Սիսուան

89. Պատմական դէպք

Նշանակեսցուք եւ զդէպս ինչ եւ զանցս կարեւորս ’ ի Սիս եւ ընդ Սիս. որպիսիք, նախ, ընդ մէջ շքեղ շինութեանց Լեւոնի եւ յերկարագոյն եւս յարդարմանց Հեթմոյ, յամս անդ անստոյգ ժառանգութեան թագին (1219), սպանումն Թագապահին Սիր Ատանայ ` ’ ի Հաշիշեանց Աւազակաց. բռնաբարութիւն Բրնձին Ռուբինի ` թոռին Բ Ռուբինի ` ’ ի թագաւորել, եւ զրկումն, նոյնպէս եւ Փիլիպպեայ փեսային Զապելի. ապա ամենազան հանդէսք յ ’ երկար թագաւորութեանն Հեթմոյ, ոչ միայն ’ ի Հայոց սակս այլ եւ օտարաց, որպէս յընտրութեան եւ ’ ի հաստատութեան կաթողիկոսաց Ասորւոց, այսինքն Իգնատիոսի Բ, որ յամի 1263 ’ ի Սիս ` Մաֆրիան ( մետրապօլիտ ) Արեւելից ձեռնադրեաց զհռչակաւոր մատենագիրն եւ պատմիչ ` Գրիգոր Ապուլֆարաճ: Բայց զամենայն հանդէսս եւ զտօնս ` լռեցոյց նախայիշեալ բազմաղէտ աւերումն Սսոյ, զոր ածին Եգիպտացիք յամի 1266. զոր ընդ հուպ (1268) սաստկացոյց եւ աճեցոյց ուժգին սասանումն երկրի. յետ որոց ոչ եւս յառաջին փառսն ժամանեաց քաղաքն, թէ եւ վերանորոգեալ եղեւ խնամով: Ի ժամանակի անդ շքեղութեանն առ Հեթմով ` բազումք յեւրոպացի նուիրակաց, յաշխարհայնոց եւ յուխտէ եկեղեցւոյն, որպէս եւ առ Լեւոնիւ, ագանէին յարքունիս. յորոց մի եւ Դոմինիկեան միանձնն Պրոքարտ մականուանեալ, եկեալ զկիսով ԺԳ դարու, եկաց ամսօրեայ աւուրբք ’ ի պալատանն. եւ նշանակէ տեսեալ ’ ի դրանն ` հինգ կամ վեց պաշտօնեայս միայն Թաթարաց, ( զի ընդ հարկաւ նոցին մտեալ էր յայնժամ Հեթմոյ ). իսկ քրիստոնեայ պաշտօնեայս իբրեւ հինգ հարիւր, յայտարար մեծութեան եւ ճոխութեան նորին. նշանակէ եւ զբազմութիւն ներքինեաց ` յորոց շատք ’ ի պատուհաս յանցանացն արարեալ էին. եւ էին ’ ի սոցանէ ’ ի սպասու դշխոյին ` քառասնիւ չափ: — Մեծ աւերած Եգիպտացւոցն ` խրամատ իմն թողեալ էր անդորրութեան Սսոյ. ընդ որ յետ ամաց ինունց (1275) դարձեալ դիմեցին, եւ կրկին հրկէզ արարին զշինուածսն, այլ ստնանել բերդին ` յոր ապաւինեալ էին բնակիչքն ` ոչ կարացին. յայսմ նուագի եւս ասի ասպատակացն աւերեալ զապարանս թագաւորին, զպատշգամս զբօսանացն եւ զդրախտս. զի եւ ըստ բանից յիշատակագրի միոյ, գուն գործեցին « յափշտակել զամուրն ` զՍիսոյ բերդն. եւ ել երէց մի ընդդէմ նոցա ’ ի ճակատու, եւ զմի ’ ի սուլտանեացն սատակեաց. եւ ինքն անդէն նահատակեցաւ. եւ այլք պերճանդամ գնացին յաշխարհն իւրեանց »: — Ընդէ՞ր լռէ համառօտախօս յիշատակողդ զանուն երիցուն եւ զօրինակ սպանմանն ` զնորայն եւ զօտարին: — « Եւ ’ ի նոյն ամի ( ըստ Հայոց, այլ ըստ Տէրունւոյն ’ ի 1276) դարձեալ դարձան ’ ի Սիս. եւ Տէր ոչ յաջողեաց նոցա, այլ փակեաց զնոսա ընդ ձեռամբ Լեւոն թագաւորի, եւ ’ ի սուր մաշեաց զնոսա, եւ մնացեալքն փախստեայ անկան ’ ի խորշս իւրեանց »: Ի հալածական տանելն զնոսա ` հանդիպեցաւ ծերունւոյ Գունդստապլին Սմբատայ վտանգն, մերձ ’ ի սահմանս Սարուանդիքարի, ուր եւ յիշեցաւն ( յէջ 210 ): — Յայսմ հետէ ցդար մի ողջոյն ` ցորչափ տեւեաց թագաւորութիւն Հայոց, թէպէտ բազում անգամ Եգիպտացիք եւ Թուրքմանք ասպատակեցին եւ կրծեցին զերկիրն, այլ ոչ յիշի աւեր եւ աւար Սսոյ, որ դարձեալ բարգաւաճէր ըստ կարի, եւ առ Բ Հեթմով լինէր անդ հաստատութիւն կաթողիկոսարանին, մեծահանդէս