sisya. Դեսիէ համարէր նշմարել ’ ի Սիս հռոմէական հնութիւնս [5]. որպիսի ճանաչի եւ մասն կամրջին ’ ի վերայ Տէլի - չայ գետոյ [6] ։ Սովիմբ դերեւանայ աւանդութիւն Արաբացի պատմչի միոյ ` եթէ ներքինւոյ պաշտօնէի Հարուն - էր Ռէշիտ ամիրապետի շինեալ իցէ զՍիս յելս Ը դարու եւ անուանեալ Սիսիյէ. ’ ի սկզբան իսկ այնր դարու Սիս անուամբ ծանօթ էր Բիւզանդացւոց տեղին, զոր եւ յամի 703 Ազիպ կամ Եզիտ որդի Խունէի պաշարեալ էառ եւ աւերեաց, այլ Հերակլ զօրավար կայսեր ` հալածեաց զնա: Թէոփանէս որ պատմէ զդէպքս ` Σισον κάστρον, գրէ, Սիս կամ Սիսոն բերդ. իսկ արեւելեայք ըստ մեզ կոչեն եւ գրեն պարզապէս Սիս, سيس: Ի սկիզբն Թ դարու (809) ըստ աւանդութեան Արաբացւոց ` խոյս ետուն բնակիչք Սսոյ ’ ի լերինս, այլ ’ ի նորոգել զայն Արաբաց ` Հայք թողեալ զգեղեցկաշէն քաղաք իւրեանց Խալալ?, եկին ’ ի Սիս. եւ բովանդակ արեւելակողմն երկրին մինչեւ ’ ի Հալէպ կոչեցաւ յանուն Սսոյ, յորում էին երեք հարիւր վաթսուն աւանք ամուրք եւ քսանեւվեց բերդք անառիկք [7]: Յառաջ քան զտիրանալ Ռուբինեանց ’ ի կողմանքս ` յամի 1114 ( նոյեմբ. 13) ’ ի մեծէ սասանութենէ որ դղրդեցոյց զարեւելակողմն Կիլիկիոյ ` անդր քան զԱնտիոք, զՄարաշ եւ զՌապան, կործանեցաւ եւ Սիս ` կորստեամբ « անթիւ արանց եւ կանանց », ըստ Ուռհայեցի ժամանակագրին մերոյ. որ տայ գուշակել զի արդէն շէն եւ բազմամարդ էր տեղին: Ի մերազգեաց նախ Թորոս Ա տիրեաց Սսոյ, ըստ Տարտելի, ապա Թորոս Բ, ըստ պատմչին Խաչակրաց. յետ նորա պատմիչք մեր ասեն վասն եղբօր նորին Մլեհի, (1175), եթէ « իշխանք նորա սպանին ’ ի նորաշէն քաղաքն Սիս, վասն վատ բարուց նորա ». բայց ’ ի հնագիր արքունի պատմչին չիք բառդ նորաշէն: Սակայն ստոյգ նորոգող կամ նորակերտող Սսոյ ճանաչի եւ է Լեւոն Ա թագաւորն, որ ձեռն էարկ ’ ի շինութիւնն եւ յամրութիւնս ` յառաջ իսկ քան զթագաւորելն. այլ եւ անդստին յայնմ ժամանակէ ` թէ ոչ քաղաքին այլ բերդին պարիսպք ` թէ շատ թէ սակաւ կանգնեալք եւ անկասկածք երեւին. քանզի յասպատակելն Ռոստոմ Թուրքմանի յամին 1187 ’ ի սահմանս Հայոց, ասի, « գնաց մինչեւ ’ ի Սիս, եւ բնակեցաւ առաջի քաղաքին յ ’ Ռաւինն. եւ ծածկեաց զերեսս երկրին անհամար բազմութեամբ ». յայտ է թէ ոչ իշխեալ յարձակիլ ’ ի քաղաքն, որում եւ չեթող ժամ ` Լեւոն, սակաւաձեռն ջոկատու ’ ի վերայ հասեալ եւ սպանեալ, եւ զայլսն հալածեալ: Ստուգելի է իմաստ ռաւին բառիդ, բարձրաւանդա՞կ արդեօք իցէ, եթէ վտակ ջրոյ, թէ այլ ինչ, յայտնիչ կերպարանաց տեղւոյն: Յետ սակաւուց նոյն ինքն Լեւոն հարեալ միւսանգամ զայլազգիսն ’ ի սահմանս Մարաշայ,

« Էառ զաւարըս գերողին `

Զանբան ժողով բանականին,

Էած ’ ի մայր իւր քաղաքին

Որ է Սիսուան անմատչելին ».

որպէս երգեաց Գրիգոր Տղայ, որ վախճանեցաւն յամի 1193. ապա յայտ է թէ եւ յառաջ քան զայն թուական ` ըստ բաւականին շինեալ եւ քաջ ամրացեալ էր բերդաւն, թէ եւ ոչ ստորին պարսպօքն. քանզի յետ քսան ամաց (1211-2) յորժամ եկն այսր իբրեւ պատգամաւոր եւ հիւր ` Վիլլեպրանտ Օլտէնպուրկեան ազնուատոհմն գերմանացի ` ընդ դեսպանի դքսին Աւստրիոյ, եւ եկաց ամսօրեայ աւուրբք առ թագաւորին, սքանչացեալ ընդ վայելչութիւն պէսպէս շինուածոցն եւ զբօսարանաց ` գրէր [8]. « Այս է գլխաւոր քաղաք տեառն արքայի, ասպնջական անթիւ եւ մեծատուն բնակչաց, ոչ ունելով պարիսպս շուրջանակի. վասն որոյ աւան մանաւանդ քան թէ քաղաք անկ էր ինձ կոչել զայն, եթէ չունէր աթոռ արքեպիսկոպոսի Հայոց, յորում Յոյնք հնազանդին իւրեանց պատրիարքի:

Բայց ունի բերդ ’ ի բարձու ’ ի լերինն, կարի քաջ ամրացեալ. յորոյ ստորոտից քաղաքն ինքնին թուի դարաձեւ աստիճանօրէն իջանել. եւ որպէս ասեն ` էր սա երբեմն եղեալ Դարեհի, որում յաղթեացն Աղեքսանդր … Գիտելի լիցի եւ այս, զի տէր արքայ առ երի քաղաքիս պատրաստեաց իւր պարտէզս փափկութեան, զորոյ զվայելչութիւնս նկարագրել ` խոստովանիմ անբաւական լինել »: Զանց առնեմ աստանօր զերկար ստորագրութեամբ նորա զմեծահանդէս Ջրօրհնեացն, որ յաւուր տօնի Յայտնութեան կատարեցաւ առ եզերբ ջրոյն Սսոյ: —

Ի դէպ իսկ էր Լեւոնի նախ քան զայլ շէնս ` զհռչակաւորն զայն յարդարել բերդ, որ ցվերջ տէրութեան յաջորդաց իւրոց ` ամուր ապաւինի նոցին եղեւ, եւ յետին կռուան եւ կէտ հայկական թագաւորութեան, ոչ այնքան յահէ եւ ’ ի սովոյ ` որքան ’ ի կարճմտութենէ ոմանց մատնեալ առ թշնամիս. այն որ յերկդարեան ժամանակի ` հանդիսարան եղեալ էր մեծամեծ յաղթութեանց եւ աղետալի պարտութեանց. ոմանց տեղի պարծանաց եւ շքոյ, եւ ոմանց կորանաց եւ սգոյ, քանզի եւ արգելան բանտի լինէր երբեմն քրէական յանցաւորաց եւ ականաւոր արանց. որպէս եւ անդստին յամի 1193 բանտարգել արար Լեւոն ` ’ ի բերդի անդ զձերբակալեալ Բրինձն Անտիոքայ Պեմունդ Գ: Եւ թէպէտ ինքն նաեւ յայլ գլխաւոր քաղաքս տէրութեան իւրոյ, որպէս ’ ի Տարսոն ` հին մայրաքաղաքն, կատարէր զարքունական հանդէսս եւ զընդունելութիւն դեսպանաց եւ նուիրակաց արեւելեան եւ արեւմտեան պետաց ` մեծաց եւ փոքունց, եւ զգունցս (consuls) վաճառական հասարակապետութեանց եւ քաղաքաց Իտալիոյ, այլ չիք երկբայել ` զի հաստատուն կենդրոն ամենայն հանդիսից անդ էր ուր բուն արքունիքն, ’ ի Սիս. զոր եւ մարթ է այնուհետեւ սիրտ աշխարհին եւ պետութեանն անուանել. թէ եւ փոքրիկ, այլ թերեւս առաւել եռանդուն եւ թնդական քան զհին եւ զմեծամեծ մայրաքաղաքս Հայոց. գէթ ազնուագոյն եւ նրբագոյն հրահանգօք եւ եւրոպական ճաշակօք առաւելեալ. եւ առանց երկմտութեան կարեմք ասել զայն յիւրումն ժամանակի ` գերագոյն շաղկապ երկադէմ քաղաքավարութեան արեւելից եւ արեւմտից. նոյնպէս եւ ըստ կրօնական կամ ծիսական տեսութեան. զի յաւուրս Լեւոնի յելս ԺԲ դարուն եղեւ հաստատ եւ յայտնի դաշն միաբանութեան Հայոց ընդ մեծի եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորմէ ընկալաւն զԴրօշ Ս. Պետրոսի ’ ի նշանակ ուխտին եւ թագաւորութեանն: Թերեւս ոչ բաւեցին մեծոգւոյ թագաւորին երեսուն ամք իշխանութեան ` յամբոկ հանել զվայելչութիւն շինութեանց մայրաքաղաքին, եւ եթող լրացուցանել ծանօթ եւ անծանօթ յաջորդաց իւրոց ( Զապելի եւ Հեթմոյ Ա ). յետին եւ անգին աւանդ ’ ի նմանէն ` խորհեցեալ երախտագէտ իշխանացն պարգեւել ձեռակերտի նորին սիրելւոյ ` զպատուականագոյնն ’ ի թողլիս, զմարմին իւր. զորոյ ( քանզի կամէր ինքն թաղիլ յԱկներ վանս, անդ զփորոտիսն ամփոփեալ ), աստ բերեալ հանգուցին զմարմինն ’ ի տապանի ` յիւրակերտ եկեղեցւոջ միում. կամ ըստ Վահրամայ Րաբունոյ.

