Սիսուան

93. Անազարբա

Յընդարձակ դաշտավայրի երկուստեք ափանց Ջահանայ ծաւալի ամայացեալ գաւառն Անազարբայ, ’ ի հարաւոյ եւ յելից վիճակին Սսոյ, ’ ի հիւսիսոյ Մսիսայ, անջրպետ ընդ սա ունելով զԱրա գետ, եւ յարեւմտից Թիլ - Համտընոյ. ընդ սա իջեալ գետն մեծ երկու փարսախաւ ’ ի ստորեւ աւերակաց Անազարբայ, ընդունի զխառնուրդս երկուց գետոցն ` Սաուրանի եւ Սսոյն, յորոց անկեան կցուածոյն կանգնեալ է քաղաքն: Եւ ոչ միայն զերիս զայսոսիկ գետս ունի գաւառն ` յարբուցումն, այլ եւ ճահիճս ընդարձակս ` վնասիչս օդոց եւ բնակութեան. բայց երկիրն ըստ հասարակ դաշտագետնոյն Կիլիկիոյ ` կարի բարեբեր է. թէպէտ եւ առանձինն ինչ զբնութենէ կամ զբերոցն ոչ գտանեմ աւանդեալ, զատ ’ ի նշանակելոցս ’ ի բնագրութեանն. այսինքն յիշեալն անդստին ’ ի ժամանակէ պայազատութեան մերայոց ` Ճուրակի գեղջ՝ « ծովիկ փոքր, յորում ծովակ եթէ ձի կամ այլ անասուն մտանէ ’ ի ջուրն ` նոյն ժամայն նաեւ ագին ընդ ամենայն մազին կորզին. կճղակն կորզեալ անկանի. բայց եթէ ըմպեն ’ ի ջրոյն յայն անասունք ` ոչ վնասին եւ կամ լերկին »: Որքան ստոյգ իցէ այս ` ոչ ունիմ ասել. բայց գոնեա հաւաստէ ` զի եւ յայնժամ (’ ի ԺԴ դարու ) երեւէին ծովակք ’ ի սահմանս յայսոսիկ, որք առաւել եւս ընդարձակեցան յանխնամութենէ մարդկան ` նուազելոց յերեսաց ասպատակաց եւ ’ ի ճարակելոյ վրանաչուաց. յաւելան ’ ի յետին ժամանակս եւ Եգերացիք ( Չէրքէզք ) ’ ի Թուրքմանսն թափառողս յերեսս երկրին. այն որ ’ ի միջին դարս հռչակեալ էր իբրեւ զմի ’ ի քաջաբերագոյն վիճակաց երկրի, եւ ըստ Էտրիսի աշխարհագրի Արաբաց ( յ ’ ԺԲ դարու ), նման էր դրախտանմանն Դամասկոսի:

