Սիսուան

91. Դրազարկ վանք

Յետ մայրաքաղաքին նշանաւոր տեղի հարկ էր լինել նստոց արքեպիսկոպոսի նորին եւ կալուած սեփական, որում եւ ’ ի դէպ իսկ մերձաւոր լինել ’ ի նոյն. եւ էր այն Դրազարկ. ոչ միայն վասն բարձրապատիւ աթոռոյն ` այլ եւ հնութեամբն եւ հրահանգօք գերազանցեալ զամենայն վանորէիւք աշխարհին. եւ այսպիսի գոլով, որպէս եւ յետագայդ ցուցցէ, զարմանք եւ ցաւ կանխեն ` առ ’ ի չգիտելոյ ստուգիւ զդիրսն, եւ ոչ ուրուք յիշելոյ յուղեւորաց կամ ’ ի բնկաց երկրին, բայց միայն Ինճիճեան Հօր, որ այսպէս գրէ. « Դրազարկ անապատ. եկեղեցի յանտառախիտ ձորամիջի, հեռի ’ ի Սսոյ իբրեւ միօրեայ, յարեւմտեան կողմն նորա, իսկ յԱնաւարզայ իբրեւ երկօրեայ. անցանէ առ նովաւ եւ առու. երեւին անդէն նաեւ աւերակք ինչ նախնի հռչակաւոր մենաստանին … Լինի ’ ի Դրազարկ ուրկումիլ ( պտուղ ) [1] գունով դեղին, եւ կաղին առատ, որպէս եւ ’ ի Սիս »: Առաջին ’ ի պատմչաց մերոց յիշատակող տեղւոյս ` Մատթէոս Ուռհայեցի ` համարի զտեղին «’ ի գաւառն Անաւարզայ ». զորոյ սահմանս ոչ ըստ այժմեան տեսութեան ` այլ ըստ այնր ժամանակի ` պարտ է նկատել, յորում Սիս չեւ եւս էր մեծացեալ, իսկ Անաւարզա ոչ միայն գաւառ այլ եւ աշխարհ անուանէր, զՍիս եւս յինքեան բովանդակելով. իսկ այլք բնաւ ինչ չասեն վասն դրիցն եւ սահմանաց, յաղագս ակնադիտակ իմն եւ աշխարհածանօթ գոլոյ տեղւոյն առ նոքօք. եւ ոչ լոկ առ մերսն, այլ եւ առ արեւմտեայս, գէթ ’ ի գրուածս ինչ նոցին կամ ’ ի թարգմանութիւնս հրովարտակաց Հայոց ` ստորագրելոց յեպիսկոպոսէն Դրազարկու ` իբրեւ յարքունի քարտուղարէ. դոքա աղուական իմն պարզամտութեամբ ` զհայկական ձայնն ընդ փռանկականին զուգեալ ` թարգմանեն զԴրազարկն ` Trois-arcs, եւ ’ ի լատինն Երից կամարաց վանք կամ աբբայ, Abbas Trium Arcium. որպիսի են ստորագրութիւն Յովհաննու ( յետոյ կաթողիկոսի ) արքեպիսկոպոսի Սսոյ, յամի 1201, Լեւոնի Մեծի յառաջնում հրովարտակի տուելոյ առ Գենուացիս. գրի եւս առ Լատինս Abbatia de Tresarco: Հետաքնին եւս է հայերէն անուանն ստուգաբանութիւն կամ վարկած առ մերայինս իսկ, առ որս միաբան առ պատմիչս եւ առ յիշատակագիրս գտանեմք գրեալ Դրազարկ, եւ համարիմք ստուգաբանել Դրան զարկ. բախումն, յանծանօթ ինչ մեզ պատճառէ այսպէս առադրեալ. բայց արքունական պատմիչս հնագիր եւ ընտիր ` ստէպ եւ ամենայն ուրեք Թ տառիւ գրէ Թրազարկ. եւ հարկ է թէ ոչ վայրապար, այլ յայլ իմն տուչութենէ գիտիցէ պատճառս այնպիսի կոչման. ոչ վարկպարազի դրան