ընտրութիւնք եւ օծութիւնք թագաւորաց եւ կաթողիկոսաց. յորոց յատկաբար յիշի շքեղաշուք օծութիւն Սմբատայ ’ ի թագաւորութիւն, յամի 1296, որպէս գրէ ժամանակակից ոմն. « Ժողովեցան թագաւորորդիքն եւ թագաւորազունքն եւ իշխանքն, եւ միանգամայն աշխարհաժողով բազմութիւն ռամկաց եւ խառնիճաղանճ մարդկան, ’ ի հոյակապ մայրաքաղաքն Սիս, ’ ի տօնի մեծի Աստուածայայտնութեանն. իսկ սրբագործ կաթողիկոսն Հայոց Տէր Գրիգոր ` ամենայն եպիսկոպոսօք եւ համագումար ժողովով եւ բոլոր ուխտիւ եկեղեցւոյն, եւ աջով սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի եւ աստուածային աւետարանաւն, ձեռս ’ ի վերայ եդեալ ` աւանդեաց նմա զաստիճան եւ զօծումն թագաւորութեան. եւ համաշխարհական ժողովն պատշաճաւոր խրախութեամբք բարգաւաճեալք ` ըստ իւրաքանչիւր աստիճանի. զոր պահեսցէ աջ ամենազօրին Աստուծոյ անվրդով եւ երկայն կենդանութեամբ, գնալով զօրութենէ ’ ի զօրութիւն. եւ հերքելով առ ոտս զթշնամիսն խաչին Քրիստոսի »: — Այլ, աւա՜ղ է, զի յընտանեաց ծագեցաւ վրդովումն, եւ հակառակութիւն եռանդուն եղբարցն ` վասն թագին ժառանգութեան, որպէս յայտ է ’ ի պատմութենէ, մինչեւ թագաւորեցոյց Հեթում զեղբօրորդեակն ` Լեւոն Գ, ընդ որում եւ սպանաւն ըստ նախագրելոցս ` ’ ի Պիլարղուէ: Սա կամէր բռնանալ եւ ’ ի վերայ մայրաքաղաքին. այլ Օշին եղբայր եւ հօրեղբայր դաւաճանելոցն ` « իսկոյն եկն ’ ի բերդն Սսայ, եւ ժողովեաց զմնացեալ իշխանսն եւ զօրս բազումս, եւ մարտուցեալ ընդ պղծոյն ` եհան յերկրէն » (1308): Յետ իբր տասն ամաց ասպատակեալ ’ ի Կիլիկիա ` Տամուրտաշ, « նստաւ երեք օր առաջի Սսոյ. այլ անկեալ ’ ի Տեառնէ տագնապ ’ ի վերայ նորա եւ զօրացն նորա », ’ ի բաց ընկրկեցաւ: — Յետ այլոց եւս ոչ յոյժ կարեւոր դիպաց ` ընդ կէս դար ժամանակի ` տակաւ մերձենայր օրհաս մայրաքաղաքին, մանաւանդ թէ թագաւորութեան Հայոց. յառաջ քան զվերջին մահու հարուածն, ’ ի միջոցի 1366-9 ամաց, ( որ մի ’ ի մթագունիցն էր ’ ի պատմութեանս մերում, եւ սակաւ ինչ դեռ ’ ի նորումս ստուգեցաւ ), թագաւորէր յետ Կոստանդնի Բ որդւոյ Մարաջախտին (1344-1365), ա՛յլ ոմն Կոստանդին ( թոռն Դ Լեւոնի ասացեալ ` որպէս թուի յազգէ մօրն ), այլ որդի Պարոն Հեթմոյ ( կարծեմ Նղրեցւոյն ). « Եկին Իսմայէլացիք ( Թուրքմանք ?) ’ ի վերայ Սսոյ ընդ անցմնցուկն, եւ սպանին զքաջ սպարապետն Հայոց Լիպարիտն. որոց գլուխն էր Շահար օղլին … ։ Դարձեալ եկն երկրորդ անգամ, եւ այրեաց զքաղաքն Սիս, եւ եկաց աւուրս քսան. որ եղեւ մոթ մի ցորեան հինգհարիւր դրամ »: Օտար եւ եկամուտ ոմն թուի անուամբն ` սպարապետդ քաջ, զոր գիտեմք Օրբելեան տոհմին յատուկ. այլ ուստի որպիսի ոք եւ իցէ, աներկբայ է գործն եւ արութիւնն, եւ ծագէ նշոյլս ինչ պատմութեան, զոր քերդողք ճոխագոյն եւս փայլեցուցանեն. որպէս Թլկուրանցի կաթողիկոսն ( Յովհաննէս ). յորոյ քերդուածին ( որ ’ ի ստորեւ ընդօրինակեսցի ), նկատելի են դէպք մարտին, 60, 000 Թուրքաց յարձակումն ` առաջնորդութեամբ Մանչակայ ուրումն, կամաւ կամ ակամայ անգիտութիւն Հայոց, եւ անզգոյշ թողուլ զկամուրջն ապաւինի, անուանք ընտանեաց Լիպարիտի, եւ այլն [1]: Թերեւս սրտագին եւս քան զԹլկուրանեցւոյն են բանք այլոյ անծանօթ եւ ռամկաբան քերդողի, որ երգէ այսպէս.