Ի լայնածաւալ ամայութեան անդ ` ’ ի գետամէջս նախասացեալ օժանդակաց Ջահանայ, ամայագոյն եւս լքեալ դնի մի յանզաւակացեալ քաղաքամարց երկրի, երբեմն գլուխ շինից եւ գաւառաց, եւ երկրորդ իշխանափառ ` բովանդակ աշխարհին Կիլիկիոյ. մարթ է ասել թէ եւ մի ’ ի մեծաց թատերաց աշխարհի եւ խառնիճաղանճի մարդկութեան ` ’ ի սպառ լռեցելոց, ըստ ափշեցուցիչ օրինաց ժամանակի եւ բաղդից: Քարաբլուր մի երկայնանիստ ` փարսախաւ չափ ’ ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ ձգեալ ’ ի գետակիցսն՝ 2 կամ 300 Չ. բարձր, ուրեք անձուկ յոյժ, մինչեւ հազիւ 15 Չ. լայնութեան ունել կողմանէ ’ ի կողմն, կրէ յերկճիղ գագաթան զմի յամրագոյն բերդից Կիլիկիոյ, յորոյ ’ ի ստորեւ յարեւմտակողմն ` դնին աւերակք քաղաքին ` քառակուսի պարսպօք. զորոց զդիրս ` չշինին եւ զբերդին ` Դեսիէ համանման գտանէ Տոսպեանն Վանայ, եւ գրեաթէ նորին Շամիրամայ շինողի գործ, կամ այլոյ ուրուք արեւելեան հիմնադրի ` ըստ անուանն. զոր սովորաբար ’ ի սեմական կամ յարաբացի լեզուէ ստուգաբանեն Այն-զարպա عين زربه, դեղին ակն ( աղբիւր ). իսկ արեւմտեայք կամ Յոյնք կամին յառասպելս իւրեանց որոնել զնոյն. սակայն ոչ գտանի անունն Անազարբա ’ Ανὰζαρβας կամ   ’ Αναζαρβος առ հին մատենագիրս նոցին, թէ եւ քաղաքն կայր [1], եւ ըստ ոմանց Կիւնտա Κύνδα անուանէր զառաջինն: Օգոստոս կայսր մեծարեալ ’ ի քաղաքացեացն ` կոչեաց զայն յիւր անուն ` Կեսարէա, եւ յորոշումն յայլոց համանուանց ` ասացաւ Կեսարիա Անազարբեան, Cæsarea ad Anazarbum. Ասի կոչեալ եւ Դիոկեսարիա, այլ անխափան մնաց հին անունն. որ յաճախ սովորութեամբ եւ առ մերայինս Անարզաբա կամ Անաւարզա գրի եւ կոչի, այլ յուղիղն յունականն եւ արաբականն՝ յետադասի ր տառ, Անազարբա, որպէս գրեսցուք եւ մեք, եւ ոչ Անարզաբա: Նորալուր իմն անուն լսեցուցանէ մերս Մատթէոս Ուռհայեցի, եւ չգիտեմ յի՛նչ սակս, « Տրովադա, որ է Անաւարզա » ասելով։

Քաղաքս այս անծանօթ ’ ի վաղեմի պատմութեան ` պայծառացաւ ’ ի սկզբան ինքնակալութեան Հռովմայեցւոց. որոց դատաւոր իշխան նստէր աստ, եւ նորին հրամանաւ յաւուրս հալածանաց ` նահատակեցան ’ ի սմին սուրբ Վկայքն Տարագոսեանք,

« Նախ ’ ի Տարսոն չարչարեալք,

Եւ ’ ի Մամուեստիա տանջեալք,

ՅԱնարզաբայ կատարեալք,

Ըստ հասակաց երից ընտրեալք ».

իբրու զի մին մանկահասակ էր, միւսն ծեր, եւ երրորդն այր չափահաս, ըստ տաղասացի մերոյ եւ երգողի Շարականին: — Դժնդակ իմն բաղդի սահմանեալ թուի քաղաքս. զի չորիցս տապալեցաւ ’ ի սասանութենէ երկրի, եւ թերեւս ’ ի միւս եւս յետին նուագէ այնպիսի պատահարի ` իսպառ անկանգնելի մնաց: Զառաջինն յիշի յելս Բ դարու կործանեալ ` եւ վերականգնեալ ’ ի Ներուասայ կայսերէ. երկրորդ անգամ առ Յուստինիանոսիւ կայսերբ յամի 525, եւ նորոգեալ ` յանուն նորա կոչեցաւ Յուստինիանուպօլիս. որպէս եւ յետ սակաւուց նոյնպէս արար Յուստինոս եւ յիւր անուն կոչեաց Յուստինուպօլիս: — Անուանի եղեւ յառաջին դարս իբրեւ հայրենիք Դիոսկորիտեայ մեծի բժշկի, որոյ ժամանակ կենաց ոչ է ճշգրտեալ, յ ’ Բ <sup>ում</sup> դարու ` Ոպպիանոսի քերդողի եւ երգչի Որսորդութեան: Ի սկզբանէ Գ դարու կոչի մայրաքաղաք, որպէս եւ յայսմ պղնձեայ դրամի հատեալ առ Վալերիանոս կայսերաւ (253-260).

