Սիսուան

90. Սահմանք Սսոյ

Որքան շէն եւ բազմաբնակ հարկ էր լինել սահմանաց աշխարհամուտ մայրաքաղաքին Լեւոնի եւ Հեթմոյ, մարթ է դիւրաւ գուշակել. այլ թերեւս ոչ նոյնպէս ` քանի՜ անապատ եւ ամայի են արդ, եւ անծանօթացեալք ’ ի բազմաց եւ յինէն. ամենեւին աննիշք յաշխարհացոյցս, եւ անյիշատակք ’ ի գիրս ուղեւորաց. վասն որոյ ափշութեամբ եւ խարխափելով իմն զլերամբ Սիսուանայ ` նշանակեցից զդոյզն ինչ նշմարս տեղեացն, եւ ոչ զստուգութիւն այնոցիկ երաշխաւորելով ` զդրիցն եւ զանուանց:

Ժամաւ հեռի ’ ի քաղաքէն յԵլ. հիւսիսոյ ’ ի մերկաժայռ լեռնաբլրի ուրեք են աւերակք Կեավուր քէօյ անուանեալ գեղջ, ըստ Լանկլուայ, եւ եկեղեցեակ մի կիսաւեր նկարէն որմովք. յորոյ յատակին նշմարեաց նա դամբանս խորտակեալս թերի փռանկ արձանագրութեամբք, որպէս (Je) han Fort qui trespasa le m. այսինքն Յովհան Ֆորդ որ հանգեաւ ’ ի … Միւս … N de MCCCLXI … Crist Que Die… Յամի 1361 Քրիստոսի. Աստուած ( հանգուսցէ զնա ). — (Cig) it Dame Marie de Canc. Աստ հանգչի Տիկին Մարիամ Կանկ …: Ի բեկ - բեկ բառից այտի որք ’ ի բեկորս քարանցն, գուշակին գերեզմանք Փռանկաց յաւուրս վերջնոց թագաւորաց. մարթ է եւ այլոց նախագոյն եկելոց Փռանկաց սեփական եւ արքունատուր հանգստարան լինել տեղւոյն. որ եւ թուի ստորագրեալն յԻնճիճեան Հօրէ. « Հանդէպ Սսոյ ` իբրեւ ժամաւ եւ կիսով հեռի անտի ` ’ ի վերայ ապառաժուտ լերին ` է կործանեալ եկեղեցի, որոյ որմունք եւեթ մնացեալ կան այժմ իբրեւ կանգնաչափ բարձրութեամբ, եւ հիմն նորա ’ ի տեղիս տեղիս է նոյն իսկ թանձրութիւն առապար լերինն: Ի ներքին ճակատ եկեղեցւոյս երեւին տակաւին տեղիք խորանաց, իսկ ’ ի դուռն անդ են երկու սեաւ ամուր վէմք, եւ խաչք փորագրեալ ’ ի նոսա. ’ ի շրջակայս երեւին եւ հետք պարսպաց մենաստանի, եւ արտաքոյ յարեւմտեան կողմն ` աղբիւր ’ ի վիմի սքանչելի անմահական ջրոյ: Զայս մենաստան ասացին լինել Արքակաղին անուանեալ մենաստան նախնեաց ’ ի ժամանակս Ռուբինեանց, որ յառաջագոյն ծածկեալ գոլով յանտառախիտ կաղնի ծառոց ` անյայտ էր մնացեալ ամենեւին տեղին. բայց յաւուրս Միքայէլ կաթողիկոսին Սսոյ ` որ նստաւ յամին 1737, միաբանք ոմանք ընթերցեալ ’ ի գիրս թէ հանդէպ Սսոյ է մենաստանն, յուզել սկսան զամենայն լեառն անտառացեալ յանհամար կաղնի ծառոց. եւ ’ ի մացառախիտ վայրս լերին անհնարին աշխատութեամբ գտին զայսոսիկ հետս: Յայնժամ ապա հրաման տուեալ Միքայէլ կաթողիկոսի հատանել զամենայն ծառս բուսեալս ’ ի մէջ եկեղեցւոյն եւ մենաստանին, եւ սեղան ուղղեալ ` մատուցին հանդիսիւ պատարագ առաջի բազմութեան ուխտաւորաց: Մին ’ ի միաբանից գտողաց զտեղին ` պատմեաց մեզ զայսոսիկ »: — Արքակաղին աթոռ էր եպիսկոպոսին Մսսայ, եւ զի քաղաքս այս ոչ սակաւ հեռի է ’ ի սահմանաց Սսոյ, ոչ թուի ճահաւոր աստանօր լինել Արքակաղնոյ, այլ ’ ի սահմանս այնր քաղաքի:

Իբրու երկու մղոնաւ ’ ի հիւսիսոյ Սսոյ նշանակի Թօփուլու գիւղ, այլ որպիսի՞ եւ յորո՞ց բնակեալ ` ոչ գիտեմ: — Ի սմին կողման փարսախօք ինչ հեռի ’ ի քաղաքէն ` ’ ի ձորամիջի գետոյն յիշեն նոր այցելուք քաղաքին ` բերդ մի Դուրրիս? (Turris) գալէսի անուն. զոր ոչ կարեմ ստուգել ըստ հայումս. որպէս եւ ոչ զ Անտալ կամ զ Անտիլ գալէ բերդ, կամ ըստ Լանկլուայ ` Անդոն գալէ, ’ ի բարձու լերին, ժամաւ եւ կիսով ’ ի հիւսիսոյ ելից քաղաքին, իսկ ըստ Ֆավռի ` աւուրբ ճանապարհաւ հեռի: Բայց թուի ինձ Անդուլ կոչեցեալ սորա, զի յիշի յայս անուն Անապատ, զոր յամի 1238 « Բարեպաշտ թագաւորն Հեթում եւ աստուածասէր թագուհին Զապել անուանեցին զսա իւրեանց հովանոց »: Աստանօր յայնմ ժամանակի Գրիգորիս երգեցող ոմն Սըսցի գրէր աւետարան մի վասն Գրիգորի պատուաւոր վարդապետի եւ աշակերտի նորա Պօղոսի, ըստ յիշատակագրին,           

« Ի գըրչէ յոյժ ճարտարի

Ուռհայեցի Կոստանդընի,

Փոխակերպեալ յայս քարտենի »:

— Յարեւելից սոցին սակաւուք հեռի այլ բերդ ` Գարա Սիս ` ’ ի համանուն լերին, երեւի նշանաւոր ինչ ամուր կամ տեղի լինել: Երկրաքնին Աւստրիացիք զբնութիւն լերինն ծանեան պղուտոնական բիւրեղային կազմութեամբ. ա՛յլ ինչ ոչ եհաս յիմ գիտութիւն: Ոմանք յԵւրոպէացի գիտնականաց կարծեն զբերդս զայս լինել հինն Կադրա, Cadra, որպէս եւ զԱնտալ - գալէ ` Դաւարա, Davara ( գուցէ վերոյիշեալն Դուրրիս ). բերդք ամուրք ` յորս Կլիտեան ցեղ Կիլիկեցւոց ` յառաջին դարու Քրիստոսի ` ամրացեալք ` ոչ կամէին տալ հարկս Հռոմայեցւոց. բայց այլք համարին զնոսա բնակիչս Քարուտ Կիլիկիոյ ` ’ ի ծովակողմն: — Մերձ ’ ի սոսա է եւ Կէտիկլի [1] գիւղ, առ որով՝ յողողակ գետնի ` տեսան հետք հանքածղոյ, այլ ոչ առատ դատեցան: — Սակաւուք հեռի ’ ի Հս. Կէտիկլեայ նշանակի Մարաշ գիւղն. յայս անուն նշանակի եւ այլ գիւղ յոտս լերանց անջրպետաց գետահովտին Սարոսի, ’ ի մտից հիւսիսոյ գաւառիս Սսոյ: — Մերձագոյն ’ ի սա ’ ի նոյն ’ ի հիւսիսոյ կուսէ ` Չոխախ [2], յոր անուն գոյ եւ այլ գիւղ ժամուք հեռագոյն յելից հիւսիսոյ, վասն որոյ եւ կոչին Վերին եւ Ստորին Չոխախ, յորս միահամուռ 200 տուն Հայոց նշանակէ ոմն ’ ի մերայոց, ա՛յլ ոք կիսով չափ նուազ: Յերկոցուն միջի նշանակին ` ’ ի հարաւոյ ընդ հիւսիս գնալով ` Գուրա-պուճագ?, Թէնքիլի կամ Թէնքէրլի: — Ի հիւսիսակողմն Վերին Չոխախայ նշանակի Գարշա?-տէրէ կամ Տէրէ-Գարշա լեառն, զոր եւ համարիմ անջրպետ սահմանաց Սսոյ եւ Հաճնոյ ` յայնմ կողմանէ: Լերինքս միջասահմանք երկոցուն վիճակացս, ըստ Դեսիէի, մեծատեսիլ դիրս ընծայեն քան զամենայն կողմանց Ջահանայ, որ տակաւին գետակ մի գոլով ` սահանաբար վազէ ընդ վախս. եւ են լերինքն պսակեալ պուրակօք մայրեաց եւ եղեւնեաց, զուարճալի ապաւէնք չուաբնակաց ’ ի տապս ամարայնոյ:

Յարեւմտակողմն Սսոյ նշանակեալ գեօղք են, Տուզախան, իբր փարսախաւ հեռի, եւ մերձ նմին Չարատ. որոց մերձ ’ ի հարաւոյ ` Պճիկ գիւղ: — Ի հիւսիսոյ արեւմտից հինգ կամ վեց ժամուք հեռի ’ ի Սսոյ, եւ իբրեւ նոյնչափ ’ ի Ֆէյլէն աւանէ ` Մոսուլա գիւղ, ուր եկին յամի 1836 տեղաքնին Անգղիացիք ` Չիզնէյ եւ Էնզուըրտհ: — Ի հիւսիսոյ Մոսուլայ է Գապագ-թէփէ գիւղ:

Ի հարաւոյ արեւմտից Սսոյ նշանակին գեօղք Թուրունճլու, Պէօյիւք քէօյ, Թուլան, եւ ’ ի միջոցի սոցին ` բերդ մի աւերակ, եւ այլ ինչ անստոյգք: Երկու եւ կէս ժամուք եւեթ հեռի ’ ի Սսոյ ` յայսմ կողման ետես Տէվիս սիւն մի կանգուն եւ այլս խորտակեալս, շիրիմս վիմափորս եւ աստիճանաձեւ հատեալ վէմս, եւ ընդ մէջ տեղւոյս եւ Սսոյ ` ոչ սակաւ հին գիւղատեղիս: Յայսմ կողմանէ յաւարտ դաշտին Սսոյ եւ մերձագոյն յԱտանա ` յետին շէն Սսոյ ասէ Հ. Ինճիճեան ` զ Մալխըտըրլը գիւղ Աֆշարաց: Նոյն եւ յարեւելակողմն Սսոյ մերձ ’ ի սահմանակցութիւն Մարաշայ գրէ զ Գապուրկալը գեօղ ` առ Սըմբոս շամբուտ դաշտաւ, յորոյ հիւսիսակողմանն բերդ ’ ի վերայ քարաբլրոյ: Բայց ոմն ’ ի նոր ուղեւորաց ` զՍըմբոս գրէ գետ օժանդակ Սավրունի, նոյն կամ խառնուրդ Սսոյ գետոյն, բղխեալ ’ ի Պուճագ լերանց, որ է անշուշտ վերոյիշեալն Պճիկ, իբրեւ ժամաւ ’ ի հիւսիսոյ Անազարբայ խառնին Սըմբոս եւ Սավրուն, եւ երիւք ժամուք ’ ի հարաւոյ նորին ` ընդ Ջահանայ:

Այսոքիկ ըստ նորոցս դոյզն նշանակաց. գրեաթէ ոչ ինչ եւ ’ ի նախնեաց գտանեմք աւանդեալ յայսքան կարեւոր սահմանս Սսոյ. ուրանօր թուին ինձ եւ տխրալի տեղիքն, ուր ` ըստ բանից արքունի պատմչին մերոյ, յետ յայրեաց յաւեր մատնութեան քաղաքին ` յառաջնումն արշաւանի Եգիպտացւոց ( յամի 1266), ոչ կարելով նոցա ստնանել բերդին, դիմեցին «’ ի տեղի ինչ քարանձաւք, որ դղեակ էր լեալ ’ ի հնումն Կեմայ անուն, եւ միւսոյն Բեկնքար. բազումք էին հաւաքեալ կանամբք եւ որդւովք. եւ եկեալ անօրինացն ’ ի վերայ նոցա. եւ նոցա տեսեալ զայնքան բազմութիւն անօրինացն ` լքան ձեռք նոցա եւ ոչ կարէին պատերազմել. եւ անօրէնքն սուր ’ ի վերայ եդեալ կոտորեցին զայնքան բազմութիւնն. որ եւ ասէին թէ երկու բիւրս սպանաւ անդ յայնմ աւուր. եւ զմնացեալսն ’ ի սրոյն ` գերի տարան զկնի իւրեանց »:

[1]             Այս եւ այլ գիւղքն նշանակին ’ ի Ռուս աշխարհացուցի։

[2]             Չոքադ գրեալ է յաշխարհացուցի Ռուսաց։