բախումն, այլ Թրի եւ սուսերի զարկուած, եթէ քաջին Թորոսի, եւ եթէ այլոյ ուրուք հուժկու բազկի. քանզի եւ անծանօթ է ժամանակ հիմնարկութեան վանացն, եւ թուի կանխել քան զՌուբինեանցն եկաւորութիւն. նա զի եւ Թորոս Ա ` նորոգող նորին կոչի ’ ի սկիզբն ԺԲ դարու, ’ ի ձեռն երկուց իմաստուն վարդապետաց, աշակերտաց եւ գործակցաց մեծի Վկայասիրին Գրիգորի. մին ` Գէորգ Մեղրիկ հայրենեօք յԱնալիւր գեղջէ Վասպուրականի, որ զամս յիսուն ճգնեցաւ միայնակեցութեամբ չորաճաշակ եւ տքուն. « օրինակ բազմաց եղեալ եւ հայր խոստովանութեան լինէր ամենայն Հայաստանեայցս », ըստ Ուռհայեցւոյն, որ եւ ժողովեաց « անդ զամենայն դասս ճգնաւորացն Քրիստոսի. եւ հաստատեաց անդ կարգ եւ կրօնք զառաջին սրբոց հարցն »: « Անդադար լինել ’ ի պաշտօնն զցայգ եւ զցերեկ եւ հանապազ պահօք կատարել, եւ առանձինն ումեք ոչ ինչ լինել, բայց ’ ի հասարակաց տանէն » [2]: « Եւ եդ զսահմանս կանոնի նոցա գրաւորական հաստատութեամբ, որ կայ մինչեւ ցայսօր ». յաւելու արքունի Պատմիչն: Զնոյն կարգ հաստատեալ էր նորա եւ ’ ի Խորին անապատն. եւ որպէս գուշակի ’ ի բանից յոլովից պատմչաց ` որ զայս յիշեն, արդարեւ ճգնաւորական եւ աղօթական անձուկ կեանք էին միաբանիցն. վասն որոյ եւ յաճախ անապատ եւ ճգնաւորանոց կոչի, մանաւանդ յառաջին ժամանակս. այլ միշտ եւ զդրուատն անանջատ ունելով, մեծ, սուրբ, հրեշտակաբնակ, ականաւոր, հռչակաւոր, գերահռչակ: Ինքն մեղրաբան վարդապետն Գէորգ եօթանասնամենի վախճանեալ ` անդ թաղեցաւ յամի 1114. գործ մի կարեւոր յեկեղեցւոջ մերում թողեալ ` զկարգաւորութիւն Ճաշոց գրոց, յաւելմամբ տօնից եւ պատշաճ ընթերցուածոց, հրամանաւ եւ հաճութեամբ Գրիգորի Վկայասիրի։ Տօնացոյց մի գրեալ յամի 1287, ’ ի յառաջաբանի ցանկի տօնից Սրբոց, ասէ զայն կարգ « ընկալեալ է Հայաստանեայց եկեղեցի ` ընտրութեամբ սուրբ վարդապետացն նախադրական տանն սուրբ ուխտին Դրազարկու ». վկայելով այսու նախնութեան վանացս ժամանակաւ կամ մանաւանդ պատուով: Յետ երեքտասան ամաց (1129) առ Գէորգեայ հանգուցաւ ընկերակից նորին եւ « Կանոնադիր Դրազարկուն » [3] Կիրակոս վարդապետ, « նմանեալ առաջին սրբոցն, ուսեալ զամենայն կտակագիրս Աստուծոյ, եւ ամենայն խորին քննութեան հասու եղեալ, լիապէս հասեալ ’ ի վերայ հին եւ նոր կտակարանացն Աստուծոյ … Եւ կոչեցաւ վանքն այն ` Գերեզմանատուն սուրբ Վարդապետացն »: Յորոց մի եղեւ յամի 1162 « եւ ամենագովելին Բարսեղ վարդապետն, աստուածաշնորհ եւ բանական յոյժ, երկիւղած