առ Թէոդոսիւ Փոքու ( յամի 444) հաստատեցաւ գլուխ քաղաքաց Բ Կիլիկիոյ [2]. որպէս եւ մերս աշխարհագիր ( Խորենացի ) գրէ. « Ա եւ Բ Կիլիկիայք են … որոց մայրաքաղաքք են Տարսոն եւ Անարզաբա, ընդ որովք աշխարհք բազումք եւ բերդք ». այսպէս եւ անագան Լամբրունեցին յիւր ժամանակսն ասէր, « Անարզաբա եւ Սիս, եւ որ ընդ նոքօք աշխարհք ». յայտ առնելով զի յայնքան դարս եկաց նա բարգաւաճ եւ ’ ի պատուի. եւ որքան բնութիւն տապալէր ` այնքան ճարտարութիւն եւ պէտք մարդկան ստէպ կանգնէին եւ նորոգէին. բայց եւ յայն սակս նշաւակ կայր յափշտակութեան աշխարհակալաց եւ ընչասիրաց. եւ քան զյոգունս ’ ի քաղաքաց ստէպ բռնաբարեալ լինէր յԱրաբաց եւ ’ ի Հռովմոց. որպէս յիշէ բազում անգամ եւ մերս պատմիչ Մատթ. Ուռհայեցի: Ըստ արաբացի պատմչաց նախ Հարուն - էլ - Ռէշիտ էառ զԱնաւարզա յելս Ը դարու, եւ բնակեցոյց ’ ի նմա գաղթականս ’ ի Պարսից եւ ’ ի Հնդկաց. յետոյ Միւթասսէմ ամիրապետ յառաջին կէս Թ դարու. յետ նորա կրկին նուաճեաց Միւթէվաքքիլ յամի 860. յորմէ թափեաց Վասիլ Ա կայսր յամի 880, հալածելով զզօրավարն Աբդլլա, եւ քակելով զամուրս ինչ կողմանցն. որոց անուանք թէ եւ իցեն աղաւաղեալք, յիշեսցին առ մի նուագ, գուցէ յանակնկալեաց ծագեսցէ դոյզն ինչ լոյս. եւ են Կայիսոս (Καίσους), Կատասամաս (Κατασάμας) կամ Կասաման (Κασὰμαν), Կարբան (Καρβάν), Արդալա (Αρταλα) կամ Արդաբաս, Հռոբամ (Ροβὰμ), Ենդելեխոն (Ενδελεχὸνης) կամ Երեմոսիւկէ (Ερημοσυκέα): — Ի կէս Ժ դարու ձեռն արկեալ էին ’ ի վերայ կողմանցս ` ամիրապետք Եգիպտոսի, յորոց էառ Արապիկն, ասէ Ուռհայեցին, եւ յիշէ յետ ամաց (962) զՆիկեփոր կայսեր նուաճելն ընդ այլոց քաղաքաց « եւ զականաւորն զԱնաւարզա, եւ ահագին եւ սաստիկ կոտորած էած ’ ի վերայ ազգին Տաճկաց, մինչեւ ’ ի դուռն Անտիոքայ քաղաքի ». յայսմ նուագի ասեն Յոյնք նուաճեալ նորա յիսունեւհինգ բերդս, եւ յետ ամաց (965) ա՛յլ եւս քսան: Այսուիկ Չմշկիկն եւ Բ Վասիլ յապահովեցին առ ժամանակ մի զմեծ քաղաքս զայս եւ զվիճակսն. բայց առ Թէոդորա դշխոյիւ (1054-58) դարձեալ անկաւ ’ ի ձեռս այլազգեացն ` բազում կոտորածիւ եւ գերութեամբ. եւ թէպէտ միւսանգամ տիրեցին Յոյնք, այլ հասեալ էր ժամանակ կերպարանափոխութեան պետութեանց, յելս կոյս ԺԱ դարու, դիմեցմամբ Խաչակրաց ’ ի Կիլիկիայս. զորոց եւ գումարտակս ` ասէ Ուռհայեցին անցեալ ընդ Անաւարզա ` յԱնտիոք. բայց գոգջիր ’ ի նմին ժամանակի ’ ի սկիզբն ԺԲ դարու, մայրն այն քաղաքաց մեծ եւ պանծալի ` ոստան եղեւ դեռաբոյս հարստութեան Ռուբինեանց, Թորոսի Ա բարեբաղդի թափելով զայն ’ ի Յունաց ` յառաջին ամս տէրութեան իւրոյ. ուր եւ եբեր ընդ աւարին բարձելոյ ’ ի բերդէն Մանտալեանց ` զպատուական « Պատկեր Տիրամօրն, եդ ’ ի դղեակն Անարզաբայ, զոր իւր առեալ էր ’ ի Յունաց. յորում եւ շինեաց զհռչակաւոր տաճարն ` եւ եդ անդ զպատկերն, որպէս եւ գրեալ է յարձանի ` ’ ի շինուածս տաճարին ». զայս յեղյեղէ եւ Վահրամ ’ ի Վիպասանութեանն, յաւելլով զանուն եկեղեցւոյն.