« Մասն ինչ ’ ի Սիս քաղաք բերեալ,

Եւ ’ ի վերայ տաճար շինեալ »:

[1]             Ըստ բանից ինչ Տէվիսայ՝ բազում աղբերաց ’ ի դէպ է լինել ’ ի լերինս հիւսիսակողման Սսոյ, ուստի իջանեն ընդ հարաւ ’ ի Ջահան. զի յերթալ իւրում՝ ’ ի Սսոյ դէպ յԱտանա՝ յերկուս եւեթ ժամս էանց նա ընդ երիս մեծամեծ վտակս, զորս անուանէ Տէլի չայ, Բունղար չայ եւ Իտամ, ( յետինս յանուն գեղջ միոյ ), եւ ընդ այլ եւս յոլով առուակս էանց զայնր ճանապարհաւ։

               — «The number of springs in the mountain range to the north of Sis, must be very great; for we crossed no less than three large streams and several brooks in the course of morning, all flowing southwards toward the Jeihaan. At 10 A. M. we crossed Deli Tchai, at 10. 30 A. M. another stream equally large, the Kara Pongar Tchai; at 11 A. M. the brook of Idam, near the village of the same name». — Davis, 157.

[2]             « Ասի յաւանդութենէ թէ սորա գերեզմանն է ’ ի սուրբ եկեղեցին Մանթէշու, որ առ Տորոս լերամբ ’ ի սահմանս Կիլիկիոյ » ։ Յօրինակի բանիցս Մանթէզ գրեալ էր, բայց եւ ’ ի չափաբան պատմութեանն Աջպահից՝ Մանթէշ գրեալ է, որպէս տեսցի ’ ի յետագայդ։

[3]             Որպէս անունս այս օտար եւ հայկականն՝ զԲիւրեղ յիշեցուցանէ, եւ այն զԱպակեհողն վկայեալ ’ ի վեր անդր։

[4]             Թէոդորետոս, պատմութիւն Միանձանց ԻԶ. Κώμη τίς ε̉στιν ε̉ν μεδορίω τη̃ς η μετέρας καὶ τη̃ς Κιλίκων χώρας διακειμένη. Σισὰν δὲ αυ̉τὴν ο̉νομάζουσιν. - Theodoretus, Historia Religiosa, XXVI.

[5]             «Des ruines romaines encore importantes prouvent qu'une ville existait déjà à cette place du temps de l'Empire Romain». — Texier, Asie Mineure, 583.

[6]             Ֆավռ եւ Մանտրոյ, 50 ։

[7]             Պէլազօրի պատմիչ աշխարհակալութեանց Արաբացւոց։

[8]             In die vero, hoc est in festo Epiphaniæ… pervenimus Sis.. Hæc est capitanea civitas Domini Regis, infinitos et divites fovens inhabitantes; nullis munitionibus cingitur: unde potius eam villam quam civitatem nuncuparem, si sedem Archiepiscopalem Hormenorum in se non haberet; in qua etiam Græci suo obediunt Patriarche. Castrum vero habet super se situm in monte, valde munitum; a cujus pede ipsa civitas ordinate et gradatim discendere videtur: et, ut dicunt, hæc aliquando a Dario rege, quem Alexander devicit, possidebatur… Illud etiam scitote, quia Dominus Rex juxta hanc civitatem hortum deliciarum sibi præparavit; ad cujus delicias describendas meam confiteor insufficentiam. — Willebrand.