յԱստուծոյ, եւ առաքինի ’ ի պահս եւ յաղօթս, հմուտ հին եւ նոր կտակարանաց Աստուծոյ, բարեխօս եւ օգնական ամենայն զրկելոց »: Սա ինքն Բարսեղ վարդապետ ` հայր գոլով խոստովանութեան Պալտնի կոմսին Մարաշոյ եւ Քեսնոյ, եւ խրատիչ, - յանլսող լինել նորա եւ կորնչել ’ ի պատերազմի ` յանխորհուրդ արշաւանին ’ ի վերայ Ուռհայ (1147), նիզակակցութեամբ Ճոսլընի, - գրեաց ողբերգական բանս ’ ի մահ նորին, կամ ճառ դամբանական. յորում խանդաղատանօք յայտ առնէ զգութ եւ զգորով սրտին ’ ի սիրելին իւր Սիրի Պաղդին, որպէս կոչէ զնա, մանաւանդ զի անյայտ եղեւ դիակն նորա, վասն որոյ եւ « անգիւտ կորուսեալ » կոչէ. ճարտարապէս նկարագրելով զեռանդն աշխուժիցն ’ ի բանակին եւ ’ ի մարտին. որ եւ զիւր իսկ զգրողին եռանդն վառէ. եւ մարթ է ասել թէ ’ ի սրտի անդ իւրում ամբարեցաւ եւ նա ` վասն որոյ գրէրն, թէ « տեղի ոչ ուրեք երեւեցաւ գերեզմանի նորա. այնքան զօրաց տէր եւ երեւելի իշխան, եւ այժմ ’ ի մեռեալս ոչ յիշատակի, ոչ ’ ի կենդանիս երեւի, ոչ զանգակ նմա հնչեցոյց … ’ ի կենդանութեան իւրում ոչ հանգեաւ … եւ այժմ ’ ի կատարածի կենաց իւրոց ` կորեաւ անյիշատակ »: — Բազում եւ այլոց հոյակապ արանց հանգստարան եղեւ Դրազարկ, թագաւորաց, հայրապետաց եւ վարդապետաց. որպէս, երեցուն Թորոս անուն տերանց աշխարհիս, այսինքն երկուց կորովի Պարոնայցն Ռուբինեանց, Ա (1129) եւ Բ (1169), յորոց մին նորոգող իսկ էր տեղւոյն, եւ միւսն համօրէն տէրութեանն վերանորոգող. իսկ երրորդն ` տարաբաղդիկ եւ տարաժամ թագաւորն, թոռն Ա Հեթմոյ, որ յեղբօրէն իւրմէ Սմբատայ ` թաթարօրէն տանջանօք լարախեղդ լեալ ` եդաւ աստ ընդ համանուանսն (1298): Անդ հանգեաւ եւ եռանդուն երիտասարդն ` Լեռնցի Պարոն Ռուբէն Բ, եղբայր Մեծին Լեւոնի (1186): Անդ եւ երկարագոյնն ’ ի թագակիրս մեր ( զամս քառասուն եւ հինգ ), մեծոգին Հեթում Ա (1270), որ ’ ի սողոմոնեան տիս մանկութեան արքայացեալ, « պանծալին եւ գեղաղէշ եւ լին առաքինութեամբ » ( տ. յէջ 75 ), յեցեալ ’ ի հանճար եւ յաննկուն բազուկս հօր իւրոյ Պայլին Կոստանդնի, եւ եղբօրն ` Սմբատայ Գունդստապլի, ամբառնայր եւ հարստանայր ’ ի վերայ նրբատաշ հիմանն արկելոյ ’ ի Լեւոնէ Մեծէ, որպէս սիւն մի բարձր եւ պաղպաջուն, երեւելի փայլմամբ ընդ արեւելս եւ արեւմուտս. յետ բազմարկածեան շքեղաշուք եւ վերջասուգ կենացն ` աստանօր տեղի տայր անտեղիտալւոյն. եւ «’ ի ժամ վախճանին բարիոք խոստովանութեամբ կրօնաւորեցաւ, եւ անուանեցաւ Մակար ». ուր իննեւտասն ամաւ կանխեալ խաղաղեալ էր զուգակից իւր ` փառափայլն ամենայն թագուհեաց Սիսուանայ, եւ ցանկացեալն ’ ի թագասիրաց ` լեւոնածին բամբիշն Զապել Ա ( † ’ ի 22 յանուարի, 1252), « զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ եւ բարեգործութեամբք »: —