« ԶԱնարզաբա ինքըն գրաւեալ,

Յորում զտաճարըն մեծ շինեալ,

Զօրավարաց անուամբ պատուեալ.

Անդր ըզՊատկեր Կուսին եդեալ,

Որպէս յարձանսըն փորագրեալ »:

Յայս ժամանեալ կարեւոր յիշատակ ` արժան է զկայ առնուլ եւ քննել զ Դղեակն եւ զ Եկեղեցին,

զորոց զրուցեն մերքս, եւ երկոքին եւս դաստակերտք են Թորոսի Ա, արդարեւ բաղդաւորի. զի սա նախ էառ ’ ի Յունաց եւ մեծարեցաւ ’ ի նոցանէ Պռոտոսեբաստոս պատուանուամբ. իսկ որդի եւ ժառանգ իւր Պր. Լեւոն ` յամենայնէ կապտեցաւ ’ ի նոցուն: Դղեակն կամ բերդն որ կայ ’ ի բարձու քարալերին՝ յելից հարաւոյ քաղաքին, յայտ է թէ վաղուց կառուցեալ էր, եւ ըստ Ստրաբոնի եւ Պլուտարքեայ ` ’ ի դէպ է զայն համարել Կուինդա ` գանձատուն Մակեդոնացւոց. նորոգեալ անշուշտ ’ ի ժամանակի հակառակամարտութեան Արաբկաց ` վերանորոգեցաւ ’ ի Թորոսէ եւ ’ ի Լեւոնէ եւ մինչեւ ցաւարտել շինուածոց Սսոյ ` նա եղեւ առաջին ամրութեանց եւ պահապան երկրի նոցին պայազատաց: Ի բնէ անմատոյց յերից կողմանց ` դժուարելանելի է եւ ’ ի չորրորդէն ` որ բարձր է իբր 700 ՛, ընդ ափափայս. կրկին պատուարօք պատեալ է բերդն, քան զբազումս ’ ի բերդորէից աշխարհին շէն եւ կանգուն մնալով եւ բարձրագոյնս ունելով պարիսպս եւ աշտարակս. յորոց արեւմտակողմեանքն կիսաբոլորք եւ կըմբաձեւ (à bossags) տաշածոյ քարամբք, ըստ Լանկլուայի ` բիւզանդացի կերտուածք են, արեւելակողմն ` հայկական. ըստ անկանոն ձեւոյ գագաթան քարալերինն ` ձեւեալ է եւ բերդն: Յառաջնում պատուարին է կիսաւեր եկեղեցին Զօրավարաց ` դաստակերտ Թորոսի Ա, եռամասնեալ չորիւք ստուար քառակուսի սեամբք, ( յորոց մին անկեալ է ), եւ տակաւին բառնան զմասն ինչ ձեղուանն. ’ ի ներքին որմունսն երեւին պատկերք նկարէնք ` բազում մասամբ անեղծք. ’ ի կամարի միոյ յերեցուն կողմնական դրանցն ` գրեալ է յունարէն ΕΥΛΟΓΕΟC, ( Օրհնութիւն ). ընդ քուօքն ` շուրջ զբովանդակ եկեղեցեաւն պատի մեծատառ արձանագիր Թորոսի, աւա՜ղ, զի խանգարեալ կամ ոչ քաջ ճշգրտեալ, ’ ի հարաւակողմանն նշմարին բանքս.

Ի կամս ամենասուրբ Երրորդութեան ես Թէոթոս … Սեբաստոս. որդի Կոստ … որդւոյ Ռուբենի շինեցի զեկեղեցիս ……………………………

յարեւելակողմն, թերեւս կցեալ ընդ վերնոյն վասն բառիւ,

Փրկութեան հոգւոյ իմոյ եւ յիշատակ ծնողաց իմոց եւ ի կեն ( դա ) նութիւն … ( բարե ) խաւսութեամբ …