« Հոգւովըդ սուրբ ես եւ անբիծ.

Զքեզ էր ընտրեալ Տէր ’ ի յերկնից.

Պարծանք եղեր քրիստոնէից,

Ո ' վ մեծ հըզօր քաջ Լիպարիտ.

Անձամբըդ քաջ Սամփսոն էիր,

Յորժամ ճօշանըդ հագնէիր `

Ուրթքն ? ’ ի յահէդ դառնար մոխիր … ։

Զանձնըդ տըւիր վասն օրինաց,

Մէն կանգնելով հազրի դիմաց.

Քո սուրըտ շատ սրտեր եբաց,

Ո՛վ մեծ հըզօր քաջ Լիպարիտ …

Սըսայ երկրիս աստղ լուսատու,

Կանգնող էիր յամեն ժամու.

Ուրթքն ’ ի յահէդ սարսէր մահու,

Ո ' վ մեծ հըզօր քաջ Լիպարիտ:

Այն չար պահիկն որ քեզ հասաւ,

Քեզի օգնող չըկայր բնաւ.

Անձնըդ կարմիր գոյն ներկեցաւ, Ո ' վ մեծ, & ։

Զայն չարաչար մահն որ տեսար,

Կըսկի՜ծ է մօրն որ դուն ծընար.

Աւա՜ղ ըզքեզ բերան հազար: Ո՜վ, եւ այլն:

Սըսայ երկրին պաղչայ ու ծառ,

Գոյնք ի գունաց ծաղիկ որ կայր `

Հառաչանօք առին զիրար: Ո՜վ, եւ այլն:

Կաթողիկոսք եւ վարդապետ,

Սուրբ քահանայք ամեն ի հետ `

Շատ արտասուօք սրտերն երետ: Ո ' վ, եւ այլն:

Հիւսիսային հողմըն հիմիկ՝

Սարգիս ` յիշող եղաւ քեզիկ.

Դուն սիւն էիր Հայոց մեզիկ: Ո՛վ, եւ այլն:

— Նշխար անագանեալ գովասանութեանցս ` երաշխաւոր լիցի նախագունիցն ’ ի յաղթանակս Սմբատեանց եւ այլոց սպարապետացն Հայոց ` Ռուբինեանց եւ Հեթմեանց:

Ի մթագին եւ ’ ի վերջալոյս ժամանակի անդ ` միւս եւս պայծառ աստղ ծագէր անընդմէջ յետ Լիպարտի, Հեթումն այն եւ զուգակից իւր Զարմանդուխտ, որ նախ, ասեն, յաւուրս վերջին Կոստանդնի « սպան զքաջ զօրապետն Եգիպտացւոց Էօմէր ` ’ ի դաշտին Ատանայու … եւ արար յաղթութիւն մեծ. ( եւ դարձեալ ) սա էր որ սպան զԱլի զօրավարն Եգիպտացւոց ` յաւուրս Լեւոնի Վերջնոյ ’ ի դաշտն Սսոյ » [2]. իսկ ինքն, որպէս տեսաք կանխաւ ( յէջս 184, 194 ) ’ ի ձեռանէ ազգայնոյ մատնչի կորեաւ, սադրանօք օտար իշխողի ` ’ ի կողմանս Կանչոյ, զկենակից իւր եւ զարդարեւ զարմանալին Զարման թողեալ արիական նահատակութեանցն այրաբար հետեւող:

Յետին հանդէս հրճուանաց հայկական հարստութեան ’ ի Սիս ` եղեւ ’ ի 26 յուլիս 1374 ամի, յորում ժամանեաց անդր Լեւոնն Վերջին, իբր սքանչելեօք իմն անցեալ ընդ բանակս Թուրքաց եւ Եգիպտացւոց, որք կալեալ ունէին զանցս ծանօթ ճանապարհաց եւ պաշարեալ իսկ ’ ի հեռուստ զքաղաքն. ընդ առաջ ելեալ նմա կաթողիկոսին ` ուխտիւ եկեղեցւոյն եւ ամենայն աւագաց եւ փոքր մարդկան, երգովք եւ նուագարանօք եւ ջահալուցութեամբ մածին յանտերունչ մայրաքաղաքն, ’ ի դէպ ժամու. մինչ ձանձրացեալք յանիշխանութենէ, յետ մահուան կամ սպանման Գ Կոստանդնի ( յապրիլի 1373 ամին ), խորհէին կարճամիտք տալ զքաղաքն յԵգիպտացիս: Յետ աւուրց ընտրեալ Լեւոնի գունդ մի հարիւր յիսուն ձիաւորաց քաջասրտաց, առաքեաց ’ ի ծովեզրն բերել զկին իւր եւ զմայր. զորս եւ զգուշութեամբ պաշտպանեալ նոցա ` անդադար հեծելութեամբ ` բերին մինչեւ յԱնաւարզա, եւ անտի ’ ի Սիս. ընդ առաջ ել Լեւոն աշխարհախումբ բազմութեամբ եւ շքեղ եւս հանդիսիւ եմոյծ ’ ի քաղաքն. եւ յետ երկուց ամսոց (24 սեպտ. ) ’ ի մեծի եկեղեցւոջ Ս. Սոփիայ օրհնեցան թագաւոր եւ թագուհի, նախ լատին ծիսիւ եւ ապա հայկականաւ ’ ի կաթողիկոսէն, ըստ առաջնոց թագաւորացն օրինի, պայծառ եւ բերկրալից հանդիսիւ: Ի նմին աւուր պատուեաց Լեւոն զթիկնապահ իւր կամ զինակիր ` Սոհիէր Տուլգար (Sohier Doulcart) Փռանկ, որ ընդ նմա եկեալ էր, եւ յետոյ գերեկից իւր եղեւ, առնելով զնա ասպետ եւ մարաջախտ Հայոց, տալով եւս ’ ի կնութիւն զ Ռեմի ( Հռիփսիմի ? կամ Ֆիմի ) քոյր Կոստանդնի Գ թագաւորի, որ յառաջագոյն եղեալ էր կին Պեմունդի հօրեղբօր իւրոյ: — Այլ ոչ յամեցին ուրախականացն յաջորդել տխրականք, վասն երկպառակութեան քաղաքացեացն. յորոց ոմանք ընդ թագաւորին կամէին պահել եւ զերծուցանել զՍիս, իսկ այլք ` մատնել այլազգեաց: Սոքա յամաց հետէ տիրացեալք բովանդակ դաշտայնոյն Կիլիկիոյ, ունէին ’ ի հեռուստ զմուտ եւ զել քաղաքին. այսպէս իմն դաշինս կռեալ ` զի առցեն հարկ ’ ի քաղաքացեացն եւ թոյլ տացեն մուծանել ռոճիկս ’ ի ներքս. եւ էին երկու գլխաւորք այլազգեացն, Տավուտ պէկ եւ Ապուպէքիր ոմն: Ի կամել Լեւոնի ` ըստ նախասահմանեալ դաշանցն ` հաստատել եւ ինքնին ընդ նոսա, բանսարկուք ոմանք գրգռեցին զՏավուտ ընդդէմ թագաւորին, խաբելով զերկոսին եւս, զբէկն եւ զթագաւոր, զմին միւսոյն դաւադիր ցուցեալ: Թէպէտ յաջողեաց Լեւոնի կնքել ընդ սմա զդաշն հաշտութեան, այլ ընդդէմ յարեաւ Ապուպէքիր եւ պաշարեաց զքաղաքն, զոր առաւել եւս պնդեաց կուսակալն Հալպայ ` Աշըգ Թիմուր Մէլէք ` Մէրտինցի, եկեալ բազմութեամբ զօրաց, ըստ սադրանաց մատնչաց ոմանց, զամիսս երիս. որոց ` ոչ կարելով զդէմ ունել Լեւոնի սակաւաձեռն գնդիւն, կամ պաշտպանել զընդարձակութիւն քաղաքին, ( փարսախաչափ երկայն ըստ իւրոյ պատմչին ), կամովի հուր արկ, զի մի՛ թշնամեաց մատնեսցի յաւար, եւ ապաւինեցաւ ’ ի բերդն. ապա ստիպեցաւ լքանել եւ զայն, եւ անկանել ’ ի վերին դղեակն, թափեալ զայն ’ ի ձեռաց ապստամբացն կամ մատնչաց, ճարտարութեամբ Դոմինիկեան միանձին ուրուք ` ընկերի լատին եպիսկոպոսին թագաւորօրհնողի. այլ ոչ կարաց ընդերկար ժուժկալել, վիրաւորեալ իսկ գոլով ’ ի մարտի, վասն թօթափելոյ իշխանացն եւ եկեղեցականաց ’ ի նմանէ եւ անձնատուր լինելոյ յայլազգիս, եւ հազիւ սպասաւորաց ոմանց մնալոյ առ ինքեան: Ապա առեալ յամիրայէն թուղթ երդման ` էջ առ նա, յանձնեաց զբանալիս բերդին եւ զմնացորդ արքունի գանձուն, ’ ի կէս ամսեան ապրիլի 1375 ամի, եւ ընդ կնոջն եւ երախայ դստերն, եւ ընդ Մարեմայ դշխոյի ` կնոջ Կոստանդնի Գ - ի թագաւորի, եւ հաւատարմին իւրոյ Սոհիերի, վարեցաւ ’ ի Բերիա եւ անտի ’ ի Գահիրէ Եգիպտոսի ` առ սուլտանն: - Գրէ ոմն ’ ի մերազգի ժամանակակցաց. « Ի ՊԻԴ ( թուիս ) բարկացաւ Աստուած ’ ի վերայ քաղաքին Սիսոյ, ու սղարեցին զբերդն ` սեպտեմբերէն ու մինչուր ’ ի յապրիլ ԺԶ [3], ու տուին զբերդն, օրն ուրբաթ. ոչ այլ իրաց ` քանց ’ ի սովոյ. որ մարծպան մի ցորենի ԳՃ ԳՐ, չէր ’ ի գտվել, որ կերան կատու վ ’ էշ … Ո՜վ տեսնոյր զմեր խաչերոյն արհամարհանքն ու աստուածաշունչ գրվոյն կտրտել, զսուրբ սեղանացն կործանե՜լն »: — Այլ ոմն համառօտ ասէ. « Ի գերութիւն անկան եկեղեցիքն եւ գրեանքն »: Հակիրճ այլ յոյժ սրտառուչ եւ լերդախոց ` Զաքարիա ոմն եպիսկոպոս ականատես. « Առաւ քաղաքն Սիս, եւ ես … պատահեցայ անդ: Բայց զողբ եւ զողորմագին բանս ` զոր ետես ակն իմ, ո՞ կարէ պատմել գրով. զի տեսի զակունք պայծառ եւ զարեգակունք, զաստեղս եւ զլուսինս ` զի կային անկեալ ափի »: Երկարագոյն ողբոց եւ նկարագրութեանց, զոր զլացան մեզ ժամանակք կամ ապշութիւնք, ոչ անբաւական փոխանակ լիցի այսպիսի խորազդու վճիռ. զոր մարթ էր արդեօք դրոշմել ’ ի վերայ գերեզմանական բաղդի կրսերոյ քեռն Անւոյ եւ յետին մայրաքաղաքի Հայոց, նսեմացեալն Սսոյ:

Քանզի ոչ եւս թողուլ ’ ի ձեռս Հայոց ` այլ ’ ի սպառ գրաւել եւ ’ ի տէրութիւն իւր յարել կամք էին սուլտանին Եգիպտոսի, հաւանելի է թէ ոչ շատ ապականեաց զՍիս, այլ յաւար միայն մատնեաց, եւ կարգեաց նմին կուսակալ զ Եաղուպ-շահ ոմն [4]. այլք ` Ագ-Պուղա կոչեն զառաջին կուսակալն [5], զոր ’ ի հարկէ յաջորդեցին եւ այլք ընդ իշխանութեամբ սուլտանացն, եւ հանդարտեաց երկիրն ’ ի հինէ: Այլ յետ սակաւ ամաց (1389), Մէլիք Էօմեր ոմն բռնակալեալ ` ոչ գիտեմ որպիսի պատճառաւ եսպան զԹէոդորոս կաթողիկոս եւ վեշտասան տանուտեարս կամ պարոնայս ընդ նմին: Սուլտանն Էպու Նասըր յամի 1415 ’ ի թղթին առ դուքսն Վենետկոյ ` խոստանալով շնորհել համարձակ երթեւեկ վաճառականաց նորին, բաց յայլոց գրեաց զայսմանէ եւ կողմնակալին Սսոյ. յորմէ յայտ լինի ոչ միայն իշխանութիւն նորա, այլ եւ տակաւին անցք վաճառականաց Իտալացւոց, ընդ թագաւորաբնակն Հայոց ` դաշնակցաց իւրեանց [6]: — Ի կէս ԺԵ դարու յետ հաստատութեան Էջմիածնի աթոռոյն, որպէս ’ ի վերդ յիշեցաք, Կարապետ կաթողիկոս Սսոյ նորոգեաց զիւրն աթոռ եւ զեկեղեցիս, զորմէ բազում գովութեամբ գրէ ժամանակակից ոմն, նախնեաց շինարար հայրապետացն հաւասար ցուցանելով զնա. բայց յետ կիսոյ այնր դարու դարձեալ բռնաբարեալ կեղեքեաց զՍիս ` յամին 1467, բազում անգամ յիշեալն Շահսուար Զիւլգատրեան. « Խորհեցաւ չարութեամբ ` Սսոյ կաթողիկոսին եւ բերդին, ուստի բազում հեծելազօրօք խաղաց ’ ի վերայ նորա ` ’ ի յունիս Բ օրին, եւ հրկէզ արարեալ անցեալ գնաց. եւ էառ զԱտանա, եւ զՏարսոն: — Եւ դարձաւ մրմռալով ’ ի վերայ բերդին Սսոյ, եւ այրեաց. եւ Չաք ? պարոն կայր ’ ի բերդն. պատերազմն արարին քրիստոնեայքն ’ ի բերդէն. շատ մարտիկ սպանին. բայց աւելի տագնապելով ` տուաք զբերդն ’ ի դեկտեմբերի երեք: Եւ ’ ի թուին ՋԺԷ (1468) գնաց Շահսուարն դարձեալ ’ ի Շամցուն երկիրն, եւ առեալ հազար տուն տաճիկ Շամցի ` ելից ’ ի Սիս քաղաքն: — Դարձեալ եկն Շամպուն մեծն, եւ Շահսուարն գնաց ընդդէմ նոցա. եւ Սսու Թուրքերն եւ Շահցիքն եղան մէկ ` ’ ի մայիս ամսոյ ԺԴ, եւ արարին պատերազմ. եւ խլեցին զբերդի պարոնին զձիան եւ զջորեստանն. եւ Պարոնն բռնեց զքրիստոնեայս եւ ետ ’ ի հորն. եւ քաղաքացիքս ամէն թողաք զտուն եւ ըռզակ. եւ Ֆարսահ ( Վարշագ ) Թուրքմանք թալնեց զքաղաքն, եւ շատ ըռզակ առաւ. եւ զեկեղեցեաց անօթս կողոպտեցին. եւ զամենայն աւերութիւն զոր արարին ` չեմ բաւական ընդ գրով արկանել: Եւ մեք եկաք ’ ի Կոպիտառոյ բերդն »: Ի բանից յիշատակագրիդ յայտնի, զի տակաւին ոչ միայն բազմաթիւ Հայք բնակէին ’ ի Սիս, այլ եւ բաւական ազատութեամբ եւ ազնուականութեամբ, որք եւ կարողք էին զէն առնուլ եւ մարտնչել. այլ յետինս այս հուր եւ աւեր ` սաստկագոյն եղեւ քան որ ’ ի ժամանակի բարձման թագաւորութեանն: Թէպէտ Եգիպտացիք թափեցին դարձեալ զՍիս ’ ի բարբարոսէն. այլ յետ սակաւուց յառաջեալ հզօր զօրութեան Օսմանեանց ` եհան ’ ի նոցանէ, ձեռամբ Խալիլ փաշայի, յամի 1487, յորում կուսակալ Սսոյ էր Սիպէկ կամ Եէշ պէկ ոմն [7]. առաւել եւս խաղաղացաւ երկիրն ` յորժամ բարձան իսպառ սուլտանութիւն Եգիպտոսի եւ տէրութիւնք Զիւլգատրեանց, Գարամանեանց եւ Ռամազանեանց, թէպէտ եւ հինահարութիւն անհրահանգ եւ անհնազանդ տոհմից ` ոչ սակաւ անգամ տագնապ եւ վնաս հասուցին եւ Սսոյ: Զոր օրինակ, ըստ յիշատակագրաց, յամի 1527 « Եկաւ Քաւրսէտին Ճէլալայ ’ ի Սիս քաղաք. մարդն փախաւ ` ’ ի բերդն ելաւ. շատ աւերում եղաւ. նա Աստուած ազատեց զՍիս քաղաքն ’ ի ձեռն անօրէն Քաւրսէտէ »: Եւ յամին 1598, ըստ ժամանակագրութեանց Առաքէլի, « Թալնեաց եւ կողոպտեաց Լաւանդն ` որ Սաթըրչի կոչիւր ` զՍիս քաղաք Կիլիկեցւոց »: Զայսմանէ սուղ ինչ երկար գրէ Եփրեմ կաթողիկոս. « Եկն ոմն Սատուրճի անուն ` անթիւ եւ անհամար զօրօք յԱնթէպու … ’ ի Սիս, սակաւ Սոխտայք անուանեալ ապստամբիցս, որոց գլխաւորին անուն Մօհտի օղլու կոչիւր, զոր բռնութեամբ խորհէր տիրել քաղաքիս Սսոյ. ուստի ’ ի գալ Սատրճւոյն, եթող զքաղաքս եւ փախեաւ. իսկ բնակիչք քաղաքիս ’ ի բաց լքեալ զամենայն ստացուածս եւ զկարասի իւրեանց, միայն զձեռանէ որդւոց եւ ընտանեաց կալեալ ` փախեան եւ զերծան մազապուրծ ». բայց ինչք նոցա եւ եկեղեցեացն կողոպտեցան ’ ի հրոսէն: Յետ ամաց (1605), « Դաւիլ ոմն անուն պաշարեաց զքաղաքն Սիս, 1500 հետեւակօք. իսկ բնակիչք քաղաքիս ամրացան ’ ի բերդն ` յերկիւղէ նոցա. եւ որքան եկին եւ մղեցան ’ ի կռիւ, այնքան լի ամօթով յետս դարձան հակառակորդացն դասք եւ ամենայն կերպ հնարից նոցա … վասն զի զաւուրս երեսուն նստան շուրջ զքաղաքաւս, եւ ոչ կարացին առնուլ զնա, յետ որոյ իբրեւ զամպ փարատեցան, եւ ’ ի բաց չուեցին չուառականքն: Բայց … ժողովուրդքն Սսայ թողեալ զՍիս ` ’ ի յԱտանա անկանէին, երկուցեալ վասն կրկին գալստեան չարադէմ գազանին »: Սոցին հետեւողք գտան եւ Քօզանեանքն մինչեւ ’ ի մեր ժամանակս: — Բայց եւ յետ բարձման ազգային պետութեան, ընդ Եգիպտացւովք եւ ընդ Օսմանեամբք ` ներքին տեսչութիւն ժողովրդեանն ` երեւի մնացեալ ընդ երկար ’ ի ձեռս Հայոց, եւ ըստ օրինակի Զեթունեայց յանձանձեալ չորիւք ոմամբք տանուտերամբք, ըստ չորից աւագ պաշտօնէից թագաւորացն իւրեանց. որպէս ’ ի թղթին զոր յամի 1585 գրեցին եպիսկոպոսունք ոմանք ’ ի Հռովմ ` վասն ընտրութեան Ազարիայ կաթողիկոսի իւրեանց, ստորագրեն չորք աւագքն Սսոյ ` այսպէս. — « Մսըրշահ իշխան ` աթոռակալ Սսոյ … Լիպարիդ իշխան ` աթոռակալ Սսոյ. Յանուզ իշխան ` աթոռակալ. Մղտիսի Պուտախ Ղարիպի տղայ ` իշխան Սիսայ »: — Սոցա ժամանակակից վաճառականք ոմանք Սսեցիք յիշատակին ’ ի դիւանս օտար աշխարհաց, ուր եկեալ էին վաճառականութեան աղագաւ, ’ ի Վենետիկ եւ ’ ի Մեսսէնէ. որպիսիք են, Սիմոն որդի Թորոսի, եւ Ղազար որդի Յովհաննու, յամի 1583-4, գործակիցք Ատանացւոցն Ստեփանոսի եւ Դոմինիկոսի. զորոց զվաճառս ինչ տարեալ Սիմոնի ’ ի Հռովմ, վախճանի անդ: Ի սիւնս կճեայս մեծի կաթողիկէին Վենետկոյ ` Ս. Մարկոսի ` գտանին փորագրեալ անուանք այլոց եւս Սսեցւոց, որպէս Սարգսի ուրումն [8] անդստին յ ’ ամէ 1543 կամ 1556:

Թիւ տանց կամ բնակչաց Սսոյ անստոյգ է. մի ’ ի յետին այցելուաց ընդ բնաւ 4 կամ 5000 բնակիչս համարի. իսկ ’ ի մերայոցս ոմն 100 տուն միայն Հայոց գրէ, ա ' յլ ոմն 300, միւս 400. միւս եւս մօտագոյն ժամանակաւ ` 700 տուն: Նորագոյն եւս գրիչ յամի 1882 դնէ 500: Տունքն տափարակք են եւ դար զդարիւ լերինն զետեղեալ, մանաւանդ յարեւելակողմն շուրջ թատեր երեւութիւ. եւ ’ ի միջոցսն ամբառնան նոճիք եւ մոլաթզենիք: — Ամարանի մեծ մասն բնակչաց քաղաքին ` վասն սաստկութեան տօթոյն ` խոյս տուեալ ելանեն ’ ի հովոցս, եւ վանականքն գնան ’ ի Վահկայ [9]:

[1]             ՏԱՂ ՔԱՋԻ ԼԻՊԱՐՏԻՆ

ՅԱստուծոյ անունն օրհնեալ `

Որ անըսկիզբն եւ անվախճան,

Որ ետուր ուժ Լիպարտին,

Եւ զօրացոյց զիւր սուրբ ծառայն.

Զերթ սուրբ Սարգիս քաջն ի նման,

Ի սուրբ Թորոս, ի սուրբ Վարդան.

Քան ըզՄուշեղն յաղթող եղեալ,

Քան ըզՏրդատ Հայոց արքայն:

Յորժամ հեծնուր զիւր ձին վազան,

Ի ձեռն առնոյր զըռում ճօճան,

Սասանէր ազգըն Օտ րանց ?,

Դողայր ամէն Օտար աստան:

Պատերազմին չըկայր խափան,

Ամէն տարի տասն եւ քըսան.

Մինն ըզթումանըն հալածէր,

Արիւն հանէր զէտ գետ Ջիհան … ։

Զերթ քացխով տիկ չարեօք լըցան,

Ժողովք առին ու ’ ի Սիս էկան,

Մանչակ անուն չորեաց մառան.

Մօտ ի քաղաքն եկան հասան:

Վաթսուն հազար մարդ միաբան

Զրէհն հագան ու ’ ի ձին հեծան,

Ձեռուին առին զըռում ճօճան,

Թուր եւ ասպար, ու կանգնեցան.

Վաթսուն հազար Օտ րանց ելան,

Ձայն ձըգեցին ու կատղեցան.

Հարին ըզփող պատերազմին,

Ըզպուկն ու զնաֆիրն ըզգաւհարկան:

Այն անօրէն չար կենդանիքն

Որ են նոքա օտար ական,

Եւ ի յահէն քաջ Լիպարտին

Զինչ զուռ դողան, առաջ չիգան։

Յայնժամ ասէ սուրբ թագաւորն

Քաջ Լիպարիտ, մեծ զօրական

Հեծելըս քեզ համար եկան,

Մինչ յայս տեղիս ուր կանգնեցան:

Վաթսուն հազար մարդ կոտրեցիր,

Որ զՄանչակին գոված տղան առիր.

Զթախտըն թուլսանայ ?, բերիր

Ձիանուն շատ թախտան ?: -

Քաղցրիկ ետուր պատասխանի.

Թէ, Ես ` քաղքիս չարին փոխան.

Բայց չէ պատեհ զրուց առնել,

Թէպէտ հասաւ ինձ օր մահուան: -

Էջ եւ թամբեաց զիւր ձին վազան,

Հագաւ զրէհ ւ ի վերայ ճօշան.

Ի գլուխն եդիր յաղթող վահան ?