Անդ ’ ի միջի աւագաց եւ հզօրաց նախնեաց իւրոց ` զետեղեցաւ եւ մանկիկն Ստեֆանէ, որդի Լեւոնի Բ, վաղ զերծեալ ’ ի փորձանաց հնգեցուն եղբարցն ` բռնաբարողաց թագին, յորոց ` ածան այսր ’ ի հանգիստ եւ խեղեփքն սիրելիք, նախ առոյգն Ալինախ ` ’ ի յորձանս Կիւդնոսի արփիասոյզ զրաւեալ (1317), իւր իսկ արաբիկ երիվարին յախուռն տրոփմամբ ոտից, եւ ապա համածինն Օշին արքայ (1320), յետին մնացորդ տասնեցուն թագակապ եւ անթագ եղբարց որդւոց Բ Լեւոնի: Իսկ յեկեղեցական դասուց ` ’ ի սոյն քնարանս Դրազարկու ամփոփեցաւ մեծոգի կաթողիկոսն Պահլաւիկ Գրիգոր Տղայ ` (25 մայիսի 1193), մեծագունի եւ նախանձելւոյն ձեռամբ Ն. Լամբրունեցւոյ, որ եւ աւանդեաց մեզ զայս յիշատակ. « Անդ հանգուցաք զնա, ասէ, ’ ի տապանի, սպասաւորութեամբ իմ Ներսէսի, եւ բարեպաշտ իշխողի մերոյ Լեւոնի »: Առ նմին եդաւ յետ երկուց ամաց ` մտօքն եւ տիօք տղայ կաթողիկոսն Գրիգոր Քարավէժ (1195), հուպ դամբանի Հեթմոյ արքայի: Անդ ամփոփեցաւ (1220) լայնատարածն սրտիւ եւ ձեռօք անուանեալն Մեծաբարոյ Յովհաննէս Է կաթողիկոս, որ իշխեաց զդէմ ունել անդիմակալն Լեւոնի, եւ « բազում ծածուկ եւ յայտնի հնարից նորա », ըստ պատմչին. եւ յետոյ հաշտեալ ` ընկալաւ ’ ի նմանէ փոխանակ Հռոմկլայի զԴրազարկս յիւր աթոռ (1218) եւ կալուած, քանզի յառաջ քան զայն վախճանեալ էր Հեղի - Հեթում, կրօնաւորեալն աստ, եւ առաջնորդ կարգեալ ուխտին (1200), հաւանօրէն եւ թաղեալ ’ ի սմին. ուր թուի եւ Բարսեղ եղբայր Հեթմոյ արքայի, առաջնորդ սոյն ուխտի եւ արքեպիսկոպոս Սսոյ, վախճանեալ յամի 1275 (19 ապրիլի ), եւ բազում գովութեամբք յիշատակեալ: - Ի դասուէ կաթողիկոսաց աստ հանգուցան ` եւ ծերունին Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի (1269) եւ Կոստանդին Գ Լամբրունեցին (1327). ’ ի թաղելն զսա ` բացին զհողս Առաջնոյն, « նա գտան զշուրջառն փտած, եւ զպավլին խայտնին [4] շէն, եւ զգաւազանն եւ զմազն. եւ ոսկր ամենեւին չգտան. եւ փառք տուին Աստուծոյ ` որ առնէ սքանչելիս ’ ի Սուրբս »: — Յերամս այլոց եւս խաղաղելոց ’ ի հողս Դրազարկու ` օտարադէմ իմն գտանի անձամբն եւ գալստեամբ ` Փատլուն, թոռն այլազգի ամիրայի եւ իշխողին Անւոյ. որոյ « լուեալ եթէ հան նորա ` Կատայն ` ’ ի տանէ Բագրատունի ` քրիստոնեայ էր, յազգէ թագաւորաց, խաղայր հոգի իւր ’ ի սէրն Քրիստոսի, եւ երթեալ ’ ի լեառն սրբոյն Գրիգորի ` մկրտեալ կրօնաւորեցաւ անդ զամս հնգետասան, մեծ ճգնութեամբ … եւ զկնի գնաց ’ ի Դրազարկն, եւ անդ փոխեցաւ ’ ի Քրիստոս » [5], յամի 1130: — Յոլովք եւս այլք ’ ի թագաւորական եւ ’ ի քահանայական դասուց ` ընդ սոսին եւ ընդ առաջնորդս ուխտին ` խաղաղեալ կան ’ ի զանխլացեալ հողս եւ ’ ի տապանս Դրազարկու. որով անկ է ճանաչել զսա մի ’ ի վեհագոյն եւ խորհրդագոյն հանգստարանաց աւագորերոյն Հայոց, որոց ` երանի՜ եթէ ոչ վրդովեցան նշխարքն նուիրականք ` ’ ի վրիժահան եւ ’ ի պղծագործ մամլուք մատանց: Թո՜ղ թագուցեալ ծածկեսցին ընդ մոլեկան մացառօք տաւրոսական մայրեաց ` ’ ի խաչադրոշմ խաղաղութեան ` ցամաքեալն այնոքիկ վայելչութիւնք հրճուալից տաճարաց եւ սարաւութից Սիսուանայ. — յորս խայտացին խնդացին զուգափառ ընդ փափուկս եւ ընդ փարազունս թագաւորութեանց աշխարհի, թեթեւ թաթիւք եւ թեթեւագոյն սրտիւք գեղապարելով ’ ի դիւրահոլով պարունակի կենաց ` յաւուրս իւրեանց. ոչ անփորձք եւ անճաշակք վշտաց եւ արտասուաց, անհրաժեշտ հարկի համօրէն հողածնելոց, ընդ որս եւ հաւասարեցին ’ ի ցածոգի բարձկնեար մահուն. մինչեւ այց արասցէ զգօն ժամանակ, եւ միւսանգամ իջցէ ցօղ օրհնութեան ’ ի ծաղկունսն ծմրեալս. եւ ’ ի շրջելափառ շտեմարանաց անտի մոխրոց ` ծագեսցէ կայծ կենաց ’ ի սիրտս սիրողաց նախահարցն եւ ստուերացելոց նոցին ` երբեմն արեգակնափայլ ` փառաց: — Այլ մեք վերասցուք ’ ի մահունակ յատակաց աստի Դրազարկի ` յանմահունակն իւր յարկս:

[1]             Զպտղոյս զոր յիշեցաք ’ ի բնագրութեանս ( յէջ 14), Բժշկարանք մեր գրեն սուղ ինչ այլայլութեամբ յիրերաց, հոմանիշ գոլ ղարատի. « Ղարատին ՝ Հայն Ուլկումի կ ’ ասէ, եւ Թուրքն՝ Տօնկուզ էրիկի » ։ Ա՛յլ օրինակ. « Զաքարիայի որդին կ ’ ասէ, թէ պարսկերէն Պայզանդ կ ’ ասեն, եւ ինքն Ակակիայն է. Հայն՝ Ուլկումիլ կ ’ ասէ, եւ Թուրքն՝ Տօնկուզ էրիկի. կ ’ եփեն եւ պաստեխ կու շինեն, Ակակիա կու լինի » ։ Միւս օրինակ. « Ղարատն՝ որ է Պարանդն » ։ Միւս եւս, « Ազայի, որ է Ղարատին ծառն … Հայն՝ Ուլկումիլ ասէ » ։

[2]             Զայս յաւելու Պատմիչն Կիրակոս։

[3]             Որպէս կոչէ զնա ժամանակագիրն Սամուէլ Անեցի։

[4]             Ժապաւէնք պալիումին, որ է պապական ուրար կամ եմիփորոն։

[5]             Այսպէս աւանդէ Վարդան վարդապետ Պատմիչ, Գլ. ՀԱ։