հիւսիսակողման գրուածն գրեաթէ իսպառ խանգարեալ է. յարեւմտակողմն վերծանի,

Յիշեսջիք զԹէոդոս, որդի իմ զԿոստանդին ի սուրբ յարժանաւոր յաղաւթս ձեր ի Քս՟ Յս՟ ի Տր՟ մեր, ’ ի Թվին …

Յատակ եկեղեցւոյն խորխոլեալ գոգացեալ է. ընդ նովաւ կարծէ Լանկլուա թաղեալ զառաջին պայազատս Ռուբինեանց, այսպէս իմաստասիրելով յարձանագրէն, յորմէ ոչ ստուգի կարծիսն: Մեծագունի եւս եկեղեցւոյ աւերակ կայ ’ ի կէս ճանապարհի քարափանն ` որ ’ ի քաղաքէն հանէ ’ ի բերդն, եւ ’ ի նմին իսկ քարաժեռի փորեալ է ստորին կողմէն, իսկ վերինն մեծամեծ հատորօք վիմաց. երիս կիսաբոլոր պատուհանս ունի եւ սիւնս յոնիացիս. ’ ի բուռն սասանութենէ երկրի ոչ սակաւ ’ ի բաց ոստուցեալ են քարինքն [3]: Ի նմին քարաժայռի հատեալ են ուղի ելանելոյ ’ ի բերդն, եւ երկուստեք դամբանք: Յարեւելեան ծայր պատուարին ` քարաժայռն ճեղքեալ է արուեստիւ հզօր ձեռին Մեծին Լեւոնի, ’ ի սկզբան գահակալութեանն ` յամի 1187, եւ ’ ի հանդիպոյն շինեալ միջնաբերդն կամ դղեակն որ եւ կլայ ` ըստ այնր ժամանակի կոչման. չէ մարթ մատչել ’ ի սա ` բայց շարժական կամրջաւ, որ զի արդ չիք ` ապա անհուպ եւ անհետազօտ մնայ ակառնն ամրակուռ. բայց արձանագիր ’ ի վերայ մեծի բրգանն անաղարտ մնացեալ ` ըստ բաղդի անմատոյց դրիցն եւ ընթերցեալ ճարտարութեամբ, յայտ առնէ զյանդգնութիւն շինուածոյն եւ շինողին ` հաւասարազօր բանիւք, որ թերեւս եւ չքնաղագոյն արձան է ` ’ ի ծանուցեալսն մեզ ` յաշխարհիս Սիսուանայ.

ՅԱՄԻ ՈԼԶ՟ ԵՐՈՐԴԻ ԹՎԱԿԱՆԻՍ ՀԱՅՈՑ ԽԱՒԱՐԵՑԱՒ ԱՐԵԳԱԿՆ ՄԻՆՉԵՒ ԱՍՏԵՂՔ ԵՐԵՒԵՑԱՆ ԵՒ ԷԱՌ ԹՈՒՐՔՆ ԶՍՈՒՐԲ ՔԱՂԱՔՆ ԵՐՈՒՍԱՂԷՄ. ՅԱՅՆՄ ԱՄԻ ՄԵՌԱՒ ՌՈՒԲԷՆ ՍՏԵՓԱՆԷԻ ՈՐԴԻՆ ԵՒ ՆՍՏԱՒ ՅԱԹՈՌ ՆՈՐԻՆ ԲԱՐԵՊԱՇՏՆ ԼԵՒՈՆ. ՈՒՆԵԼՈՎ ԶԿԻԼԻԿԻԱ ՏՈՐՈՍ ԼԵՐԱՄԲ ԵՒ ՍԵԱՒ ԼԵՐԱՄԲ ԾՈՎԵԶԵՐԲՆ ՄԻՆՉԵՒ ՅԱՏԱԼԻԱ. ԵՒ ՅԵՐԿՐՈՐԴ ԱՄԻ ՏԷՐՈՒԹԵԱՆ ԻՒՐՈՅ ՍԿՍԱՒ ՇԻՆԵԼ ԶԿԼԱՅՍ ՈՐ Է ՄԱՅՐ ՔԱՂԱՔԱՑՆ ԱՆԱՒԱՐԶԱ. ՃԵՂՔԵԱՑ ԽՍՏԱԳՈՅՆՍ ԵՐԿԱԹԵԱՒՔ ԶԱՊԱՌԱԺՍ ԵՒ ՀԱՍՏԱՀԻՄՆ ՄԵԾԱՄԵԾ ՎԻՄԱՒՔ ԿԱՆԳՆԵԱՑ ԶՊԱՐԻՍՊՍ ԵՒ ՀԱՍՏԱՏԵԱՑ ՏԱՐԲ ԵՐԿԱԹՈՎ ԵՒ ԿԱՊԱՐԱՒ. ԵՒ Ի ՄԻ ԱՄԻ ԿԱՏԱՐԵՑԱՒ.

Շինուածս այս եւ արձանագիր ` զիրեարս վաւերացուցանեն, եւ երկոքին միանգամայն զմեծ զօրութիւն եւ զհանճար Լեւոնի: Ի ներքնակողմն կլային եւս ասեն լինել հայերէն այլ եւ լատինարէն արձանագիրս, այլ ոչ է ստուգեալ [4]:

Բայց մինչչեւ էր ձեռնարկեալ նորա յայս գործ, ’ ի միջոց ժամանակի ութսուն ամաց ` որ ’ ի Թորոսէ Ա մինչեւ ցինքն, ոչ սակաւ անցք անցին յԱնաւարզա եւ ’ ի սահմանս նորին: Նախ, ( ըստ մերս արքունի պատմչի ) յամի 1107 Պարսիկք՝ երկոտասան հազար՝ անցեալք « ընդ լեառն Տաւրոս եւ աւերեցին զաշխարհն Անարզաբայ, եւ անթիւ գերութեամբ եւ աւարաւ գնացեալ անցին ընդ դաշտն Մարաշայ »: Երկրորդ անգամ յամի 1110, « Ժողովեցան զօրք Թուրքաց եւ մտին յաշխարհն Անարզաբայ, եւ կոտորեցին զքրիստոնեայս գաւառին Մարպայոյ. եւ իշխանն Հայոց Թորոսի որդի Կոստանդեայ ` ոչ համարձակեցաւ ելանել ընդ նոսա ’ ի պատերազմն. եւ նոքա գնացին յաշխարհն իւրեանց » [5]: Գոյ Մարապա գիւղ մերձ յԱլպիստան, այլ ոչ թուի ցայն վայր տարածանել աշխարհին Անազարբայ. իսկ թէ ո՞ր ’ ի սմա մասն այնպէս կոչէր ` ոչ ունիմ ասել [6]: — Յետ այսր եկեաց եւ իշխեաց Թորոս խաղաղութեամբ եւ մեծ համբաւով երկոտասան եւս ամ ` յաթոռ իւրում յԱնազարբա, յոր ապաւինեցաւ յամի 1117 մեծ իշխան մի համազգի ` Ապլղարիպ, որդի Վասակայ, տէրն Պիրայ, նեղեալ յանդուլ եւ յանյագ իշխանաց Փռանկաց: — Առ եղբարբ նորա Լեւոնիւ ` կայսրն Յովհան Ալեքս Պերփեռոժեն ` անձամբ խաղացեալ ’ ի պատերազմն ` յամի 1137, յետ երեսունեւեօթն աւուրց պինդ պաշարման ` էառ զԱնաւարզա, եւ զամենայն երկիրն Լեւոնի, նաեւ զինքն իսկ ընտանեօքն հանդերձ կալեալ ` գերի վարեաց ’ ի Կ. Պօլիս, ուր եւ մեռաւն: Բայց եւ ինքեան կայսեր յետ ամաց ինչ (1143, ապրիլ 8), ներհակաբար ` եհաս օրհաս ’ ի նոյն սահմանս Անաւարզայ, մինչ բանակեալ էր ’ ի հովտի միում լերանց ` Բոյն կամ Թաքուստ Ագռաւուց կոչեցելոյ, Χοράκεων φωλία, ըստ Յունաց [7]. ’ ի լեռնակողմանս « ելեալ յորս երէոց, եւ գտեալ կինջս եւ կամէր հարկանել նետիւ. եւ իբրեւ եդ զդեղեալ նետն յաղեղն ` եւ քարշեալ ’ ի լի ` իսկոյն խոցեաց սլաքն, եւ պատառեաց զձախու ձեռն. եւ ’ ի զօրութենէ դեղոյն մահանայր. եւ իշխանքն հանեալ զաղիսն ` թաղեցին ’ ի տեղին ` որ կոչի Քաղըրդիկ, եւ զմարմինն զմռեալ տարան ’ ի Կ. Պօլիս » [8] ։