Ի ձեռն էառ զըռում ճօճան:

Երկըրպագեաց սուրբ աթոռոյն,

Եւ ծունր եդիր ամէն խորան,

Փառաւորեաց զԵրրորդութիւն,

Գովեաց զիշխանսըն միաբան:

Հառչեաց, զորդեակըն համբուրեաց,

Հանց ` որ զհեծելն ի լաց եհան.

Ասաց, Որդեակ իմ Յովհաննէս,

Վասի՜լ, եղբայր իմ սիրական.

Փառօք տիկին դու Մանանայ,

Իշխանուհի արեւնըման,

Հայեաց պատկերս ի մանկութեան՝

Որ տի մտնում ի հող տապան։

Քաջ Լիպարիտ ասաց ցարքայն.

Հայոց թագաւոր ազնուական,

Հաստատ ու ամուր պահէ զկարմունճն,

Որ ես մտնում ի մէջն ու գամ:

Յիշեաց զՔրիստոս ահեղաձայն.

Կտրեց ւանցաւ առիւծ նըման.

Զհեծելն արար փախըստական,

Ւ հետն երթայր ընծանըման։

Լաշկ արաւ դիզան դիզան,

Հանց որ արիւն գետեր ելան։

Նա թագաւորըն չարացաւ.

Զհեծելն առին ու ի յետ դարձան։

Օտ րանց հեծելն յառաջ եկին,

Զկարմունճն առին ու կանգնեցան.

Երբ Լիպարիտն ի յետ դարձաւ,

Նա չար հեծելն ի դէմ ելան:

Ըռումբ դըրին ամէն դիմաց,

Շատ խոցեցին զյաղթող վըկայն.

Հայէր ողորմ յաջ եւ ի ձախ,

Զոչ ոք գըտաւ իւր օգնական:

Գազանադէմ անօրինին

Սըրբոյն արեան ծարաւէին.

Զիւր սուրբ մարմինն ի հօն թողին,

Զգլուխն առին ի հետ տարին։

Երբոր հեծելքն ի յետ գնացին,

Ւ ապա Սըսցիքն ի դուրս ելան.

Կըրկին առին ւ ’ ի Սիս եկան,

Քաղքին կըրակ զարկին ւելան:

Շատ դարպասնին աւեր ածին,

Յեկեղեցեացըն զանազան,

Երիցկանայք գերի տարան,

Սարկաւագունքըն միաբան:

Ճառագայթեց լոյսն ի վերան

Եւ սուրբ մարմնոյն ի հանգըստեան։

Քաջ Լիպարիտ, ուսիր Յոհան,

Քրիստոնէից համար մեռան:

Յոր տեղ նստին հաց ու ի սեղան,

Ժողովք բազում եւ շատ իշխան,

Յիշեն ըզնա սուրբ քահանայքն,

Տան ողորմի ասեն նըմա:

Խէվ ՅՈՎԱՆԷՍ ԹՈՒԼԿՈՒՐԱՆՑԻՆ

Կարճ եւ ողորմ ասաց զայս բանս.

Դուք յիշեցէք զինքն հանապազ,

Յառակ ասէք ի մի բերան:

[2]             Այսպիսի դէպք ոչ նշմարին ’ ի նորագիւտ փռանկերէն պատմութեան Յովհաննու Տարտելի, որպէս եւ ոչ առ մերային պատմիչ։

[3]             Ի ՊԻԴ թուականի որ է 1375 ՝ ուրբաթ օր յապրիլի վեցն հանդիպի եւ ոչ ’ ի 16. իսկ ԺԶ երկուշաբթի օր է. այլ զի համբաւ կալանեաց Լեւոնի եհաս ’ ի Հալէպ ’ ի 21 ամսոյն, պատշաճի ԺԶ թիւն։

[4]             Վայլ (Weil), Պատմութիւն Ամիրապետաց, Դ. 524. Գ. 504.

[5]             Վայլ (Weil), Պատմութիւն Ամիրապետաց, Դ. 524. Գ. 504.

[6]             Դիւանք Վենետկոյ, Commemoriali, X, N. °210.

[7]             Համմէր, Ա. 369, եւ Գէորգ ’ ի Պատմութեան Օսմանեանց։

[8]             Յետին ծանուցեալ ինձ Սսեցիք ’ ի Վենետիկ՝ են Աղեքսանդր որդի Պապայ (1629), Սէֆէր որդի Մկրտչի (1620), որոյ բերեալ էր այսր ’ ի վաճառ մորթս գոմշոյ եւ օդենիս. Խաչէր, 1634 ։ ­ Ի կէս ԺԷ դարուս յիշի ընդ նուիրատուս վանաց Անկիւրիոյ՝ Իսկէնտէր ոմն Սըսցի։

[9]             Այսպէս ծանուցին զայս եւ յամի 1673 առ Նուանդէլ դեսպան Փռանկաց. «Sis… estoit seulement habitée huit mois de l'année, et que les habitants l'abandonnoient les quatre autres, à cause d'excessives chaleurs qu'il y fait et se retiroient dans une autre qui en est à une journée, où l'air est plus rafraischi». - Journal d' Ant. Galland, I. 3.