Որդի նորա եւ յաջորդ Մանուէլ ` որ ընդ նմա իսկ էր, հիմն արկ վանաց ’ ի տեղւոջ մահուան հօր իւրոյ, եւ փութացաւ դառնալ բազմել ’ ի գահ նորին: Յետ ոչ բազում ամաց Թորոս Բ զերծեալ յարգելանէ Բիւզանդիոյ ` ընդ առաջինս նուաճեաց եւ զԱնաւարզա. որ եւ յայնմհետէ անկասկած եւ անհակառակ աթոռ եղեւ մեծի Պարոնին Հայոց, գամ մի եւեթ արդեօք տուեալ ’ ի Մանուէլ կայսր կամ օթեվան նմին եղեալ: — Յայս ակնարկէ Ս. Լամբրունեցին եւ յառաջին առումն քաղաքին յԱլեքսէ, յասելն ’ ի Պատարագամեկնիչն. « ՅԱնարզաբայ Հայոց իշխանքն եկեղեցի են շինեալ. Հոռոմք առին զտեղին մի անգամ եւ երկիցս, եւ ’ ի Հայոց եկեղեցին եպիսկոպոսք կարգեցին, եւ յաշխարհէն նուէր ` եկեղեցւոյն. իսկ Հայոց իշխանքն առեալ զնոյն վերստին ` զՀոռոմոցն եպիսկոպոս վարեցին, եւ զեկեղեցին այրի եւ ունայն թողին. եւ է նոյնպէս »: Զայս գրէր երանելին յամս ներքին վրդովման աշխարհին ’ ի Մլեհէ ` յանարժան եղբօրէ Թորոսի, եւ ’ ի սկիզբն պայազատութեան եռանդնաբարոյն Ռուբինի Բ. այլ յորժամ յաջորդեաց զսա ` եղբայր իւր զգօնն Լեւոն, կերպարանափոխ եղեւ համօրէն եւ քաղաքն եւ աշխարհն. եւ ոչ միայն խրոխտն այն եւ անմատոյց դղեակ ` ամբարձաւ ’ ի կատար քարաբլրին, այլ եւ համօրէն Անաւարզա պայծառացաւ զանազան դաստակերտօք եւ ստուար պարսպօք զուգաւորեալ ընդ բերդին. եւ այնքան հզօր, վայելուչ եւ պերճ էր յարդարեալ զայն Լեւոնի, մինչեւ զնշան իւր Անաւարզա կոչել, կամ զԱնաւարզայ բերդին պատկեր ’ ի նշան իւր սահմանել. որպէս տեսողն եւ հիւր նորին ` բազում անգամ յիշեալն առ ’ ի մէնջ Վիլլեպրանտ ` ասէ, Նաւարզա, Navarsa [9] կոչելով եւ զնշանն եւ զքաղաքն, բերդ քաջամուր ’ ի բարձու լերին, ’ ի բնութենէ այսպէս ճահագոյն ’ ի միջի դաշտաց երկրին պատրաստեալ ` վասն թագաւորին, առ որոյ ստորոտով ասէ զքաղաքն, եւ ագուգայ ջրոց երկմղոն երկայնութեամբ ’ ի վերայ սեանց բարձանց [10]. առ որով համարի կանգնեալ եւ զեկեղեցի Ս. Գրիգորի Սքանչելագործի?, որ անդանօր ’ ի փախչելն ձիով ` սայթաքէ, եւ լեառնն պատառեալ ` տայ նմա անցս, զի մի՛ ’ ի ձեռս հետամտիցն անկանիցի: — Ի ժառանգել Սսոյ զառաջնութիւն շքոյ եւ ամրութեան ` ոչ լքաւ Անաւարզա. ակառնն այն բարձրամուր ոչ միայն զառ յինքն ապաւինեալսն պաշտպանէր, այլ եւ յասպատակել թշնամեաց ` հրով նշան տայր շուրջակայ բերդորէից: Յամի 1279 զօրավար ոմն Եգիպտացի ` Պիզար անուն, խաղաղութեամբ եկեալ ` թշնամօրէն պաշարեաց զԱնաւարզա տասն օր, եւ ոչ կարացեալ առնուլ ` աւերեաց զսահմանսն եւ դարձաւ: